خطبه رسول‌ الله‌ در جمعۀ آخر ماه‌ شعبان پیرامون فضیلت ماه رمضان‌

اشاره:

در خطبه‌ای‌ که‌ رسول‌ خدا صلّی‌ الله‌ علیه‌ و آله‌ و سلّم‌ در جمعۀ آخر ماه‌ شعبان‌ قرائت‌ فرمودند مردم‌ را اندرز دادند که‌ این‌ ماه‌ (رمضان‌) ماه‌ پربرکت‌ و رحمت‌ است‌، ماه‌ مغفرت‌ و دعا و اجابت‌ است‌، ماه‌ نماز، ماه‌ قرائت‌ قرآن‌، ماه‌ صدقه‌ و صلۀ رحم‌ و ایثار است‌، ماه‌ ادای‌ فرائض‌ و روزه‌ و انفاق‌، و بهار آمرزش‌ و تخفیف‌ بر زیردست‌ و رحم‌ بر صغیر و احترام‌ و توقیر کبیر؛ مفصّلاً بیاناتی‌ فرمودند. و مفادش‌ آنست که‌ مؤمن‌ در شهر رمضان‌ نه‌ تنها از آدابی‌ که‌ فقهاء در کتب‌ عملیّه‌ ذکر می‌کنند باید اجتناب‌ ورزد بلکه‌ در این‌ ماه‌ رحمت‌ باید با شراشر وجود خود جلب‌ رحمت‌ کند، خشوع‌ و خضوع‌ داشته‌ باشد، همیشه‌ به‌ ذکر خدا اشتغال‌ ورزد، در هر امری‌ که‌ او را به‌ خدا نزدیک‌ کند سبقت‌ گیرد، و از هرچیزی‌ که‌ او را از خدا دور کند بگریزد، به‌ آنچه‌ خدا امر کرده‌ عمل‌ کند و از آنچه‌ نهی‌ فرموده‌ اجتناب‌ ورزد، از هر چه‌ دیدنش‌ را حرام‌ فرموده‌ چشم‌ ببندد و به‌ هر چه‌ شنیدنش‌ را ممنوع‌ کرده‌ گوش‌ ندهد.

خطبه

و خلاصه‌ با بیانات‌ خود در این‌ خطبه‌ آن‌ صراط‌ مستقیمی‌ که‌ اقصر فاصلۀ بین‌ انسان‌ و خداست‌ را تشریح‌ کردند. أمیرالمؤمنین‌ علیه‌ السّلام‌ که‌ این‌ روایت‌ را بیان‌ می‌کنند می‌گویند: در پایان‌ خطبه‌ برخاستم‌ و عرض‌ کردم‌: یَا رَسُولَ اللَهِ! مَا أَفْضَلُ الاعْمَالِ فِی‌ هَذَا الشَّهْرِ ؟ فَقَالَ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! أَفْضَلُ الاعْمَالِ فِی‌ هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَهِ.

«ای‌ رسول‌ خدا بهترین‌ اعمال‌ در این‌ ماه‌ چیست‌ ؟ رسول‌ خدا فرمود: ای‌ أبوالحسن‌! بهترین‌ اعمال‌ در این‌ ماه‌ اجتناب‌ از گناهان‌ است‌.»

ثُمَّ بَکَی‌، فَقُلْتُ: مَا یُبْکِیْکَ یَا رَسُولَ اللَهِ ؟ فَقَالَ: أَبْکِی‌ لِمَا یُسْتَحَلُّ مِنْکَ فِی‌ هَذَا الشَّهْرِ؛ کَأَنِّی‌ بِکَ وَ أَنْتَ تُصَلِّی‌ لِرَبِّکَ وَ قَدِ انْبَعَثَ أَشْقَی‌ الاوَّلِینَ وَ الاخِرِینَ، شَقِیقُ عَاقِرِ نَاقَهِ ثَمُودَ؛ فَضَرَبَکَ ضَرَبَهً عَلَی‌ قَرْنِکَ فَخُضِبَتْ مِنْهَا لِحْیَتُکَ.

«سپس‌ رسول‌ خدا گریه‌ کرد. عرض‌ کردم‌ ای‌ پیامبر خدا علّت‌ گریۀ شما چیست‌ ؟ فرمود: گریه‌ می‌کنم‌ برای‌ آن‌ حادثۀ عظیمی‌ که‌ در این‌ ماه‌ بر تو فرود آید و خون‌ ترا حلال‌ کنند.

مثل‌ اینکه‌ من‌ می‌بینم‌ که‌ تو در حال‌ نماز و مناجات‌ با پروردگارت‌ هستی‌، در این‌ حال‌ شقی‌ترینِ اوّلین‌ و آخرین‌، هم‌ دوش‌ و هم ردیف‌ پی‌ کنندۀ ناقۀ صالح‌ برانگیزد و چنان‌ ضربتی‌ بر مغز سر تو فرود کند که‌ از آن‌ ضربت‌ محاسنت‌ به‌ خون‌ خضاب‌ شود.»

فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَهِ! فِی‌ سَلَامَهٍ مِنْ دِینی‌ ؟ فَقَالَ صَلَّی‌ اللَهُ عَلَیْهِ وَ ءَالِهِ وَ سَلَّمَ: فِی‌ سَلَامَهٍ مِنْ دِینِکَ.

«عرض‌ کردم‌: ای‌ پیغمبر خدا ؟ آیا در آن‌ حال‌ دین‌ من‌ سالم‌ خواهد بود ؟ فرمود ـ که‌ درود خدا بر او و آلش‌ باد ـ: بلی‌ دین‌ تو سالم‌ خواهد بود.»

ثُمَّ قَالَ: یَا عَلِیُّ! مَنْ قَتَلَکَ فَقَدْ قَتَلَنِی‌، وَ مَنْ أَبْغَضَکَ فَقَدْ أَبْغَضَنِی‌؛ لاِنَّکَ مِنِّی‌ کَنَفْسِی‌، وَ طِینَتُکَ مِنْ طِینَتِی‌، وَ أَنْتَ وَصِیِّی‌ وَ خَلِیفَتِی‌ فِی‌ أُمَّتِی‌.

«سپس‌ رسول‌ خدا فرمود: ای‌ علیّ! کسیکه‌ تو را بکشد حقّاً مرا کشته‌ است‌، و کسیکه‌ تو را دشمن‌ دارد حقّاً مرا دشمن‌ داشته‌ است‌؛ زیرا که‌ نسبت‌ تو با من‌ مثل‌ جان‌ من‌ است‌، و سرشت‌ تو از سرشت‌ من‌ است‌، و تو وصیّ من‌ و جانشین‌ من‌ در امّت‌ من‌ هستی‌.»

ترجمه خطبۀ رسول‌ الله‌

شیخ صدوق به سند معتبره روایت کرده از حضرت امام رضا (علیه السلام) از پدران بزرگوار خود از حضرت امیرالمؤ منین (علیه و على اولاده السلام) که فرمود : خطبه اى خواند براى ما روزى حضرت رسول خدا (صَلَّى اللَّهِ عَلِیهِ وَ آله) پس فرمود : اَیُّها النّاس بدرستى که رو کرده است به سوى شما ماه خدا با برکت و رحمت و آمرزش. ماهى است که نزد خدا بهترین ماه ها است و روزهایش بهترین روزها است و شب هایش بهترین شب ها است و ساعت هایش بهترین ساعت ها است و آن ماهی است که خوانده اند شما را در آن بسوى ضیافت خدا و گردیده اید در آن از اهل کرامت خدا . نَفَس هاى شما در آن ثواب تسبیح دارد و خواب شما ثواب عبادت دارد و عمل هاى شما در آن مقبول است و دعاهاى شما در آن مستجاب است . پس سؤ ال کنید از پروردگار خود به نیّت هاى درست و دل هاى پاکیزه از گناهان و صفات ذمیمه که توفیق دهد شما را براى روزه داشتن آن و تلاوت کردن قرآن در آن .

به درستى که شقى و بد عاقبت کسى است که محروم گردد از آمرزش خدا در این ماه عظیم و یاد کنید به گرسنگى و تشنگى شما در این ماه تشنگى و گرسنگى روز قیامت را و تَصدّق کنید بر فقیران و مسکینان خود و تعظیم نمائید پیران خود را و رحم کنید کودکان خود را و نوازش نمائید خویشان خود را و نگاه دارید زبان هاى خود را از آنچه نباید گفت و بپوشید دیدهاى خود را از آنچه حلال نیست شما را در نظر کردن به سوى آن و بازدارید گوش هاى خود را از آنچه حلال نیست شما را شنیدن آن و مهربانى کنید با یتیمان مردم تا مهربانى کنند بعد از شما با یتیمان شما و بازگشت کنید به سوى خدا از گناهان خود و بلند کنید دست هاى خود را به دعا در اوقات نمازهاى خود ، زیرا که وقت نمازها بهترین ساعت ها است که نظر مى کند حق تعالى در این اوقات به رحمت به سوى بندگان خود و جواب مى گوید ایشان را هرگاه او را مناجات کند و لبّیک مى گوید ایشان را هرگاه او را ندا کنند و مستجاب مى گرداند هرگاه او را بخوانند اى گروه مردمان . به درستى که جان هاى شما در گروِ  کرده هاى شما است ، پس از گرو به در آورید به طلب آمرزش از خدا و پشت هاى شما گرانبار است از گناهان شما ، پس سبک گردانید آنها را به طول دادن سجده ها و بدانید که حق تعالى سوگند یاد کرده است به عزّت و جلال خود که عذاب نکند نمازگذارندگان و سجده کنندگان در این ماه را و نترساند ایشان را به آتش جهنم در روز قیامت .

ایُّها النّاس هر که از شما افطار دهد روزه دار مؤمنى را در این ماه از براى او خواهد بود نزد خدا ثواب بنده آزاد کردن و آمرزش گناهان گذشته . پس ‍ بعضى از اصحاب گفتند : یا رسول الله همه ما قدرت بر آن نداریم .  حضرت فرمود : بپرهیزید از آتش جهنم به افطار فرمودن روزه داران اگرچه به نصف دانه خرما باشد و اگر چه به یک شربت آبى باشد ؛ به درستى که خدا این ثواب را مى دهد کسى را که چنین کند اگر قادر بر زیاده از این نباشد .

اَیُّها النّاسُ هر که خُلْق خود را در این ماه نیکو گرداند بر صراط آسان بگذرد در روزى که قدم ها بر آن لغزد و هر که سبک گرداند در این ماه خدمت غلام و کنیز خود را ، خدا در قیامت حساب او را آسان گرداند و هر که در این ماه شرّ خود را از مردم باز دارد ، حق تعالى غضب خود را در قیامت از او باز دارد و هر که در این ماه یتیم بى پدرى را ، گرامى دارد خدا او را در قیامت گرامى دارد و هر که در این ماه صله و احسان کند با خویشان خود خدا وَصل کند او را به رحمت خود در قیامت و هر که در این ماه قطع احسان از خویشان خود بکند ، خدا در قیامت قطع رحمت از او کند و هر که نماز سنّتى در این ماه بکند خدا براى او برات بیزارى از آتش جهنم بنویسد و هر که در این ماه نماز واجبى را ادا کند خدا عطا کند به او ثواب هفتاد نماز واجب که در ماه هاى دیگر کرده شود و هر که در این ماه بسیار بر من صلوات فرستد خدا سنگین گرداند ترازوى عمل او را در روزى که ترازوهاى اعمال سبک باشد و کسى که یک آیه از قرآن در این ماه بخواند ثواب کسى دارد که در ماه هاى دیگر ختم قرآن کرده باشد .

اَیُّها النّاسُ بدرستى که درهاى بهشت در این ماه گشاده است پس سؤ ال کنید از پروردگار که آن را به روى شما نبندد ؛ و درهاى جهنّم در این ماه بسته است . پس سؤ ال کنید از پروردگار تبارک و تعالى به تلاوت کردن قرآن مجید در شب ها و روزهاى این ماه و به ایستادن به نماز و جِدّ و جَهد کردن در عبادت و بجا آوردن نمازها در اوقات فضیلت و کثرت استغفار و دعا .

فَعَنِ الصّادِقِ علیه السلام : اَنَّهُ مَنْ لَمْ یُغْفَرْ لَهُ فى شَهْرِ رَمَضانَ لَمْ یُغْفَرْ لَهُ اِلى قابِلٍ اِلاّ اَنْ یَشْهَدَ عَرَفَهَ

امام صادق علیه السلام فرمود: هر که در ماه رمضان آمرزیده نشود تا سال آینده آمرزیده نشود مگر آنکه در عرفات حاضر شود

و نگاه دارد خود را از چیزهایى که خدا حرام کرده است و از افطار کردن بر چیزهاى حرام و رفتار کن به نحوى که مولاى ما حضرت صادق (علیه السلام) وصیّت نموده و فرموده هرگاه روزه دارى ، مى باید که روزه داری گوش و چشم و مو و پوست و جمیع اعضاى تو ، یعنى از محرّمات بلکه از مکروهات و فرمود باید که روزِ روزه داری تو مانند روزِ افطار تو نباشد و نیز فرموده که روزه نه همین ترک از خوردن و آشامیدن است ؛ بلکه باید در روز روزه نگاه دارید زبان خود را از دروغ و بپوشانید دیده هاى خود را از حرام و با یکدیگر نزاع مکنید و حَسَد مبرید و غیبت مکنید و مجادله مکنید و سوگند دروغ مخورید بلکه سوگند راست نیز و دشنام مدهید و فحش مگوئید و ستم مکنید و بى خردى مکنید و دلتنگ مشوید و غافل مشوید از یاد خدا و از نماز و خاموش باشید از آنچه نباید گفت و صبر کنید و راستگو باشید و دورى کنید از اهل شرّ و اجتناب کنید از گفتار بد و دروغ و افتراء و خصومت کردن با مردم و گمان بد بردن و غیبت کردن و سخنى کنى کردن و خود را مُشْرِف به آخرت دانید و منتظر فَرَج و ظُهور قائم آل محمّد (علیه السلام) باشید و آرزومند ثوابهاى آخرت باشید و توشه اعمال صالحه براى سفر آخرت بردارید .

بر شما باد به آرام دل و آرام تن و خضوع و خشوع و شکستگى و مذلّت مانند بنده اى که از آقاى خود ترسد و ترسان باشید از عذاب خدا و امیدوار باشید رحمت او را و باید پاک باشد اى روزه دار دل تو از عیبها و باطن تو از حیله ها و مکرها و پاکیزه باشد بدن تو از کثافتها و بیزارى بجوى به سوى خدا از آنچه غیر اوست و در روزه ولایت خود را خالص گردانى از براى او و خاموش باشى از آنچه حق تعالى نهى کرده است تو را از آن در آشکارا و پنهان و بترسى از خداوند قهار آنچه سزاوار ترسیدن او است در پنهان و آشکار و ببخشى روح و بدن خود را به خداى عزّوجلّ در ایّام روزه خود و فارغ گردانى دل خود را از براى محبّت او و یاد او و بدن خود را به کارفرمائى در آنچه خدا تو را امر کرده است به آن و خوانده است به سوى آن اگر همه اینها را به عمل آورى آنچه سزاوار روزه داشتن است به عمل آورده اى و فرموده خدا را اطاعت کرده اى و آنچه کم کنى از آنها که بیان کردم از براى تو به قدر آن از روزه تو کم مى شود از فضل آن و ثواب آن .

به درستى که پدرم گفت : رسول خدا (صَلَّى اللَّهِ عَلِیهِ وَ آله) شنید که زنى در روز روزه اى جاریه خود را دشنام داد . حضرت طعامى طلبید . آن زن را گفت بخور زن . زن گفت من روزه ام . فرمود : چگونه روزه اى که جاریه خود را دشنام دادى . روزه فقط همین نخوردن و نیاشامیدن تنها نیست . به درستى که حق تعالى روزه را حجابى گردانیده است از سایر امور قبیحه . از کردار بد و گفتار بد . چه بسیار کمند روزه داران و چه بسیارند گرسنگى کشندگان و حضرت امیرالمؤ منین (علیه السلام) فرمود که چه بسیار روزه دارى که بهره اى نیست او را از روزه به غیر از تشنگى و گرسنگى و چه بسیار عبادت کننده اى که نیست او را بهره اى از عبادت به غیر تَعَب . اى خوشا خواب زیرکان که بهتر از بیدارى و عبادت احمقان است و خوشا افطار کردن زیرکان که بهتر از روزه داشتن بى خردان است .

و روایت شده از جابربن یزید از حضرت امام محمد باقر (علیه السلام) که حضرت رسول (صَلَّى اللَّهِ عَلِیهِ وَ آله) به جابر بن عبدالله فرمود : اى جابر این ماه رمضان است ، هر که روزه بدارد روز آن را و بایستد به عبادت پاره اى از شبش را و باز دارد از حرام شکم و فَرْج خود را و نگاه دارد زبان خود را ، بیرون رود از گناهان خود مثل بیرون رفتن او از ماه . جابر گفت یا رسول اللّه چه نیکو است این حدیث که فرمودى ،  فرمود : اى جابر  چقدر سخت است این شرط هایى که نمودم و بالجمله اعمال این ماه شریف در دو مطلب و یک خاتمه ذکر مى شود.