حضرت ام کلثوم (س) چهارمین فرزند حضرت زهرا (س) و امام علی (ع) است. یکی از موضوعات مهم نسبت به زندگی این بانوی مکرمه، حضور ایشان در کربلا و ماجراهای پس از آن است. اخبار متعددی از حضور شخصیتی به نام ام کلثوم در کربلا حکایت می کند، اما در مورد این که او واقعا کیست و آیا این شخص همان حضرت ام کلثوم (ع) دختر حضرت فاطمه (س) اختلاف نظر وجود دارد. در ادامه به بررسی این موضوع می پردازیم.
تفاوت حضرت ام کلثوم (س) و حضرت زینب کبری (س)
اولین نکته ای که باید به آن توجه داشت، تفاوت حضرت زینب (س) و حضرت ام کلثوم (س) است. برخی این دو بانوی بزرگوار را یک نفر معرفی کرده و معتقدند امام علی (ع) از حضرت زهرا (س) تنها صاحب یک دختر می باشد و ام کلثوم یکی از القاب و کنیه های حضرت زینب (س) است. این نظر به باور بیشتر محققان باطل است و ادله تاریخی فراوانی بر داشتن دو دختر برای صدیقه طاهره (س) دلالت می کند از جمله:
۱. محمد بن اسحاق (م ۱۵۱ق):
«وَلَدَتْ فاطمه لِعلی الحسنَ و الحسینَ و محسنَ، فذَهَبَ محسنُ صغیراً، و وَلَدَتْ لَه أم کلثوم و زینب[۱]؛ حضرت فاطمه (س) برای امام علی (ع) این فرزندان را به دنیا آورد: حسن و حسین و محسن ـ که در کوچکی از دنیا رفت ـ و ام کلثوم و زینب.»
۲. محمد بن سعد (م ۲۳۰ق):
«قالَ محمد بن عمر: وَ وَلَدَتْ فاطمهُ لِعَلیٍ الحسنَ و الحسینَ و أم کلثوم و زینب؛[۲] محمد بن عمر می گوید: حضرت فاطمه (ع) برای امام علی (ع)، امام حسن و امام حسین و حضرت ام کلثوم و حضرت زینب (ع) را به دنیا آورد.»
۳. محمد بن سلیمان کوفی (زنده در ۳۰۰ق):
«وَزَنَتْ [فاطمه] بنتُ رسولِ الله (ص) شعرَ حسن و حسین و زینب و أم کلثوم فَتَصَدَّقَتْ بِزنَته فِضّهٌ؛[۳] حضرت فاطمه (س) موی امام حسن و امام حسین و حضرت زینب و حضرت ام کلثوم را وزن کرد و هم وزن آن را نقره داد.»
۴. محمد بن احمد دولابی (م ۳۱۰ق):
«و أما فاطمهُ بنتُ رسولِ الله (ص) فَتَزَوَّجَها علیُ بن أبیطالب فَوَلَدَتْ لَه الحسنَ الأکبر و الحسینَ و هو المقتول بالعراق بالطف و زینب و أم کلثوم؛[۴] علی بن ابی طالب (ع) با حضرت فاطمه (س) ازدواج کرد و حاصل این ازدواج امام حسن و امام حسین ـ که در عراق در سرزمین طف کشته شد ـ و حضرت زینب و حضرت ام کلثوم است.»
۵. شیخ صدوق (م ۳۸۱ق):
قلتُ لأبی عبدالله (ع): هَلْ قال رسول الله (ص): إنَّ فَاطِمَهَ أحْصَنَتْ فَرجُها فَحَرّم اللهُ ذُرِیّتَها علی النار؟ قال: نعم، عنی بذلک الحسن و الحسین و زینب و أم کلثوم؛[۵]
راوی می گوید: به امام صادق (ع) عرض کردم: آیا پیامبر (ص) فرمود: فاطمه پاک است، پس خداوند آتش را بر ذریّه او حرام کرده است؟ امام (ع) فرمود: بله، مراد پیامبر (ص) از این سخن، امام حسن و امام حسین و حضرت زینب و حضرت ام کلثوم (ع) است.»
طبق این اخبار روشن است که صدیقه طاهره (س) دو دختر داشته اند، یکی حضرت زینب (س) و دیگری حضرت ام کلثوم (س).
حضرت ام کلثوم (س) در زمان امام حسن (ع)، وفات نیافته
طبق اخبار رسیده امام علی (ع) به جز حضرت ام کلثوم دختر دیگری نیز به همین نام از غیر حضرت زهرا (س) داشته اند و برخی بر این باورند ام کلثومی که در کربلا بوده است نفر دوم است؛ چرا که حضرت ام کلثوم (س) که مادرش حضرت زهرا (س) است در زمان حیات امام حسن (ع) از دنیا می رود و امام حسن (ع) در نماز او شرکت داشته است. بعضی اخبار در این زمینه عبارتند از:
۱. محمد بن سعد از قول عبدالله بهی:
«شَهِدتُ ابن عمر صَلّی علی أم کلثوم و زید بن عمر بن الخطاب فَجَعَلَ زیداً فِی مَا یَلِی الإمام و شَهِدَ ذلک حسن و حسین؛[۶] حاضر بودم که ابن عمر بر ام کلثوم و زید بن عمر بن خطاب نماز خواند و زید به طرف امام جماعت گذارده شد و حسن و حسین (ع) در نماز شرکت داشتند.»
۲. محمد بن سعد:
«إنه (ابن عمر) صَلّی عَلی أم کلثوم بنت عَلِی و إبنِها زید و جَعَلَه مِمَا یَلیه و کَبّر علیهما أربعا… و خَلَفَه الحسن و الحسین ابنا علی؛[۷] ابن عمر بر ام کلثوم دختر علی (ع) و فرزندش زید نماز خواند و زید را در طرف امام جماعت گذاردند و چهار بار بر او تکبیر گفت … و پشت سر او حسن و حسین فرزندان علی (ع) در نماز شرکت داشتند.»
۳. ابن ابی شیبه (م ۲۳۵ق) از قول عمار:
«شَهِدتُ أم کلثوم و زید بن عمر ماتا فی ساعهٍ واحدهٍ فَأَخْرَجُوهُما فَصَلّی علیهما سعیدُ بن العاص فَجَعَلَ زیدا مِمّا یَلِیه و جَعَلَ أمَ کلثوم بین یدی زیدٍ و فِی الناس یومئذ ناسٌ مِن أصحابِ النبی(ص) و الحسنِ و الحسینِ فی الجنازه؛[۸] شاهد بودم که ام کلثوم و زید بن عمر در یک ساعت از دنیا رفتند و آنان را بیرون برده، سعید بن عاص بر آن دو نماز خواند و زید را در طرف امام گذاشتند و ام کلثوم در مقابل زید بود. میان مردم عده ای از اصحاب پیامبر(ص) و حسن و حسین بودند.»
۴. شیخ طوسی (م ۴۶۰ق):
«أخْرَجَتْ جنازهُ أم کلثوم بنت علی (ع) و إبْنِها زید بن عمر و فی الجنازه الحسن (ع) و الحسین (ع) و عبدالله بن عمر؛[۹] جنازه ام کلثوم دختر علی (ع) و پسرش زید بن عمر بیرون برده شد و پشت سر جنازه، حسن (ع) و حسین (ع) و عبدالله بن عمر [بودند].»
این اخبار تنها بر این موضوع دلالت دارند که دختری از امیرالمومنین (ع) با نام یا کنیه ام کلثوم در زمان امام حسن (ع) از دنیا می رود اما مشخص نیست آیا این زن همان حضرت ام کلثوم دختر صدیقه طاهره (س) است یا نه. هیچ کدام از این اخبار دلالت روشنی بر این موضوع ندارند، بنابراین بر پایه این اخبار، نمی توان این ادعا را پذیرفت که حضرت ام کلثوم (س) پیش از حادثه کربلا وفات نموده است.
عدم اثبات ازدواج حضرت ام کلثوم (س) با خلیفه دوم
برخی برای اثبات وفات حضرت ام کلثوم (س) پیش از حادثه کربلا به ازدواج ایشان با خلیفه دوم استناد می کنند. بر اساس پاره ای از اخبار خلیفه دوم با دختر صدیقه طاهره حضرت ام کلثوم (س) ازدواج کرده است[۱۰] و به ضمیمه اخبار پیشین درباره همزمانی شهادت حضرت ام کلثوم (س) و زید بن عمر فرزند خلیفه دوم نتیجه گرفته اند که حضرت ام کلثوم (س) پیش از حادثه کربلا وفات نموده است.
در پاسخ به این فرض باید گفت که ازدواج حضرت ام کلثوم (س) با خلیفه دوم، محل تردید بسیاری از مورخان واقع شده و عمده محققان شیعه این موضوع را نپذیرفته اند.[۱۱] دو کتاب نیز از محقق برجسته حضرت آیت الله سید علی میلانی با عناوین «تزویج ام کلثوم من عمر» و «فی خبر تزویج ام کلثوم من عمر» در شرح و تحلیل این جریان چاپ شده است.
بنابراین موضوع ازدواج خلیفه دوم با حضرت ام کلثوم (س) از اساس محل شک و تردید جدی است و نمی توان از آن به عنوان شاهد استفاده کرد. اخبار گذشته نیز همانطور که بیان شد دلالتی بر وفات حضرت ام کلثوم (س) در زمان امام حسن (ع) ندارند.
ام کلثوم، کنیه زینب کبری (س)
برخی بر این باورند ام کلثومی که در واقعه عاشورا از او نام برده شده، در واقع زینب کبری (س) است و به عبارت دیگر، ام کلثوم، کنیه حضرت زینب کبری (س) است. دلیل این عده این است که ام کلثومی که دختر حضرت زهرا (س) است پیش از واقعه عاشورا از دنیا رفته است، اما همانطور که بیان شد این دلیل شواهد تاریخی کافی ندارد.
دلیل دیگر این عده، اخباری از واقعه کربلا و ماجراهای بعد از آن است که در منابع مختلف هم به حضرت ام کلثوم (س) و هم به حضرت زینب (س) نسبت داده شده است و بر این اساس نتیجه گرفته اند که این قبیل اخبار در واقع از یک نفر حکایت می کنند نه دو نفر.[۱۲]
به عنوان نمونه بر اساس منابع متعدد، وقتی دشمنان تصمیم گرفتند امام سجاد (ع) را به شهادت برسانند، زینب کبری (س) خود را روی حضرت انداخت و اظهار داشت: «اگر بناست کشته شود، پیش از او من را بکشید.» زینب کبری (س) به این صورت از شهادت امام (ع) جلوگیری کرد. اما اسفراینی در نورالعین همین قضیه را به حضرت ام کلثوم (س) نسبت داده است.[۱۳]
همچنین مرحوم طبرسی (م ۵۶۰ق) نقل می کند که حضرت زینب (س) پس از دعوت مردم کوفه به سکوت فرمود: «یا أهل الکوفه، یا أهْلَ الخَتْلِ وَ الغَدْرِ وَ الخَذْلِ و المَکْرِ، ألا فَلا رَقَأَتِ العَبْرَهُ …؛[۱۴] ای اهل کوفه! ای اهل مکر و حیله! اشکهایتان خشک نشود.»
اما ابن طیفور (م ۳۸۰ق) نوشته است که حضرت ام کلثوم (س) پس از ساکت کردن مردم این سخن را فرمود.[۱۵]
در هر حال باید توجه داشت که این نظریه نیز ایرادات بسیار روشنی دارد:
۱-اخبار متعدد نشان می دهند که نه تنها حضرت ام کلثوم (ع) در کربلا حضور داشته، بلکه این کنیه نمی تواند برای زینب کبری (س) باشد. به عبارت دیگر ام کلثوم و زینب دو نفر بوده اند؛ زیرا از هر دو در یک رخداد سخن گفته اند. دینوری (م ۲۸۲ق) چنین نقل می کند: «مَضَی الحسین أیضا نحو مکه و معه أختاه: أم کلثوم و زینب و ولد أخیه؛[۱۶] حسین با همراهی خواهرانش ام کلثوم و زینب و فرزندان برادرش به طرف مکه حرکت کرد.»
همچنین ابوالفرج اصفهانی (م ۵۶۳ق) هنگام شمارش اسرا می نویسد: «… و زینب العقیله و أم کلثوم بنت علی بن ابیطالب و سکینه بنت الحسین …»[۱۷]
علاوه بر این مورخان نقل می کنند که امام حسین (ع) پس از رسیدن به سرزمین کربلا، ابیاتی را با مضمونی اندوهگین می خواند، ابن اعثم پس از نقل این اشعار نوشته است: «و سَمِعَتْ ذلک أختی الحسین زینب و أم کلثوم فقالتا: یا أخی هذا کلام مَن أَیْقَنَ بِالقَتل. فَقَال: نَعم یا أُخْتَاه. فقَالَتْ زینب: واثکلتاه! لیتَ الموت أَعْدَمَنِی الحیاه … و جَعَلَتْ أم کلثوم تنَادی: واجدّاه! واأبی علیاه! واأماه واحسناه! واحسیناه! …؛[۱۸]
این شعر را خواهران حسین، زینب و ام کلثوم شنیدند و گفتند: ای برادر! این سخن کسی است که یقین به کشته شدن دارد. امام (ع) فرمود: بله، خواهرانم. زینب فرمود: ای وای، کاش مرگ مرا از بین می برد … و ام کلثوم ندا داد: وا جدّا، ای پدرم علی، ای مادرم، ای حسن، ای حسین …»
سید بن طاووس نیز پس از شعر مذکور، از قول راوی می نویسد:
«فَسَمِعَتْ زینب بنت فاطمه(ع) ذلک؛ فقالت: یا أخی، هذا کلام من أَیْقَنَ بالقتل. فقال(ع): نعم یا أختاه. فقالت زینب: واثکلتاه ینعی الحسین(ع) إلی نفسه. قال: فبَکَی النِسْوَهُ و لَطمن الخُدود و شَقَقَّنَ الجیوبَ و جَعَلَتْ أم کلثوم تنادی: وامحمداه، واعلیّاه، واأماه، واأخاه، واحسیناه … ثم قال [الحسین: [یا أختاه یا أم کلثوم و أنت یا زینب و أنت یا فاطمه …؛[۱۹]
زینب این شعر را شنید و عرض کرد: ای برادر! این سخن، کلام کسی است که یقین به کشته شدن دارد. امام(ع) فرمود: بله، خواهرم. زینب گفت: ای وای، حسین از مرگش خبر می دهد!
زنان گریستند و به صورت هایشان زدند و گریبان دریدند. ام کلثوم هم ندا داد: ای محمد، ای علی، ای مادر، ای برادر، ای حسین … سپس امام (ع) فرمود: خواهرانم، ای ام کلثوم، ای زینب، ای فاطمه.»
۲-بعید به نظر می رسد کنیه حضرت زینب (س) ام کلثوم باشد؛ زیرا امام علی(ع) از حضرت فاطمه(س) دو دختر به نام های زینب و ام کلثوم کبری داشته، از همسر دیگر دختری به نام ام کلثوم صغری داشته است.[۲۰] اگر کنیه زینب کبری، «ام کلثوم» بود، کنیه خواهر کوچکتر «کبری» نمی شد و موصوف به «وسطی» می شد.
علاوه بر این نصی نداریم که «ام کلثوم» کنیه حضرت زینب (س) است و ظاهرا چنین ادعایی استنباط و برداشت برخی محققان از مجموع اخبار است.
۳-نقل وقایع مربوط به زینب کبری (س) در مورد حضرت ام کلثوم (س) و برعکس، در کتاب های متأخر و در منابع غیر قابل اعتماد، صورت گرفته؛ چنانکه دلیل اوّلی که ذکر شد، اشتباه از کتاب نورالعین اسفراینی است که کتابی غیر قابل اعتماد است و بر خلاف منابع متعدد کهن و قابل اعتماد نوشته شده است.
حضرت ام کلثوم (س) دختر امام علی(ع) از غیر حضرت فاطمه(س)
برخی دیگر بر این باورند که ام کلثوم کربلا، دختر دیگر امیرالمومنین (ع) به جز حضرت ام کلثوم (س) دختر صدیقه طاهره (س) است. طبق برخی نقل ها، امام علی (ع) دو دختر به نام ام کلثوم داشته اند:
۱. محمد بن سعد (م ۲۳۰ق):
«کان له من الولد: الحسن و الحسین و زینب الکبری و أم کلثوم الکبری و أمهم فاطمه بنت رسول الله(ص) … و رمله الصغری و أم کلثوم الصغری و … ؛[۲۱]
فرزندان علی (ع) عبارتند از: حسن و حسین و زینب کبری و ام کلثوم کبری که مادر آنها فاطمه دختر رسول خدا (ص) است. فرزندان دیگر رمله صغری و ام کلثوم صغری و … هستند.»
۲. بلاذری:
«ولد علی بن أبیطالب: الحسن و الحسین و محسن درج صغیرا و زینب الکبری تزوجها عبدالله بن جعفر بن أبیطالب فولدت له و أم کلثوم الکبری و أمهم فاطمه بنت رسول الله(ص) … و رمله الصغری و أم کلثوم الصغری … ؛[۲۲]
فرزندان امام علی (ع) عبارتند از: حسن و حسین و محسن ـ که در کوچکی از دنیا رفت ـ و زینب کبری ـ که عبداللّه بن جعفر بن ابی طالب با او ازدواج کرد و از او فرزنددار شد ـ و ام کلثوم کبری ـ که عمر با او ازدواج کرد ـ مادر همه این ها فاطمه (س) است … و رمله صغری و ام کلثوم صغری …»
۳. طبری:
«و کان لها (فاطمه) منه من الولد: الحسن و الحسین و یذکر أنه کان لها منه ابن آخر یسمی محسنا توفی صغیرا و زینب الکبری و أم کلثوم الکبری … و کان له بنات من أمهات شتی لم یسمّ لنا أسماء أمهاتهن منهن … و رمله الصغری و أم کلثوم الصغری … ؛[۲۳]
فرزندان فاطمه (س) از امام علی (ع) عبارتند از: حسن و حسین و می گویند که پسر دیگری به نام محسن داشته که در کوچکی از دنیا رفته است و زینب کبری و ام کلثوم کبری … امام علی (ع) دختران دیگری از زنان متعدد داشته که نام مادرانشان معلوم نیست. از جمله آنها رمله صغری و ام کلثوم صغری هستند.»
۴. محمد بن حبان:
«کان لعلی بن أبیطالب خمسه و عشرون ولدا. من الولد الحسن و الحسین و محسن و أم کلثوم الکبری و زینب الکبری و هؤلاء الخمسه من فاطمه بنت رسول الله (ص) و کان له من غیرها محمد بن علی و عبیدالله و عمر و ابوبکر و یحیی و جعفر و العباس و عبدالله و رقیه و رمله و أم الحسن و أم کلثوم الصغری و … ؛[۲۴]
علی بن ابی طالب (ع) ۲۵ فرزند داشت. از جمله آنها عبارتند از: حسن و حسین و محسن و ام کلثوم کبری و زینب کبری. مادر این پنج نفر فاطمه (س) است. فرزندان وی از غیر فاطمه (س) عبارتند از: محمد بن علی و عبیداللّه و عمر و ابوبکر و یحیی و جعفر و عباس و عبداللّه و رقیه و رمله و ام حسن و ام کلثوم صغری و … .»
گرچه این اخبار بر وجود دختر دیگری به نام ام کلثوم برای امیرالمومنین غیر از حضرت ام کلثوم (س) دختر حضرت فاطمه (س) دلالت دارد، اما اشاره ای به حضور وی در کربلا در این اخبار نشده است و نمی تواند دلیلی برای اثبات این موضوع باشد.
جمع بندی
حضرت ام کلثوم (س) چهارمین فرزند امام علی (ع) و صدیقه طاهره (س) است. به دلایل و شواهد تاریخ قوی می توان ادعا کرد ام کلثومی که در واقعه کربلا حضور داشته، همین بانوی مکرمه می باشد. نظرات دیگری که حضور حضرت ام کلثوم (س) در کربلا را به کلی انکار می کند یا وی را دختر امام علی (ع) از غیر حضرت زهرا (س) می داند و یا ام کلثوم را کنیه حضرت زینب (س) می پندارد، فاقد شواهد متقن تاریخی است.
پی نوشت ها
[۱] ابن اسحاق، سیره ابن اسحاق، ص ۲۳۱.
[۲] ابن سعد، طبقات کبری، ج۸، ص ۲۶.
[۳] ابن شهر آشوب، مناقب آل ابیطالب، ج۲، ص ۲۷۲.
[۴] دولابی، الذریه الطاهره، ص ۶۲.
[۵] ابن بابویه، معانی الاخبار، ص ۱۰۶.۱
[۶] ابن سعد، طبقات کبری، ج۸، ۴۶۴.
[۷] ابن سعد، طبقات کبری، ج۸، ص ۴۶۴.
[۸] صنعانی، مصنف، ج۳، ص ۱۹۷.
[۹] طوسی، خلاف، ج۱، ص ۷۲۲.
[۱۰] ابن شهر آشوب، مناقب آل ابیطالب، ج۳، ص ۸۹.
[۱۱] انصاری زنجانی، الموسوعه الکبری، ۱۴۲۸ق، ج۷، ص۳۴۰- ۳۵۴.
[۱۲] ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۵، ص ۳۹۰.
[۱۳] اسفراینی، نور العین، ص ۵۳.
[۱۴] طبرسی، احتجاج، ج۲، ص ۱۰۹.
[۱۵] ابن ابی طاهر، بلاغات النساء، ص ۲۴.
[۱۶] دینوری، الاخبار الطوال، ص ۲۲۸.
[۱۷] اصفهانی، مقاتل الطالبین، ص ۷۹.
[۱۸] ابن اعثم، الفتوح، ج۵، ص ۸۴.
[۱۹] ابن طاووس، اللهوف، ص ۴۰.
[۲۰] ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۳، ص ۲۰.
[۲۱] ابن سعد، طبقات کبری، ج۳، ص ۱۹.
[۲۲] بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص ۴۱۱.
[۲۳] طبری، تاریخ طبری، ج ۴، ص ۱۱۸.
[۲۴] ابن حبان، الثقات، ج۲، ص ۳۰۴.
منابع
- ابن ابی طاهر، احمد بن ابی طاهر، بلاغات النساء، قم، الشریف الرضی، بی تا.
- ابن اسحاق، محمد، سیره ابن اسحاق، قم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، ۱۳۶۸ش.
- ابن اعثم کوفی، محمد بن علی، الفتوح، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۱۱ق.
- ابن بابویه، محمد بن علی، معانی الاخبار، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ش.
- ابن حبان، محمد بن حبان، الثقات، بیروت، موسسه الکتب الثقافیه، ۱۳۹۳ق.
- ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دارالفکر، ۱۳۷۳ ش.
- ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب (ع)، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۱۲ق.
- ابن طاووس، علی بن موسی، اللهوف علی قتلی الطفوف، ترجمه فهری زنجانی، احمد، تهران، جهان، بی تا.
- ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبین، قم، الشریف الرضی، ۱۳۷۴ش.
- اسفراینی، نور العین، تونس، چاپ منار، بی تا.
- انصاری زنجانی، اسماعیل، الموسوعه الکبری عن فاطمه الزهراء، قم، دلیل ما، ۱۴۲۸ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، بیروت، المعهد الألمانی للابحاث الشرقیه، ۱۴۲۹ق.
- دولابی، محمد، الذریه الطاهره، قم، موسسه النشر السلامی، ۱۴۰۷ق.
- دینوری، احمد بن داود، الاخبار الطوال، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
- صنعانی، عبدالرزاق بن همام، مصنف عبدالرزاق، بیروت، المجلس العلمی، ۱۴۰۳ ق.
- طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، مشهد مقدس، نشر المرتضی، ۱۴۰۳ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، بیروت، موسسه عزالدین، ۱۴۱۳ق.
- طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه بقم، موسسه النشر الاسلامی، ۱۴۰۷ق.
- منابع اقتباس
غروی نائینی، نهله، حضرت ام کلثوم بنت علی بن ابی طالب در مدینه یا کربلا، بانوان شیعه، ش۱۷، ۱۳۸۷، ص ۲۲ـ۷.
فاطمی، سید حسن، ام کلثوم در کربلا، پیام زن، ش ۱۶۷، ۱۳۸۴، ص ۴۴ـ۱۷
