بیان رفتارهای اجتماعی در احادیثی از امام علی (علیه السلام)

یکی از پدیده های مهم و مورد مطالعه در جوامع انسانی، رفتارهای اجتماعی است. امام علی (علیه السلام) با خطابه ها، حکمت ها و کلمات کوتاه خود، به رفتارهای اجتماعی توجهی خاصی داشته است.

تقسیم بندی رفتارهای انسان

رفتارهای انسان بر سه نوع است:

۱. رفتارهای انسان با خدا؛ مانند یاد خدا، توجه به خدا، خشوع و بیم از خدا، رجا و ایمان به خدا، که عبادت‏ هایى مانند نماز و روزه براساس آن ها صورت مى ‏پذیرد. که به این نوع رفتار ها اخلاق الهی گفته می شود.

۲. رفتارهایى که به خود شخص مربوط مى ‏گردند و در انجام آن ها اصالتا رابطه با خدا ملحوظ نیست- هرچند ممکن است با خدا و حتى با دیگران ارتباط پیدا کند- مانند شکم ‏بارگى و شهوت‏رانى. به این نوع رفتارها اخلاق فردی اطلاق می گردد.

۳. رفتارهای اجتماعی‏ که محور اصلى آن ارتباط با دیگران است؛ مانند احسان، احترام یا اهانت به دیگران. این نوع رفتارها را اخلاق اجتماعی می گویند.^[۱]

به طور کلی رفتارهای اجتماعی در روابط اجتماعی تبلور پیدا می کند. از دیدگاه اسلام راوبط اجتماعی بسیار مهم و قابل توجه است و بسیاری از آموزه های دین اسلام برای سالم سازی روابط اجتماعی اختصاص پیدا می کند. چونکه انسان یک موجود اجتماعی است و زندگی او در اجتماع امکان پذیر می گردد.

جامعه سالم در گرو روابط اجتماعی سالم است برای اینکه روابط اجتماعی سالم باشد باید رفتارهای اجتماعی سالم در جامعه حاکم گردد.

امام علی (علیه‌ السلام) با بیان حقایق دینی و اجتماعی پیوسته در هدایت مردم کوشیده و سعی نموده که  با سخنانش سعادت دنیا و آخرت مردم را به ارمغان آورد.

اما با کمال تاسف اکثر مردم از سخن حق و هدایتگر گریزان هستند و  به لهو و لعب دنیایی می پردازند.  در این جا چند حدیث گهربار امام علی (علیه السلام) درباره رفتارهای اجتماعی به عنوان قطره ای از دریا منعکس شده است.

رفتارهای اجتماعی در آثار اقبال و ادبار دنیا

قَالَ الامام علی (علیه السلام): إِذَا أَقْبَلَتِ الدُّنْیا عَلَى أَحَدٍ أَعَارَتْهُ مَحَاسِنَ غَیرِهِ وَ إِذَا أَدْبَرَتْ عَنْهُ سَلَبَتْهُ مَحَاسِنَ نَفْسِهِ؛ چون دنیا به کسى روى آرد، نیکویی هاى دیگران را بدو به عاریت سپارد، و چون بدو پشت نماید، خوبی هاى او را برباید.^[۲]

این رفتار اجتماعی ناپسند را همگان در جامعه خود با تجربه مشاهده می کنند. متاسفانه این نوع رفتار از دنیا گرایی و پول دوستی ناشی می شود.

شیوه رفتارهای اجتماعی با مردم

قَالَ الامام علی (علیه السلام): خَالِطُوا النَّاسَ مُخَالَطَهً إِنْ مِتُّمْ مَعَهَا بَکَوْا عَلَیکُمْ وَ إِنْ عِشْتُمْ حَنُّوا إِلَیکُمْ ؛ امام علی (علیه السلام) فرمود: با مردم چنان بیامیزید که اگر مردید بر شما بگریند، و اگر زنده ماندید به شما مهربانى ورزند.^[۳]

کسی که بامردم رفتار سالم و محبت آمیز دارد، در جامعه از قدر و قیمت انسانی برخوردار می گردد و  اطرافیانش از دوری او دلتنگ می شوند، اما کسی که رفتار سالم ندارد، اطرافیانش از دست او به تنگ امده و دوست دارند که از او فاصله داشته باشند.

رفتارهای اجتماعی با جوانمردان

قَالَ الامام علی (علیه السلام): أَقِیلُوا ذَوِی الْمُرُوءَاتِ عَثَرَاتِهِمْ فَمَا یعْثُرُ مِنْهُمْ عَاثِرٌ إِلَّا وَ یدُ اللَّهِ بِیدِهِ یرْفَعُهُ؛ امام علی (علیه السلام) فرمود: از لغزش جوان مردان درگذرید که کسى از آنان نلغزید، جز که دست خدایش برفرازید.^[۴]

رفتارهای اجتماعی درباره دوستان

قَالَ الامام علی (علیه السلام): أَعْجَزُ النَّاسِ مَنْ عَجَزَ عَنِ اکْتِسَابِ الْإِخْوَانِ وَ أَعْجَزُ مِنْهُ مَنْ ضَیعَ مَنْ ظَفِرَ بِهِ مِنْهُمْ؛ امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمود: ناتوان ترین مردم کسى است که نیروى به دست آوردن دوستان ندارد، و ناتوان تر از او کسى بود که دوستى به دست آرد و او را ضایع گذارد.^[۵]

گذشت در حال توانایی از رفتارهای اجتماعی

قَالَ الامام علی(علیه السلام): أَوْلَى النَّاسِ بِالْعَفْوِ أَقْدَرُهُمْ عَلَى الْعُقُوبَهِ؛ امام علی (علیه السلام) فرمود: سزاوارتر مردم به بخشودن، تواناترشان است به کیفر نمودن.

این حدیث به مطلبی بسیار دقیق اشاره دارد و آن این است که عفو و بخشش از سوی قدرت مندان ارزش دارد؛ زیرا کسی که ضعیف است و کاری از دست او ساخته نیست عفو و بخشش او چندان نمودی پیدا نمی کند؛ هرچند از صمیم قلب کسی را بخشیده باشد ولی بر ضعف و ناتوانی او حمل می گردد.

تقاضا از نا اهل در رفتارهای اجتماعی

قَالَ الامام علی (علیه السلام): فَوْتُ الْحَاجَهِ أَهْوَنُ مِنْ طَلَبِهَا إِلَى غَیرِأَهْلِهَا؛ امام علی (علیه السلام) فرمود: روا نشدن حاجت، آسان تر، تا آن را از نااهل خواستن.^[۶]

این حدیث به ما توصیه می کند که از انسان نا اهل چیزی نخواهید. خواستن حاجت از انسان نا اهل و غیر صالح  باعث تحقیر انسان می شود و بهتر است که حاجت انسان حاصل نگردد تا اینکه از کسی که نا اهل است خواسته خود را به دست آورد.

رفتارهای اجتماعی در بخشش اندک

قَالَ الامام علی (علیه السلام): لَا تَسْتَحِ مِنْ إِعْطَاءِ الْقَلِیلِ فَإِنَّ الْحِرْمَانَ أَقَلُّ مِنْهُ؛ امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمود: از بخشیدن اندک شرم مدار که محروم کردن اندک تر از آن بود.^[۷]

این حدیث به مطلبی اشاره دارد که انسان در حد توان حاجات دیگران را برآورده سازد هرچند اندک باشد. کاری که برای خداوند انجام گیرد اندک و غیر اندک ندارد و محروم کردن شخص حاجت مند نشاید هرچند از چیزی اندک.

شیوه رفتارهای اجتماعی در احسان به دیگران

قَالَ الامام علی (علیه السلام): لَا یسْتَقِیمُ قَضَاءُ الْحَوَائِجِ إِلَّا بِثَلَاثٍ بِاسْتِصْغَارِهَا لِتَعْظُمَ وَ بِاسْتِکْتَامِهَا لِتَظْهَرَ وَ بِتَعْجِیلِهَا لِتَهْنُؤَ؛ امام علی (علیه السلام) فرمود: روا ساختن حاجت ها جز با سه چیز راست نیاید، خرد شمردن آن، تا بزرگ نماید. پوشیدن آن، تا آشکار گردد، و شتاب کردن در آن، تا گوارا شود.^[۸]

اصلاح خود پیش از اصلاح دیگران

قَالَ الامام علی (علیه السلام): مَنْ نَصَبَ نَفْسَهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً فَلْیبْدَأْ بِتَعْلِیمِ نَفْسِهِ قَبْلَ تَعْلِیمِ غَیرِهِ وَ لْیکُنْ تَأْدِیبُهُ بِسِیرَتِهِ قَبْلَ تَأْدِیبِهِ بِلِسَانِهِ وَ مُعَلِّمُ نَفْسِهِ وَ مُؤَدِّبُهَا أَحَقُّ بِالْإِجْلَالِ مِنْ مُعَلِّمِ النَّاسِ وَ مُؤَدِّبِهِمْ؛ امام علی (علیه السلام) فرمود: آن که خود را پیشواى مردم سازد پیش از تعلیم دیگرى باید به ادب کردن خویش پردازد، و پیش از آنکه به گفتار تعلیم فرماید باید به کردار ادب نماید، و آن که خود را تعلیم دهد و ادب اندوزد، شایسته تر به تعظیم است از آن که دیگرى را تعلیم دهد و ادب آموزد.^[۹]

شیوه برخورد با چاپلوس از رفتارهای اجتماعی

قَالَ الامام علی (علیه السلام): لِرَجُلٍ أَفْرَطَ فِی الثَّنَاءِ عَلَیهِ وَ کَانَ لَهُ مُتَّهِماً أَنَا دُونَ مَا تَقُولُ وَ فَوْقَ مَا فِی نَفْسِک؛ امام علی (علیه السلام) به مردى که در ستودن او افراط کرد، و آنچه در دل داشت به زبان نیاورد، فرمود: من کمتر از آنم که بر زبان آرى و برتر از آنم که در دل دارى.^[۱۰]

بیان رفتارهای اجتماعی در مسئله خوش بینی و بد بینی

قَالَ الامام علی (علیه السلام): إِذَا اسْتَوْلَى الصَّلَاحُ عَلَى الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ ثُمَّ أَسَاءَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ لَمْ تَظْهَرْ مِنْهُ حَوْبَهٌ فَقَدْ ظَلَمَ وَ إِذَا اسْتَوْلَى الْفَسَادُ عَلَى الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ فَأَحْسَنَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ فَقَدْ غَرَّرَ؛ امام علی (علیه السلام) فرمود:  چون نیکوکارى بر زمانه و مردم آن غالب آید و کسى به دیگرى گمان بد برد، که از او فضیحتى آشکار نشده، ستم کرده است. و اگر بدکارى بر زمانه و مردم آن غالب شود و کسى به دیگرى گمان نیک برد خود را فریفته است.^[۱۱]

جایگاه دوست حقیقی در رفتارهای اجتماعی

قَالَ الامام علی (علیه السلام): لَا یکُونُ الصَّدِیقُ صَدِیقاً حَتَّى یحْفَظَ أَخَاهُ فِی ثَلَاثٍ فِی نَکْبَتِهِ وَ غَیبَتِهِ وَ وَفَاتِهِ؛ دوست از عهده دوستى برنیاید تا برادر خود را در سه چیز نپاید: هنگامى که به بلا گرفتار شود، هنگامى که حاضر نبود، هنگامى که درگذرد.^[۱۲]

رفتارهای اجتماعی در مرگ دیگران

الامام علی (علیه‌ السلام) تَبِعَ جِنَازَهً فَسَمِعَ رَجُلًا یضْحَکُ فَقَالَ: کَأَنَّ الْمَوْتَ فِیهَا عَلَى غَیرِنَا کُتِبَ وَ کَأَنَّ الْحَقَّ فِیهَا عَلَى غَیرِنَا وَجَبَ وَ کَأَنَّ الَّذِی نَرَى مِنَ الْأَمْوَاتِ سَفْرٌ عَمَّا قَلِیلٍ إِلَینَا رَاجِعُونَ نُبَوِّئُهُمْ أَجْدَاثَهُمْ وَ نَأْکُلُ تُرَاثَهُمْ کَأَنَّا مُخَلَّدُونَ بَعْدَهُمْ ثُمَّ قَدْ نَسِینَا کُلَّ وَاعِظٍ وَ وَاعِظَهٍ وَ رُمِینَا بِکُلِّ فَادِحٍ وَ جَائِحَهٍ؛

امام علی (علیه‌ السلام) در پى جنازه اى مى رفت، شنید مردى مى خندد. فرمود: گویا مرگ را در دنیا بر جز ما نوشته اند و گویا حق را در آن بر عهده جز ما هشته اند، و گویى آنچه از مردگان مى بینیم مسافرانند که به زودى نزد ما باز مى آیند. و آنان را در گورهاشان جاى مى دهیم و میراثشان را مى خوریم، می پنداریم از پس آنان جاودان به سر مى بریم. سپس پند هر پند و پند دهنده را فراموش مى کنیم و نشانه قهر بلا و آفت مى شویم.^[۱۳]

نتیجه گیری

در این احادیث به رفتارهای اجتماعی در موضوعات مختلف اشاره شده و  آنچه از این احادیث نتیجه می گیریم این است که در میان جامعه باید به گونه ای رفتار کرد که خود را از دست ندهیم و گرفتار اوهام و خیالات اجتماعی نشویم. باید خود را در جامعه بیابیم که در کجایی آن قرار داریم و از اموری که در دنیا اتفاق می افتد پند بگیریم و  سخنان و رفتار ناسنجیده از خود بروز نداده و سخنان ناسنجیده دیگران هم در ما تاثیر منفی نگذارد.

گردآوری: حمیدالله رفیعی

پی نوشت ها

[۱] . اخلاق اسلامى و مبانى نظرى آن‏، ص۱۱۷.

[۲] . نهج البلاغه، ص۳۶۲.

[۳] . همان.

[۴] . همان ، ص۳۶۳.

[۵] . همان ، ص۳۶۲.

[۶] . همان، ص۳۷۰.

[۷] . همان، ص۳۷۱.

[۸] . همان، ص ۳۷۶.

[۹] . همان، ص ۳۷۱.

[۱۰] . همان، ص ۳۷۳.

[۱۱] . همان، ص ۳۸۰.

[۱۲] . همان، ص ۳۸۵.

[۱۳] . همان ص ۳۸۱.

منابع

۱. سید رضی، نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چ۲، ۱۳۷۰ش.

۲. شیروانی، علی، اخلاق اسلامى و مبانى نظرى آن‏، قم، دارالفکر، چ۱، ۱۳۷۹ش.