جایگاه عقل در احادیث پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم)

جایگاه عقل در آموزه های دین اسلام و احادیث معصومان (علیهم السلام) بسیار روشن بیان شده است. عقل یک نعمت بسیار مهم الهی است که در انسان به ودیعه گذاشته شده است. عقل راهنمای باطنی انسان است که حق را از باطل تشخیص داده و صاحب خود را به سوی حق دعوت می کند.

جایگاه عقل در حوزه عملکرد و انتخاب دین و امثال این امور برای هر انسانی عاقل روشن است. کسی که از عقل خود درست استفاده کند از عمل کرد خود پشیمان نمی شود. انسان عاقل پیوسته در جستجوی حق و دین حق است  تا هم خود را نجات دهد و هم دیگران را.

عقل در لغت به معنای منع و نهی است^[۱] راغب می‌ گوید به قوه آماده کنندۀ قبول علم عقل گفته می‌شود. به عبارت دیگر به قوه‌ ای که انسان به وسیله آن استنباط می ‌کند عقل گفته می‌ شود.^[۲]

عقل را به اعتبار چیزی که ادراک انسان به آن تعلق می ‌گیرد به عقل نظری و عقل عملی تقسیم کرده ‌اند. مراد از عقل نظری ادراک چیزی است که سزاوار است دانسته شود؛ یعنی ادراک اموری که دارای واقعیت است.  مراد از عقل عملی ادراک چیزی است که  انجام دادن یا انجام ندادن آن سزاوار است؛ یعنی عقلی که حکم به سزاوار بودن و ناسزاور بودن انجام کاری می ‌کند عقل عملی نامیده می ‌شود.^[۳]

جایگاه عقل نظری از جایگاه عقل عملی کاملا جداست ممکن است چیزی را کسی با عقل نظری بپذیرد؛ اما با عقل عملی آن را قبول نکند و به آن ایمان نیاورد.^[۴]

توضیح این که انسان در مواجهه با برهان، مضطر به فهم است و مضطر به کسی می‌ گویند که در برابر چیزی ضروری قرار گیرد؛ زیرا قضایا در برهان قطعی یا ضروری است یا به ضروری ختم می ‌شود و هر متفکر سلیم‌ القلب در قبال ضروری منقاد است نه مختار؛ بنابراین معرفت و علم بعد از حصول مقدمات ضرور آن، در اختیار کسی نیست. از این‌ رو در جریان اصل علم و فهمیدن، با برهان و دلیل عقلی بین موضوع و محمول بدون دخالت اختیار انسان، گِره و عقد منعقد شده و عقدی دیگری در صحنه معرفت وجود ندارد. پس زمانی که قضیه‌ ای روشن بود و یا با برهان روشن شد، قهرا معرفت، علم و ادراک به پیوند موضوع و محمول حاصل می ‌شود.

عقل عملی در ساحه معرفت و علم نقشی ندارد؛ بلکه در پذیرش و عدم پذیرش انسان نسبت به قضایایی که با عقل نظری اثبات یا نفی می‌ شود، نقش بازی می ‌کند. بنابراین ایمان که پذیرش است از عقل عملی انسان نشات می ‌گیرد. ایمان فعل انسانی و امر اختیاری است و میان نفس انسان و ایمان که فعل اختیاری اوست اراده متخلل است. پس ممکن است انسان مطلبی کاملا واضح را پس از فهمیدن بپذیرد یا نپذیرد.^[۵]

بنابراین پس از آنکه مطلبی با عقل نظری برای کسی روشن و مبرهن گردید، ایمان به آن در گرو پیروی از عقل عملی است. در کلام امام صادق (علیه‌ السلام) که فرمود «العقل … ما عبد به الرحمن و اکتسب به الجنان»؛^[۶] مراد از عقل در این کلام عقل عملی است. یعنی عقل چیزی است که به وسیله آن خدا پرستش و عبادت شود و بهشت به دست آید.

بنابراین تدیّن و ایمان از سنخ علم و ادراک نفس نیست؛ بلکه کار نفس است و چون فعل قلب است و میان این فعل و نفس آدمی، عنصر اراده فاصله است، از این‌رو شاید به آنچه که یقین پیدا کرده، ایمان بیاورد و شاید نیاورد در حالی که از عقد اول یعنی یقین و ادراک نظری فارغ شده ‌است.^[۷]

در  قرآن کریم و احادیث معصومین (علیه السلام) از جایگاه عقل بسیار سخن گفته شده است. ارزش و جایگاه عقل در زندگی انسان نقش اساسی دارد و انسانی که از عقل خود استفاده نمی کند در قرآن کریم به موجود کر و کور و لال تشبیه شده است.

در اینجا به چند حدیثی از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در باره کارآمدی و جایگاه عقل اشاره شده است:

جایگاه عقل از حیث سرلوحه بودن

وَ قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): «رَأْسُ الْعَقْلِ بَعْدَ الْإِیمَانِ بِاللَّهِ مُدَارَاهُ النَّاسِ فِی غَیْرِ تَرْکِ حَقٍّ وَ مِنْ سَعَادَهِ الْمَرْءِ خِفَّهُ لِحْیَتِهِ»؛

رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: سرلوحه عقل پس از ایمان به خدا، مدارا کردن با مردم است تا آنجا که به ترک حقّى منجر نشود و از خوشبختى مرد آن است که ریش او سبک باشد.

جایگاه عقل در کمال انسان

وَ قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): «أَکْمَلُ النَّاسِ عَقْلًا أَخْوَفُهُمْ لِلَّهِ وَ أَطْوَعُهُمْ لَهُ وَ أَنْقَصُ النَّاسِ عَقْلًا أَخْوَفُهُمْ لِلسُّلْطَانِ وَ أَطْوَعُهُمْ لَهُ»؛

کامل‏ترین مردم از لحاظ عقل، خدا ترس ‏ترین و فرمانبردار ترین آنان از خداست و کم‏ عقل ترین مردم، بیمناک ترین و فرمانبردار ترین آنان از سلطان است.

جایگاه عقل در ادراک مسائل

وَ قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): «إِنَّمَا یُدْرَکُ الْخَیْرُ کُلُّهُ بِالْعَقْلِ وَ لَا دِینَ لِمَنْ لَا عَقْلَ لَهُ»؛

همانا هر خیرى با عقل ادراک مى ‏شود و دین ندارد آن کس که عقل ندارد.

جایگاه عقل در درجه بندی انسان در قیامت

وَ أَثْنَى قَوْمٌ بِحَضْرَتِهِ عَلَى رَجُلٍ حَتَّى ذَکَرُوا جَمِیعَ خِصَالِ الْخَیْرِ. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم): «کَیْفَ عَقْلُ الرَّجُلِ»؟ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ نُخْبِرُکَ عَنْهُ بِاجْتِهَادِهِ فِی الْعِبَادَهِ وَ أَصْنَافِ الْخَیْرِ تَسْأَلُنَا عَنْ عَقْلِهِ. فَقَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): «إِنَّ الْأَحْمَقَ یُصِیبُ بِحُمْقِهِ أَعْظَمَ مِنْ فُجُورِ الْفَاجِرِ وَ إِنَّمَا یَرْتَفِعُ الْعِبَادُ غَداً فِی الدَّرَجَاتِ وَ یَنَالُونَ الزُّلْفَى مِنْ رَبِّهِمْ عَلَى قَدْرِ عُقُولِهِمْ»؛

عده ‏اى در محضر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از مردى تعریف و تمجید کردند تا آنجا که تمام صفات نیک او را برشمردند، پیامبر (صلى اللَّه علیه و آله و سلم) فرمود: عقل این مرد در چه پایه ‏اى است؟

در پاسخ گفتند: اى پیامبر خدا! ما از کوشش او در عبادت و کارهاى نیک او گزارش مى ‏دهیم و شما در باره عقل او از ما پرسش مى ‏کنى؟! پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله فرمود: شخص احمق به خاطر کم عقلى ‏اش بیشتر ضربه مى‏ خورد تا شخص فاجر به خاطر فسق و فجورش! و همانا مردم در فرداى قیامت به اندازه خردشان به درجات برآیند و به پروردگارشان تقرب یابند.

تقسیم عقل بر سه قسمت

وَ قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم):  «قَسَمَ اللَّهُ الْعَقْلَ ثَلَاثَهَ أَجْزَاءٍ فَمَنْ کُنَّ فِیهِ کَمَلَ عَقْلُهُ وَ مَنْ لَمْ یَکُنَّ فَلَا عَقَلَ لَهُ. حُسْنُ الْمَعْرِفَهِ بِاللَّهِ وَ حُسْنُ الطَّاعَهِ لِلَّهِ وَ حُسْنُ الصَّبْرِ عَلَى أَمْرِ اللَّهِ»؛

خداوند عقل را سه قسمت کرده، هر کس همه آن ها را داشته باشد عقل او کامل است و هر کس همه را دارا نباشد از عقل بى‏ بهره است: خوب شناختن خدا، خوب طاعت کردن براى خدا و خوب پایدارى نمودن بر کار خدا.

خردمند واقعی

وَ قَدِمَ الْمَدِینَهَ رَجُلٌ نَصْرَانِیٌّ مِنْ أَهْلِ نَجْرَانَ وَ کَانَ فِیهِ بَیَانٌ وَ لَهُ وَقَارٌ وَ هَیْبَهٌ. فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَعْقَلَ هَذَا النَّصْرَانِیَّ! فَزَجَرَ الْقَائِلَ وَ قَالَ: «مَهْ إِنَّ الْعَاقِلَ مَنْ وَحَّدَ اللَّهَ وَ عَمِلَ بِطَاعَتِهِ»؛

یک مرد مسیحى نجرانى وارد مدینه شد. او داراى زبانى گویا و رفتارى باوقار و پرهیبت بود. کسى گفت: اى پیامبر خدا، این مرد مسیحى چه خردمند است! پیامبر (صلى اللَّه علیه و آله و سلم) گوینده را از این سخن منع کرد و فرمود: خاموش باش. خردمند واقعى کسى است که خدا را یگانه شمارد و در طاعت او کوتاهى ننماید.

نشانه انسان خردمند

وَ قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): «أ َرْبَعَهٌ تَلْزَمُ کُلَّ ذِی حِجًى وَ عَقْلٍ مِنْ أُمَّتِی‏  قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا هُنَّ قَالَ اسْتِمَاعُ الْعِلْمِ وَ حِفْظُهُ وَ نَشْرُهُ وَ الْعَمَلُ بِهِ»؛

چهار چیز است که هر هوشمند و خردمندى از امت من باید به آن ها ملزم باشند. عرض شد: اى پیامبر خدا آن ها چیست؟ فرمود: شنیدن علم، حفظ کردن آن، نشر آن و عمل کردن به آن.

نتیجه گیری

از این احادیث روشن می گردد که از دیدگاه اسلام، جایگاه عقل بسیار بلند است و عقل انسان، یک مخلوق بسیار ارزشمند است. از این رو هدایت و سعادت یک انسان به مقدار عقل و استفاده او از آن بستگی دارد. کسی که از عقل خود استفاده نمی کند و یا از این نعمت بهره لازم را ندارد، به یقین در مسیر گمراهی قرار گرفته و اعمال و رفتارش بی ارزش خواهد بود.

تهیه کننده: حمیدالله رفیعی

پی نوشت ها

[۱] . الصحاح، ج۵، ص۱۷۶۹، ماده عقل.

[۲].  المفردات فی غریب القرآن، ص۵۷۸، ماده عقل.

[۳] .  اصول‌الفقه، ج۲، ص۱۲۶.

[۴]. منزلت عقل در هندسه معرفت دینی، ص۲۳.

[۵].  همان، ص۲۱.

[۶] . اصول کافی، ج۱، ص۱۱.

[۷].  منزلت عقل در هندسه معرفت دینی، ص۲۲.

منابع

۱. قرآن کریم.

۲. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول‏، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، قم، جامعه مدرسین، چ۲، ۱۴۱۴ق.

۳. جوادی آملی، عبدالله، منزلت عقل در هندسه معرفت دینی، قم، مرکز نشر اسراء، چ۶، ۱۳۹۱ش.

۴. جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، لبنان، بیروت، دارالعلم للملایین، چ۱، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۶م. تحقیق: احمد عبدالغفور العطار.ماده عقل.

۵. راغب اصفهانی، حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۵۷۸، ماده عقل، دمشق بیروت، دارالعلم دارالشامیه، چ۱، ۱۴۱۲ق. تحقیق: صفوان عدنان داودی.

۶. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۱، ص۱۱، تهران، المکتبه الاسلامیه. چ۴ف ۱۳۶۵ش.

۷. مظفر، محمد رضا ، اصول‌الفقه، قم، انتشارات اسماعیلیان،[بی‌تا]