حقوق عبادات در رساله حقوق امام سجاد (علیه‌ السلام)

در رساله حقوق امام سجاد (علیه‌ السلام)، ایشان حقوقی را بیان نموده اند که لازم است انسان آن ها را در زندگی خود رعایت کند. در ابتدا به صورت اجمال به بسیاری از حقوق اشاره نموده و سپس به تفصیل به هرکدام از آنها پرداخته است. امام سجاد (علیه‌ السلام) در فراز دوم رساله حقوق برخی عباداتی را که خداوند بر عهده انسان گذاشته نام برده و حق آنها را نیز بیان کرده است.

در این فراز رساله حقوق امام سجاد (ع)، از حق نماز، حق روزه، حق صدقه و حق قربانی سخن فرموده و در حقیقت آدابی را در هنگام انجام این اعمال و افعال بیان نموده است که اهتمام به آنها باعث رشد و کمال انسان می شود.

متن حدیث

فَأَمَّا حَقُّ الصَّلَاهِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّهَا وِفَادَهٌ إِلَى اللَّهِ وَ أَنَّکَ قَائِمٌ بِهَا بَینَ یدَی اللَّهِ فَإِذَا عَلِمْتَ ذَلِکَ کُنْتَ خَلِیقاً أَنْ تَقُومَ فِیهَا مَقَامَ الذَّلِیلِ الرَّاغِبِ الرَّاهِبِ الْخَائِفِ الرَّاجِی الْمِسْکِینِ الْمُتَضَرِّعِ الْمُعَظِّمِ مَنْ قَامَ بَینَ یدَیهِ بِالسُّکُونِ وَ الْإِطْرَاقِ‏  وَ خُشُوعِ الْأَطْرَافِ وَ لِینِ الْجَنَاحِ وَ حُسْنِ الْمُنَاجَاهِ لَهُ فِی نَفْسِهِ وَ الطَّلَبِ إِلَیهِ فِی فَکَاکِ رَقَبَتِکَ الَّتِی أَحَاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُکَ وَ اسْتَهْلَکَتْهَا ذُنُوبُکَ وَ لا قُوَّهَ إِلَّا بِاللَّهِ.

وَ أَمَّا حَقُّ الصَّوْمِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّهُ حِجَابٌ ضَرَبَهُ اللَّهُ عَلَى لِسَانِکَ وَ سَمْعِکَ وَ بَصَرِکَ وَ فَرْجِکَ وَ بَطْنِکَ لِیسْتُرَکَ بِهِ مِنَ النَّارِ وَ هَکَذَا جَاءَ فِی الْحَدِیثِ الصَّوْمُ جُنَّهٌ مِنَ النَّارِ فَإِنْ سَکَنَتْ أَطْرَافُکَ فِی حَجَبَتِهَا  رَجَوْتَ أَنْ تَکُونَ مَحْجُوباً وَ إِنْ أَنْتَ تَرَکْتَهَا تَضْطَرِبُ فِی حِجَابِهَا وَ تَرْفَعُ جَنَبَاتِ الْحِجَابِ فَتَطَّلِعُ إِلَى مَا لَیسَ لَهَا بِالنَّظْرَهِ الدَّاعِیهِ لِلشَّهْوَهِ وَ الْقُوَّهِ الْخَارِجَهِ عَنْ حَدِّ التَّقِیهِ لِلَّهِ لَمْ تَأْمَنْ أَنْ تَخْرِقَ الْحِجَابَ وَ تَخْرُجَ مِنْهُ وَ لا قُوَّهَ إِلَّا بِاللَّهِ‏.

 وَ أَمَّا حَقُّ الصَّدَقَهِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّهَا ذُخْرُکَ عِنْدَ رَبِّکَ وَ وَدِیعَتُکَ الَّتِی لَا تَحْتَاجُ إِلَى الْإِشْهَادِ  فَإِذَا عَلِمْتَ ذَلِکَ کُنْتَ بِمَا اسْتَوْدَعْتَهُ سِرّاً أَوْثَقَ بِمَا اسْتَوْدَعْتَهُ عَلَانِیهً وَ کُنْتَ جَدِیراً أَنْ تَکُونَ أَسْرَرْتَ إِلَیهِ أَمْراً أَعْلَنْتَهُ وَ کَانَ الْأَمْرُ بَینَکَ وَ بَینَهُ فِیهَا سِرّاً عَلَى کُلِّ حَالٍ وَ لَمْ تَسْتَظْهِرْ عَلَیهِ فِیمَا اسْتَوْدَعْتَهُ مِنْهَا بِإِشْهَادِ الْأَسْمَاعِ وَ الْأَبْصَارِ عَلَیهِ بِهَا کَأَنَّهَا أَوْثَقُ فِی نَفْسِکَ لَا کَأَنَّکَ‏  لَا تَثِقُ بِهِ فِی تَأْدِیهِ وَدِیعَتِکَ إِلَیکَ ثُمَّ لَمْ تَمْتَنَّ بِهَا عَلَى أَحَدٍ لِأَنَّهَا لَکَ فَإِذَا امْتَنَنْتَ بِهَا لَمْ تَأْمَنْ أَنْ تَکُونَ بِهَا مِثْلَ تَهْجِینِ‏  حَالِکَ مِنْهَا إِلَى مَنْ مَنَنْتَ بِهَا عَلَیهِ لِأَنَّ فِی ذَلِکَ دَلِیلًا عَلَى أَنَّکَ لَمْ تُرِدْ نَفْسَکَ بِهَا وَ لَوْ أَرَدْتَ نَفْسَکَ بِهَا لَمْ تَمْتَنَّ بِهَا عَلَى أَحَدٍ وَ لا قُوَّهَ إِلَّا بِاللَّهِ‏.

 وَ أَمَّا حَقُّ الْهَدْی فَأَنْ تُخْلِصَ بِهَا الْإِرَادَهَ إِلَى رَبِّکَ وَ التَّعَرُّضَ لِرَحْمَتِهِ وَ قَبُولِهِ وَ لَا تُرِیدَ عُیونَ النَّاظِرِینَ دُونَهُ فَإِذَا کُنْتَ کَذَلِکَ لَمْ تَکُنْ مُتَکَلِّفاً وَ لَا مُتَصَنِّعاً وَ کُنْتَ إِنَّمَا تَقْصِدُ إِلَى اللَّهِ وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ یرَادُ بِالْیسِیرِ وَ لَا یرَادُ بِالْعَسِیرِ کَمَا أَرَادَ بِخَلْقِهِ التَیسِیرَ وَ لَمْ یرِدْ بِهِمُ التَّعْسِیرَ وَ کَذَلِکَ التَّذَلُّلُ أَوْلَى بِکَ مِنَ التَّدَهْقُنِ‏  لِأَنَّ الْکُلْفَهَ وَ الْمَئُونَهَ فِی الْمُتَدَهْقِنِینَ فَأَمَّا التَّذَلُّلُ وَ التَّمَسْکُنُ فَلَا کُلْفَهَ فِیهِمَا وَ لَا مَئُونَهَ عَلَیهِمَا لِأَنَّهُمَا الْخِلْقَهُ وَ هُمَا مَوْجُودَانِ فِی الطَّبِیعَهِ وَ لا قُوَّهَ إِلَّا بِاللَّهِ‏ .^[۱]

بیان حق نماز در رساله حقوق امام سجاد (ع)

و اما حق نماز اینست که بدانى نماز ورود به درگاه خدا است و تو در نماز برابر خدا می ایستى و چون بدین عقیده ‏مند باشى شایسته است که چون بنده ذلیل در نماز بایستى که راغب و راهب و خائف و امیدوار و گدا و زارى کن است؛

و آنچه که برابرش ایستاده به وسیله آرامى و سر به زیرى و خشوع اعضا و فروتنى تعظیم می کند و به خوبى از دل با او راز می گوید و می خواهد که گردن او را از زیر بار خطا ها که تو را فرا گرفتند و گناهانى که به پرتگاه نابودیت کشاند آزاد کند و لا قوه الا باللَّه.

توضیح

نماز محکم ترین رشته الفت بین بندگان و خدا است و وای بر آن بدبختی که از این پیوند پرصفای الهی جداست و زندگی اش از نور این عبادت پرقیمت بی بهره است. نماز زنده کننده جان، صفا بخش حیات جاودان، روشنی راه رهروان، تکیه گاه سالکان، راز و نیاز عارفان، سرمایه مستمندان و دوای درد بی درمان است.

نماز مایه ای است که بدون داشتن آن کسی لایق بارگاه قرب نیست و زمینه ایست که بدون آن فیض خاص از پیشگاه با عزت ربوبی برای هیچ کس امکان ندارد.^[۲]

خداوند فرموده است: «إِنَّ الصَّلاهَ تَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَر؛ نماز (انسان را) از زشتی ها و گناه باز مى ‏دارد و یاد خدا بزرگتر است»^[۳]؛ باتوجه به این آیه شریفه هر نمازی انسان را از فحشا و منکر باز نمی دارد بلکه آن نمازی انسان را از فشحا و منکر باز می دارد که حق آن رعایت شود و بر طبق آنچه امام سجاد (علیه‌ السلام) در رساله حقوق فرموده، برپا داشته شود.

حق روزه در رساله حقوق امام سجاد (ع)

و اما حق روزه آنست که باید بدانى روزه پرده‏ و حجابی است که خداوند بر زبان، گوش، چشم، عورت و شکم تو کشیده است، تا تو را از آتش مصون دارد و در حدیث نبوی آمده است که روزه سپر آتش است.

پس اگر اعضای بدنت در پس این پرده آرام گرفت، امیدوار باش که مصونیت یافته ای واگر رهایشان کردی که به پریشانی و حرکات خارج از قاعده خود ادامه دهند و پرده حجاب را  بالا زنند، بی جا و از روی شهوت نظر کنند و پا را از حدود تقوای الهی بیرون کنند، ایمن مباش که آن پرده دریده شود و از آن خارج شوی. و لا قوه الا باللَّه.

توضیح

روزه، دارای آثار متعدد است. یکی از آثار آن این است که روزه یک درس مساوات و برابری در میان افراد اجتماع است؛ زیرا با انجام این دستور مذهبی، افراد متمکن وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور محسوس می یابند، به شرطی که حق روزه بر طبق آنچه که در رساله حقوق بیان شده رعایت گردد.

به همین دلیل امام صادق (علیه‌ السلام) فرموده است: «إِنَّمَا فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الصِّیامَ‏ لِیسْتَوِی‏ بِهِ الْغَنِی وَ الْفَقِیر»^[۴]؛ یعنی روزه در اسلام واجب شده تا فقرا و اغنیا یکسان و برابر گردند.

یکی از فواید دیگر روزه تربیت روح و تقویت اراده و تعدیل غرایض انسانی است. همچنین روزه دارای آثار بهداشتی و درمانی است که امروز علم پزشکی نیز آن را تایید می کند و بسیاری از امراض به وسیله روزه درمان می شود.^[۵] پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است: «صوموا تصحوا ؛ روزه بگیرید تا سالم شوید»؛^[۶]

بیان حق صدقه در رساله حقوق امام سجاد (ع)

و اما حق صدقه آن است که بدانى ذخیره توست نزد پروردگار تو، سپرده ای که نیاز به شاهد و گواه گرفتن ندارد. چون این را دانستی اعتماد و اطمینانت به آنچه در نهان به امانت می سپاری بیشتر است تا از آن چه آشکار می دهی و شایسته است که این کار، سر و رازی باشد میان تو و خدای تو و هیچ کسی را بر آن آگاه ننمایی؛

و گوش و دیده های دیگران را به دلیل اینکه به آن ها بیشتر اعتماد داری، پشتوانه عمل خود قرار ندهی، نه از آن رو که از سپرده گذاریت نزد خدا مطمئن نیستی برای اینکه می دانی صدقه بلا ها و امراض را از تو دور می کند و در آخرت تو را از آتش و عذاب می رهاند.

همچنین در پرداخت صدقه بر هیچ کس منت نگذار که این کار فقط به نفع توست و اگر چنین کردی خود را از گرفتاری به سرنوشت آن شخص که بر او منت نهاده ای ایمن ندان؛ زیرا تو با این کار نشان داده ای که به دنبال منفعت خود بوده ای و گر نه هرگز بر کسی منت نمی نهادی.

توضیح

صدقه مطلق، انفاق در راه خدا است، خواه واجب باشد و یا مستحب و انفاق از بزرگ ترین چیز هایی است که اسلام در یکی از دو رکنش که عبارت از حقوق مردم است، به آن اهمیت داده و برای آن به طرق مختلفی از قبیل زکات، خمس، کفارات مالی و وقف و هبه و سایر انفاقات واجب و مستحب متوسل شده است.

منظور این است که سطح زندگی طبقات پایین جامعه که نمی توانند نیازمندی های زندگی را بدون کمک دیگران دفع کنند، بالا رود تا با اهل نعمت و ثروت قریب الافق شود.^[۷]

حق قربانی در رساله حقوق امام سجاد (ع)

حق قربانى اینست که با قصد خالص براى پروردگارت باشد و تنها به منظور رحمت او و قبول او باشد و براى جلب نظر مردم نباشد و اگر چنین باشى، خود فروش و ظاهر ساز نیستى و همانا قصد خدا را دارى و بدان که با آنچه میسور است، باید خدا را خواست نه بدان چه دشوار است؛

چنانکه خدا هم به خلق خود تکلیف آسان کرده و تکلیف دشوار نکرده و همچنین فروتنى براى تو اولى است از خودنمایى و خان منشى؛ زیرا خان ها هستند که خود فروشى و پر خرجى می کنند و اما فروتنى و درویش مآبى نه کلفت دارد و نه خرج زیرا موافق سرشت آفرینش اند و در طبیعت مخلوق اند؛ و لا قوه الا باللَّه.^[۸]

جمع بندی

افعال و عباداتی را که خداوند بر ما واجب یا مستحب کرده، حقوقی بر ما دارند. معنای آن این است که این افعال آن گونه که شایسته است انجام شوند. نمازی که حق آن رعایت نشود نمازی بی روح و بی اثر خواهد بود و هچنین سایر عبادات، اگر بر طبق آنچه که امام سجاد (علیه السلام) در رساله حقوق بیان فرموده انجام نشود، آثار آن ها در زندگی ما نمایان نخواهد شد.

پی نوشت ها

[۱] . تحف العقول، ص ۲۵۸ – ۲۶۰

[۲] . شرح رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام)، ص ۱۵۸.

[۳] . سوره عنکبوت، آیه ۴۵.

[۴]. من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۷۳.

[۵] . رک: شرح رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام)، ص ۱۷۴ – ۱۷۵.

[۶] . بحار الانوار، ج ۹۳، ص ۲۵۵.

[۷] . رک: شرح رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام)، ص۱۹۷.

[۸] . ترجمه تحف العقول، ترجمه کمره ای، ص ۲۶۴ – ۲۶۵.

منابع

1. قرآن کریم.
2. ابن بابویه، محمد بن على، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چ۲، ۱۴۱۳ق.
3. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول‏، محقق/ مصحح: غفارى، على اکبر، قم، جامعه مدرسین، چ۲، ۱۴۱۴ق.
4. ابن شعبه حرانى، حسن بن على‏، ترجمه تحف العقول، مترجم: کمره اى، محمد باقر، مصحح: غفارى، على اکبر، تهران، کتابچی، چ۶، ۱۳۷۶ش.
5. حیدری نراق، علی محمد، شرح رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام) قم، انتشارات مهدی نراقی، چ۷، ۱۳۸۶ش.
6. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، مصحح: جمعى از محققان‏، بیروت، دار احیا التراث العربی‏، چ۲، ۱۴۰۳ق.