توحید مفضل

 امام صادق (علیه السلام) احیاگر فکر دینی حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) و مغز متفکر دستگاه عقیدتی اسلام است به گونه ای که در تنظیم، تئوریزه کردن، بسط و گسترش آموزه های دینی در تمامی حوزه ها نقطه عطف به شمار می آید. گسترش علم کلام (نقلی و عقلی)، ارایه ی فقهی کامل و تنظیم و تدوین و تبویب و تفسیرهای نوین در حوزه اخلاق و عرفان از اقدامات اساسی آن امام همام است. علاوه بر تربیت شاگردان نقش آفرین، ابداعات آن حضرت در حوزه علوم تجربی و ریاضی نقش بسیار اساسی در پیشرفت آنها داشته است.

یکی از حوزه های فعالیت امام صادق علیه السلام علم کلام بوده است که آثار بجامانده گویای توفیق عظیم آن حضرت در این زمینه است. توحید مفضل یکی از این آثار گرانمایه است. این روایت با استدلال استوار و گفتار بلند است که در عین حال توسط آن حضرت بخش بندی شده است و مفضل بن عمر جعفی کوفی به صورت مکتوب درآورده است. مفضل، خود در محفل علمی حضرت صادق (علیه السلام) و امام کاظم (علیه السلام) آموزشها دیده و معرفت درخوری اندوخته است و نزد آنان موقعیت ویژه ای کسب کرده است.

کتاب حاضر به لحاظ شکلی از چند بخش تشکیل شده است: مقدمه مصحح، مقدمه مرحوم آیت ا… علامه شوشتری، دیباچه اصلی کتاب، علت پیدایش کتاب، حواشی علامه طباطبایی (ره) و متن اصلی که شامل چهار مجلس و نمایه ها است.

از نظر محتوایی این اثر را می توان نمونه قابل توجهی از کلام نقلی اسلام دانست که با محوریت توحید گرد آمده است اگرچه این اثر در یک نظر از آثار کلام نقلی محسوب می شود اما چون روش و محتوای مطالب ارایه شده کاملاً عقلی است می تواند برای غیرمسلمانان نیز کاربرد داشته باشد چرا که به توحید و سایر معارف از جهت کاملاً عقلی نگریسته شده است. مطالب این کتاب را به طور کلی در موارد ذیل می توان خلاصه کرد: آفرینش انسان و انسان شناسی، استوار کردن خداشناسی بر انسان شناسی فیزیکی با واسطه قرار دادن صفت حکمت خدا، طبیعت شناسی (حیوانی و جمادی) و ناملایمات شناسی طبیعی. به تعبیر دیگر در این اثر خدا از طریق سیر در انفس (طبیعت انسان) با توجه به درون طبیعی او و سیر در آفاق (برهان نظم بویژه در جمادات و حیوانات) اثبات شده است.

علاوه بر جنبه ی اثباتی در این اثر به نفی و نهی از برخی عقاید نیز پرداخته شده و علاوه بر پاسخ به سؤالات، شبهات نیز مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. کتاب حاضر مجالس زیر را دربر دارد: مجلس اول در خلقت آدمی از بدو خلقت او تا ختم حیات او، مجلس دوم در خلقت اصناف حیوانات، وحوش صحرا، طیور هوا و ماهیان دریا. مجلس سوم در ذکر خلقت آسمان و سایر کاینات و مجلس چهارم در حکمت پدید آوردن آفات و برطرف کردن آنها و حکمتهای دیگر.

علت پیدایش کتاب و روش آن

در زمان حیات پربرکت امام صادق علیه السلام جهان اسلام آن روزگار با اندیشه های بشری آشنا شده بود و فرقه ها و نحله های دینی و فلسفی زیادی پدید آمده بود به گونه ای که هر یک از آنها افراد و گروه هایی را پیرامون جمع کرده بودند. مسلم است که در طوفان تعدد اندیشه ها مردم از اندیشه و دین اصیل غافل می شوند و در آن زمان است که دین شناس مسئولیتش مضاعف می شود تا دردمندانه و آگاهانه به احیای دین همت گمارد و مردم را به آبشخور اصلی دین دعوت نماید. همه معصومان بزرگوار اسلام بویژه حضرت امام صادق (علیه السلام) در مواجهه با این اوضاع از وظیفه خود هرگز غافل نبوده اند و به موقع و با توجه به امکانات موجود در رفع معضلات کوشیده اند و تمام تلاش خود را به کار گرفته اند. مفضل که حامل و حاوی اندیشه های مراد، استاد و امامش امام صادق (علیه السلام) بود به موقع در محافل علمی ـ کلامی حضور می یافت تا ره یافتگان را تقویت و گمراهان را هدایت کند.

«روایت کرده است: محمدبن سنان، از مفضل بن عمر که گفت: روزی بعد از عصر نشسته بودم در روضه ای که میان قبر حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) و منبر آن حضرت است، و من تفکر می کردم در آنچه حق تعالی مخصوص گردانیده است به آن سید ما محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) را، از شرف و فضایل و آنچه بخشیده و عطا کرده است، و مشرف ساخته است او را به آن از آنچه بخشیده و عطا کرده است، و مشرف ساخته است او را… در این فکر بودم که ناگاه «ابن ابی العوجا» که یکی از ملاحده آن زمان بود آمد و نشست در جایی که من کلام او را می شنیدم چون قرار گرفت مردی از اصحاب او آمد و نزدیک او نشست، پس ابن ابی العوجا اشاره کرد به ضریح مقدس حضرت رسالت پناه (صلی الله علیه و آله و سلم) و گفت: … ابن ابی العوجا گفت: بگذار نام محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) را که عقل من در آن حیران است… و سخن بگو در اصلی که محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) خود را به او بلند کرده است. پس سخن در وجود صانع عالم تعالی شانه گفتند و حرف را به جایی رسانیدند که این عالم را صانعی و این کارخانه را مدبری نیست، بلکه همه چیز به طبع خود متکون می شوند بی مدبری و صانعی و پیوسته چنین بوده و چنین خواهد بود.» (۱) در اینجا بود که مفضل(ره) اعتراض کرد و بدین ترتیب گفتگوی آن دو نفر و مفضل آغاز شد و او توانست با دلایل استوار به اثبات خدا پردازد و آن دو نفر را مجاب سازد.

روش این کتاب دیالکتیکی و گفتگویی است و با سوال و جواب و توضیح و استدلال و دفاع همراه است و در طی آن از انواع علوم رایج آن عصر بهره گرفته شده است. استدلالهای این کتاب (که مفضل پرداخته است) به حدی استوار است که در زمان حاضر نیز قابل دفاع و استناد است.

نمونه ای از متن

مفضل از زبان امام صادق (علیه السلام) درباره هیأت هستی و شکل گیری اجزای آن روایت می کند که: «حضرت فرمود: ای مفضل! اول عبرتها و دلیل ها بر صانع عالم تعالی شأنه، تهیه و نظام این عالم است و تالیف اجزاء آن و نسق آن بر وجه کمال. زیرا که اگر تأمل کنی در عالم به فکر خود و تمیز کنی به عقل خود، خواهی یافت این عالم را مانند سرایی که بنا کرده اند و هرچه بندگان خدا را به آن احتیاج است مهیا کرده اند، پس آسمان رفیع مانند سقف این خانه است و زمین وسیع مانند حیاطی است که برای ایشان گسترانده اند و ستاره ها[یی] که به حسن انتظام بر هم چیده اند مانند چراغها است که بر این طاق مقرنس آویخته اند… پس انتظام امور و اتساق احوال، دلیل واضح است بر آن که عالم مخلوق است به تقدیر و حکمت و نظام و مصلحت و آن که خالق همه یکی است که این اصناف مخلوقات را با یکدیگر الفت داده و بعضی را به بعضی دیگر مربوط و محتاج گردانیده ـ جل قدسه، و تعالی جدّه، و کرم وجهه، ولااله غیره، تعالی عما یقول الجاحدون و جلّ و عظم عمّا ینتحله الملحدون»(۲)

باقر  بیدهندی

پاورقی ها:

۱ــ توحید مفضل، صص ۴۶ــ۴۷ و ۴۸٫

۲ــ توحید مفضل، صص ۵۵ــ۵۶٫

منبع :کتاب ماه دین ،شماره ۳۴