خویدوده یا ازدواج با محارم در آیین زرتشت

یکی از بدعت های بسیار معروفی که در ایران باستان رواج داشت و موبدان آن را به اصل دین زردشت نسبت می دادند، خویدوده یا ازدواج با محارم بود. تقریباً همه متون مفصل پهلوی که ناظر به احکام دینی دوره ساسانی هستند، خویدوده را تحسین کرده و از ثواب زیاد آن و اینکه کمر اهریمن را می شکند سخن گفته اند.

در کتاب دینکرد، به تفصیل علل دینی، عقلی و طبیعی آن توضیح داده می شود. در اوستا به این نوع ازدواج اشاره شده است.^[۱]

در دورۀ هخامنشیان، کمبوجیه یکی از پادشاهان متهم به این بدعت گذاری است. در کتیبه های مربوط به دوره های اشکانی و ساسانی، برخی شاهان اشاره می کنند که ملکه آنها خواهر آنها نیز هست.^[۲] اردشیر، مؤسس سلسله ساسانی با دخترش دینَک خویدوده می کند و دخترش، همسر و شهبانوی او می شود. شاپور پسر اردشیر نیز با دختر ارشدش آذرناهید ازدواج می کند.^[۳] کردیر، روحانی بزرگ ساسانی در کتیبه ای که بر کعبۀ زردشت دارد، در جملۀ ۴۵ می نویسد: «بسیار ازدواج ها میان محرمان برقرار نمودم».^[۴]

این رسم پس از ورود اسلام به ایران، و به مرور زمان از بین رفت. در متنی پهلوی که در حدود قرون دهم هجری نگارش یافته آمده است: «اگرچه مردم از خویدوده برگشته اند اما نمی بایست باز می گشتند.»^[۵]

خویدوده یکی از برترین اعمال ثواب در آیین زردشت شمرده می شد. طبق گزارش متون پهلوی، زردشت از اهورامزدا پرسید: «کسی که مرد را از خویدودن کردن باز دارد چه عقوبتی دارد؟ هرمزد داد زد: جای او در دوزخ است.»^[۶]

حال باید پرسید که ثواب بودن این عمل چگونه توجیه می شد؟ پاسخ این سوال را در خود متون پهلوی می‌توان یافت. در ایران باستان که جهان را پر از دیوان آسیب رسان می انگاشتند، اعمالی این چنین را نابود کننده دیوان و موجودات اهریمنی می پنداشتند. در متنی پهلوی آمده است:

«چه، پیداست که نخستین بار که بدو نزدیک شوید (نخستین بار که دو محرم همبستر شوند) یک هزار دیو و دو هزار جادو و پری بمیرد، اگر دوبار بدو نزدیک شوید، دو هزار دیو و چهار هزار جادو و پری بمیرد. اگر چهار بار بدو نزدیک شوید، مرد و زن آشکارا رستگار شوید.»^[۷]

نکته جالبی که در معراج نامه ارداویراف آمده، این است که او هنگام مشاهده بهشتیانی که خویدوده کرده بودند، از جاه و مقام والا و روشنی آنها در شگفت می شود. و برعکس، در دوزخ، کسانی را می بیند که به خویدوده بی اعتنایی کرده بودند. حتی در مورد خویدوده خطبه عقد خاصی نیز خوانده می شده است.^[۸]

متون پهلوی در اهمیت دادن به خویدوده چنان افراط کردند که آن را در رده دوم پس از عقیده به اهورامزدا انگاشتند: «از دین پیداست هنگامی که زردشت از پیش هرمزد خدای آمد، در جهان هر کجا رفت چنین گفت دین را بستایید، خویدوده کنید.»^[۹]

نکته مهم دیگری که در مورد خویدوده لازم به ذکر است این است که ایرانیانی که در زمان عباسیان و بعد از آن، به نام مزداپرست قیام می کردند، اصلاحاتی را در آیین باستانی خود اعمال می نمودند که نخستین آنها، تحریم خویدوده بود. شهرستانی چنین گزارش می کند:

«و از زرادشتیه، صنفی است که آن را سیسانیه و آفریدیه خوانند و رئیس ایشان شخصی بود از رستاق نیشابور که نامش خواف بود و او بود که بنای خواف خراسان کرده. در زمان ابومسلم صاحب الدوله خروج کرد. در اصل زمزمی «اهل زمزمه» زردشتی و آتش پرستیدی. ترک آتش پرستی کرد و مجوس را از آتش پرستیدن منع کرد و کتابی وضع کرد از برای مجوس و به ارسال شعور امر کرد ایشان را و امهات و بنات و اخوات را بر ایشان حرام کرد.»^[۱۰]

این اقدام اصلاحی سیسانیه نشان می دهد که ایرانیان، از انجام خویدوده خشنود نبودند ولی به جهت تبلیغ موبدان درباری، و گاه به اجبار دست به چنین کاری می زدند. به طور مثال، کسی که به اعدام محکوم می شد با ازدواج با محارم جرم اعدامش بخشیده می شد.^[۱۱]

البته احکام عجیب در مورد ازدواج در ایران باستان به خویدوده محدود نمی شود و به طور مثال، احکامی مربوط به عاریه دادن زن شوهر و مانند آن وجود دارد که در اینجا مجال پرداختن به جزئیات آنها نیست.^[۱۲]

پی نوشت ها

[۱]. ویسپرد، کردۀ ۳ بند ۳ و یسنا ۱۲ بند ۹.

[۲]. کریستین­سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ص ۲۳۴، ترجمۀ رشید یاسمی.

[۳] . لوکونین، ولادیمیر گریگورویچ، تمدن ایران ساسانی، ص ۴۸ و ۱۰۸، ترجمه عنایت الله رضا.

[۴] . رضی، هاشم، وندیداد (۲جلدی)، ص ۳۳.

[۵].رضی، وندیداد، ص ۴۹۸ تا  ۴۹۹.

[۶]. همان، ص ۵۰۲.

[۷]. همان، ص ۵۰۱.

[۸]. همان، ص ۵۱۴.

[۹]. رضی، وندیداد، ص ۵۰۲.

[۱۰]. شهرستانی، عبدالکریم، الملل و النحل، ج۱، ص ۱۸۵.

[۱۱]. رضی، وندیداد، ص ۵۱۳.

[۱۲]– ن.ک: بارتلمه ، کریستیان، زن در حقوق ساسانی، ص ۵۶ و ۵۷، ترجمۀ ناصر صاحب الزمانی.

نویسنده: ابوالقاسم جعفری