جایگاه خانه خدا و کعبه نزد مشرکان عرب و قریش قبل از اسلام

خانه خدا اولین مسجد روی زمین است.^[۱] قرآن کریم می فرماید:«إِنَّ أَوَّلَ‏ بَیتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذی بِبَکَّهَ مُبارَکاً وَ هُدىً لِلْعالَمینَ؛^[۲] نخستین خانه‏ اى که براى مردم (و نیایش خداوند) قرار داده شد، همان است که در سرزمین مکه است، که پر برکت، و مایه هدایت جهانیان است».

امروز خانه خدا قبله مسلمانان است. از حوادثی که در صدر اسلام از اهمیت خاصی برخوردار است تغییر قبله از بیت المقدس به سوی خانه خدا است. این حادثه هنگامی اتفاق افتاد که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در حال نماز به طرف بیت المقدس بودند و در همان حال به دستور خداوند روی خود را به سوی کعبه برگرداند.

خانه خدا نخستین خانه مردم‏

خانه خدا نخستین خانه توحید است، و باسابقه ‏ترین معبدى است که در روى زمین وجود دارد، هیچ مرکزى پیش از آن مرکز نیایش و پرستش پروردگار نبوده، خانه ‏اى است که براى مردم و به سود جامعه بشریت در نقطه ‏اى که مرکز اجتماع و محلى پربرکت است ساخته شده است.

تاریخ و منابع اسلامى هم به ما مى‏ گوید که خانه کعبه به دست آدم (علیه السلام) ساخته‏ شد و سپس در طوفان نوح آسیب دید و به وسیله حضرت ابراهیم (علیه السلام) تجدید بنا شد. جالب توجه اینکه در این آیه خانه خدا و کعبه که نام دیگرش «بیت اللَّه» هست به عنوان خانه مردم معرفى شده، و این تعبیر بیان کننده این حقیقت است که آنچه به نام خدا و براى خدا است باید در خدمت مردم و بندگان او باشد، و آنچه در خدمت مردم و بندگان خدا است براى خدا محسوب مى ‏شود.^[۳]

خانه خدا از دیدگاه مشرکان قریش

عرب جاهلی اعتقاد به مقدس بودن خانه خدا داشتند و به همین دلیل بت های شان را در داخل و بیرون خانه خدا نصب کرده مراسمی را در کنار کعبه به سبک خود شان انجام می دادند. که به چند مورد آن اشاره می شود:

۱. پاشیدن خون قربانی به اطراف خانه خدا

اعراب جاهلی و مشرکان قریش وقنی شتر را نحر می کردند، خون آن ها را به اطراف خانه خدا می پاشیدند تا خداوند از این کار آنان راضی شوند. وقتی مسلمانان نیز به تبیعت از مشرکان می خواستند این کار را انجام دهند، خداوند آنان را از این کار منع کرد و فرمود:

«لَنْ ینالَ اللَّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها وَ لکِنْ ینالُهُ التَّقْوى‏ مِنْکُمْ؛^[۴]  نه گوشت ها و نه خون هاى آن ها، هرگز به خدا نمى ‏رسد. آنچه به او مى ‏رسد، تقوا و پرهیزگارى شماست»^[۵]

۲. ذبح حیوانات در کنار خانه خدا

یکی از اعمال مشرکین در کنار خانه خدا این بود که حیوانات را در برابر بت ها و  سنگ هایی که در اطراف خانه خدا نصب کرده بودند ذبح می کردند. آنان این سنگ ها و بت ها را مقدس می شمردند. این عمل از سنت های بت پرستی است که آنان انجام می دادند.^[۶]  قرآن کریم مسلمانان را از خوردن این گونه ذبیحه منع کرد و فرمود:

«حُرِّمَتْ عَلَیکُم‏ … ما ذُبِحَ عَلَى النُّصُب ؛^[۷] و حیواناتى که روى بت ها (یا در برابر آن ها) ذبح مى ‏شوند، (همه) بر شما حرام شده است».

۳. آب دادن حجاج (سقایه الحاج)

یکی از کارهایی که عرب جاهلی به آن اهمیت می دادند، آب دادن حاجیان بود. در روایات آمده که عمل سقایت حاج و آب دادن به ایشان، یکى از مفاخر و از شئوناتى بوده که مورد مباهات عرب جاهلیت بوده و در این روایات، سقایت به معناى مصدر (آب دادن) آمده. و نیز در آثار آمده که سقایت حوض هاى کوچکى از چرم بوده که در عهد قصى بن کلاب (یکى از اجداد پیغمبر اسلام (صلی الله علیه و آله) آن را در سایه کعبه قرار داده و با شتر از چاه‏ ها آب گوارا مى‏آوردند، و در آن مى‏ ریختند تا زائرین کعبه بیاشامند.

قصى این سمت را در هنگام وفات به پسرش عبد مناف واگذار کرد. و از آن به بعد همواره در میان فرزندانش بود تا آنکه در آخر به عباس بن عبد المطلب رسید. در این روایت سقایت به معناى ظرف آب آمده، و هم اکنون سقایت عباس معروف است، و آن محلى است که در عهد جاهلیت و اسلام آب در آنجا مى‏ریختند، و آن محل در جهت جنوبى زمزم است، که با چاه چهل ذراع فاصله دارد، و بنائى بر آن ساخته ‏اند که امروزه آن را «سقایه العباس» مى ‏نامند.^[۸]

۴. طواف در اطراف خانه خدا

خانه خدا محل عبادت اعراب جاهلی بود. یکی از مراسم خاص عبادی که در خانه خدا انجام می دادند طواف بر اطراف خانه خدا بود.

در تاریخ مى ‏خوانیم که گروهى از اعراب در زمان جاهلیت به هنگام طواف خانه کعبه لخت مادرزاد مى‏ شدند، و سوت مى ‏کشیدند و کف مى‏ زدند و نام آن را عبادت مى‏ گذاشتند. همچنین نقل شده هنگامى که پیامبر در کنار حجر الاسود رو به سوى شمال مى ‏ایستاد (که هم مقابل کعبه باشد و هم بیت المقدس!) و مشغول نماز مى‏ شد دو نفر از طائفه «بنى سهم» در طرف راست و چپ آن حضرت مى ‏ایستادند یکى «صیحه» مى‏ کشید و دیگرى «کف» مى‏زد تا نماز پیامبر را مشوش کنند.^[۹]

قرآن کریم این عبادت مشرکان را این گونه منعکس نموده است: «وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیتِ إِلاَّ مُکاءً وَ تَصْدِیهً فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ ^[۱۰]؛ آن ها که مدعى هستند ما هم نماز داریم،) نمازشان نزد خانه خدا، چیزى جز «سوت کشیدن» «کف زدن» نبود؛ در تعقیب این جمله مى‏ گوید اکنون که همه کارهاى شما حتى نماز و عبادتتان این چنین ابلهانه و زشت و شرم‏ آور است مستحق مجازاتید «پس بچشید عذاب الهى را به خاطر این کفرتان».^[۱۱]

هنگامى که انسان صفحات تاریخ عرب جاهلى را ورق مى ‏زند و قسمت ‏هایى را که از آن در قرآن آمده مورد بررسى قرار مى ‏دهد مى ‏بیند با کمال تعجب در عصر ما که به اصطلاح عصر فضا و اتم نیز است کسانى هستند که با تکرار اعمال زمان جاهلیت خود را در صف عبادت کنندگان مى ‏پندارند؛ آیات قرآن و گاهى اشعارى که در مدح پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و على (علیه‌ السلام) است با نغمه ‏هاى موسیقى توام مى ‏کنند و حرکاتى شبیه رقص به سر و گردن و دست‏ هاى خود مى ‏دهند و نام آن‏ را بزرگداشت این مقدسات مى ‏گذارند. این اعمال گاهى به نام و جد و سماع و زمانى به نام ذکر و حال و گاهى به نام هاى دیگر در خانقاه ها و غیر خانقاه ها انجام مى ‏گیرد. در حالى که اسلام از همه این کارها بیزار است و این اعمال نمونه دیگرى از اعمال جاهلى است.^[۱۲]

۵. خانه خدا محل بت ‌های مشرکان

در روزگار جاهلیت بت ‏ها و مجسمه ‏ها را در پیرامون و درون خانه کعبه می‌ گذاشتند^[۱۳]هر قوم و هر طایفه ای بت مربوط با طایفه خود را در بیرون و داخل خانه خدا نصب نموده و آن ها را در این محل عبادت می کردند.

ابن عباس گوید: هنگامى که رسول خدا (صلى الله علیه و آله) در روز فتح مکه وارد مسجد الحرام شد هم چنان که سوار بر شتر بود اطراف خانه کعبه طواف کرد و متوجه شد که مشرکین بت‌ هاى خود را به وسیله سرب در اطراف کعبه آویخته‏ اند، رسول خدا (صلى الله علیه و آله) با عصایی که در دست داشت به سوى آن ها اشاره کرده و می‌گفت:«جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً^[۱۴] یعنى حق آمد و باطل نابود گشت و به راستى که باطل نابود شدنى است». و به هر یک از بت ها که اشاره فرمود به رو یا به پشت در می افتاد و تمیم بن اسد خزاعى در این باره این شعر را گفته است:

و فی الاصنام معتبر و علم            لمن یرجو الثواب او العقابا

(و در مورد بت ها عبرت و دانشى است براى کسى که امید ثواب و یا عقابى داشته باشد).^[۱۵]

جمع بندی

خانه خدا که امروز قبله مسلمانان است در نزد اعراب جاهلی جایگاه خاصی داشته است و به دلیل اینکه این مکان برای آنان مقدس بوده است بت ‌های خود را در داخل و بیرون خانه خدا نصب می کردند. اعراب جاهلی به گونه های مختلف ارادت خود شان را به بت ‌ها در این محل مقدس ابراز می کردند و آنان را مورد عبادت و پرستش قرار می دادند. آنان حتی خانه خدا را با روش مفتضح طواف می نمودند.

نویسنده: حمیدالله رفیعی

پی نوشت ها

[۱]. تفسیر مقاتل بن سلیمان، ج۱، ص۲۹۱.

[۲] . آل عمران، ۹۶.

[۳]. تفسیر نمونه، ج۳، ص۹.

[۴] . حج، ۳۷.

[۵]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۱۶۶.

[۶]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۱۶۶.

[۷]. مائده، ۳.

[۸]. ترجمه تفسیر المیزان، ج۹، ص۲۷۰.

[۹]. تفسیر نمونه، ج۷، ص۱۵۷.

[۱۰]. انفال، ۳۵.

[۱۱]. تفسیر نمونه، ج۷، ص۱۵۷

[۱۲]. همان.

[۱۳]. مقدمه ابن خلدون‏، ج۲، ص۷۰۴.

[۱۴]. اسراء، ۸۱

[۱۵]. سیره نبویه (زندگانی محمد (ص)) ج۲، ص۲۸۰.

منابع

۱. قرآن کریم.

۲. ابن خلدون، عبدالرحمن، مقدمه ابن خلدون‏، ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چ۸، ۱۳۷۵ش.

۳. ابن هشام، سیره نبویه (زندگانی محمد (ص)) ترجمه سید هاشم رسول، تهران، انتشارات کتابچی، چ۱۰، ۱۳۷۱ش

۴. طباطبایى، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات ، چ ۲، ۱۳۹۰ق.

۵. طباطبایى، محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، قم، دفتر انتشارات اسلامى ، چ ۵، ۱۳۷۴ش.

۶. مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی ، چ ۱، ۱۴۲۳ ق.

۷. مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیه ، چ ۱۰، ۱۳۷۱ ش.