تاریخ پیدایش مذهب ماتریدی

اشاره:

یکی از فرقه های کلامی اهل سنت فرقه ماتریدیه است. اهل سنت آسیای میانه ، افغانستان، پاکستان و هند از نظر کلامی پیرو این فرقه است. ین فرقه همزمان فرقه اشاعره تأسیس شده است. ما در این مجال اشاره كوتاهی به تاریخچه علم كلام در جامعه اسلامی می كنیم كه در ضمن آن تاریخ و چگونگی پیدایش مذهب ماتریدی خود به خود آشكار می گردد.

پیروان ابومنصور محمد بن محمد بن محمود را ماتریدی یا «ماتریدیه» گویند. وی از ائمه بزرگ كلامی سنّت و جماعت به شمار می رود. ابومنصور منسوب به «ماترید» محله ای در سمرقند است. وی با ابوالحسن اشعری (متوفی324 هجری) هم‌عصر بوده و با او در مسائل كلامی اختلافاتی داشت. ماتریدی به سال 333 هجری قمری درگذشت.(1)

از روزی كه مسائل كلامی در محیط اسلامی به صورت ساده مطرح شد در میان مسلمانان دو گروه پدید آمد. یکی گروه اهل حدیث كه آنان را «حشویه» و «سلفیه» و «حنابله» می نامند. این گروه كلیه عقاید خود را از ظواهر آیات، و قسمت اعظم آن را از حدیث می گیرند و برای عقل و خرد ارزشی قائل نیستند. و همچون یهودیان و مسیحیان كه تورات را قدیم و مسیح را ازلی می دانند به قدیم و ازلی بودن قرآن قائل می باشند و بر رؤیت خدا در روز رستاخیز اصرار می ورزند.(2)

گروه دیگری که در این عصر پا به عرصه وجود نهاد فرقه معتزله است كه به عقل و خرد بهاء و ارزش داده، حدیث و روایتی را كه با حكم خرد مخالف باشد طرد می نمایند و عقاید خود را از نصوص قطعی كتاب و سنّت و حكم خرد می گیرند.(3)

سالها نبرد فكری میان این دو گروه برقرار بوده و پیروزی هر گروه بر گروه دیگر، در گرو حمایت فرمان‌روایان وقت بود كه جانب یكی را می گرفتند و در تضعیف دیگری می‌كوشیدند. این نزاع، تا آغاز سال 300 هجری به صورتی چشم گیر ادامه داشت. ولی در آغاز قرن چهارم، دو شخصیت در دو منطقه، سر بلند كردند و مكتبی را كه در حقیقت مكتب معتدلی میان اهل حدیث و مكتب معتزله بود، پدید آوردند.

یكی از این دو نفر ابوالحسن اشعری (260ـ324 هجری) است كه در عراق از مذهب اعتزال توبه كرد، و خود را یار و یاور احمد بن حنبل معرفی نمود، و در عین حال، در مذهب ابن حنبل تصرفاتی پدید آورد، و به تدریج طریقه او به نام فرقه اشاعره مذهب رسمی اهل سنّت گردید.(4)

نفر دوم ابومنصور ماتریدی سمرقندی (250ـ333 هجری قمری) بود كه در مشرق جهان اسلام، به جانبداری از اهل حدیث برخاست، و درست همان كاری را انجام داد كه همتای او «اشعری» انجام داد و عجیب این كه، این دو بنیانگذار. در حالی كه در یك عصر می زیستند و در یك مسیر گام بر می داشتند، از كار یكدیگر آگاه نبودند.

منطقة شرق اسلامی در آن روز، مركز بحثهای كلامی بود، همان طور كه بصره زادگاه اشعری نقطة برخورد آرای عقاید مختلف بشمار می رفت و افكار بیگانگان به هنگام فتوحات اسلامی، از كشورهای مختلف به صورت افكار وارداتی به جهان اسلام منتقل شده بود.

از نظر فقهی مذهب حنفی در خراسان رواج كامل داشت، در حالی كه مردم بصره بیشتر شافعی بودند از این جهت، حنفی‌ها گرایش فراوانی به ماتریدی پیدا كردند، در حالی كه شافعی‌ها بیش از همه به اشعری گرویدند، ماتریدی قسمت اعظم اندیشه های كلامی خود را از ابوحنیفه گرفته و از كتاب «فقه اكبر» او كه مربوط به عقاید است متأثر می باشد.(5)

فرقه ماتریدیه  از نظر اعتقادی در مسائل زیر با اشاعره مخالف است و انگیزه اصلی اختلاف ماتریدیه با اشاعره گرایش آنان به احكام عقل در بعضی از مسائل اعتقادی می باشد.

1. حسن و قبح اشیاء عقلی است.

2. خداوند به كسی تكلیف «ما لایطاق» نمی كند.

3. تمام افعال خداوند مبنی بر مصالح است.

4. ایمان كم و زیاد نمی شود.

5. در حال یأس از حیات هم توبه مقبول است.

6. انسان در افعال خود دارای قدرت و اختیار است و این قدرت و اختیار در پدید آمدن آن افعال عامل مؤثری است.

این اهم مسائلی است كه ماتریدیه آنها را قبول دارد اما اشاعره باتمام این عقاید مخالف می باشند.(6)

بنابر این در طریق ماتریدی عقل از قدرت بیشتری برخوردار است. در حالی كه اشاعره به نقل پای بندتراند و در حقیقت مكتب اشعری مكتبی است میان اعتزال و اهل حدیث و مكتب ماتریدی مكتبی است میان معتزله و اشاعره.(7)

پی نوشت:

1. الامین، شریف یحیی، معجم الفرق الاسلامیه، دارالاضواء بیروت، چاپ اوّل 1406 هجری قمری.
2. استاد سبحانی، جعفر، فرهنگ عقائد و مذاهب اسلامی، انتشارات توحید قم، چاپ اول 1373 هجری شمسی، جلد چهارم صفحه 5.
3. همان.
4. همان، جلد چهارم صفحه 6.
5. فرهنگ عقائد و مذاهب اسلامی، جلد چهارم، صفحه 6.
6. مشكور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ دوّم 1372 هجری شمسی، صفحه 380.
7. فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، همان، جلد 4، صفحه 14، بنقل از تاریخ المذهب الأسلامیه ابوزهرة.

منبع: سایت اندیشه قم.