تبیین و بررسی توحید در ربوبیت در قرآن کریم

مراد از توحید در ربوبیت آن است که نظام این جهان، که شامل مجموعه پدیده‌ های بی‌ شمار گذشته و حال و آینده است، تحت تدبیر حکیمانه یک پروردگار عالم اداره می شود.[۱]

جایگاه توحید در ربوبیت

ربوبیت الهی از اصول دین و از ضروریات ادیان آسمانی است و انکار آن موجب کفر است و بر این اساس، شریک قرار دادن کسی در این صفت خداوند  شرک شمرده می شود. گفته شده که محور درگیری و مخالفت مشرکان با پیامبران (علیهم السلام) در طول تاریخ، ربوبیت الهی بوده است، نه خالقیت؛ به عنوان مثال نمرود و فرعون گرچه ادعای ربوبیت داشته‌ اند، ولی خالقیت خداوند را می‌ پذیرفته‌ اند.

آیات و روایات متعددی به ربوبیت خدا پرداخته است. برخی از این آیات عبارتند از: آیه اول تا سوم سوره حمد، آیه ۱۶۴ سوره انعام، آیه شانزده سوره رعد، آیه ۱۱۶ سوره مؤمنون، آیه ۱۲۶ سوره صافات، آیه سوم و ۳۱ سوره یونس و آیه نهم تا دوازدهم سوره فصلت و آیه میثاق.

تقسیم توحید در ربوبیت

ربوبیت تکوینی و تشریعی، از تقسیمات ربوبیت است؛ مراد از ربوبیت تکوینی، اداره امور جهان است، و ربوبیت تشریعی مربوط به فرستادن پیامبران (علیهم السلام) و کتاب‌ های الهی، قانونگذاری و تشریع است. گفته شده که ربوبیت الهی منحصر در تدبیر و اداره امور دنیا نیست، بلکه تدبیر امور در آخرت نیز توسط خدا انجام می‌ گیرد.

بر اساس توحید در ربوبیت، تنها مدبر و کارگردان جهان خداوند است. تلازم ربوبیت و خالقیت و نیز دلالت وحدت و هماهنگی نظام جهان بر یگانگی مدبر، از جمله دلایل توحید در ربوبیت شمرده شده است. آیه «لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَهٌ إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتا» و برخی روایات نیز دلالت بر توحید ربوبی دارند.

انحصار توحید در ربوبیت

تدبیر جهان به دست مدبر یگانه و کارگزار واحدى است و هیچ موجودى یارى رسان او نیست، تنها خداوند است که مدبر سراسر هستى مى‏ باشد، چنانکه مى‏ فرماید:

(إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوى‏ عَلَى الْعَرْشِ یُدَبِّرُ الْأَمْرَ).^[۲]

«پروردگار شما خداوند است که آسمان ها و زمین را در شش روز [شش دوره‏] آفرید، سپس بر تخت (قدرت) قرار گرفت و به تدبیر کار (جهان) پرداخت».

(اللَّهُ الَّذِی رَفَعَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها ثُمَّ اسْتَوى‏ عَلَى الْعَرْشِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّى یُدَبِّرُ الْأَمْرَ).^[۳]

«خدا همان کسى است که آسمان ها را بدون ستون هایى که براى شما دیدنى باشد بر افراشت. سپس بر عرش استیلا یافت (و زمام تدبیر جهان را در کف قدرت‏ گرفت) و خورشید و ماه را مسخر ساخت که هر کدام تا زمان معین حرکت دارند. کارها را او تدبیر مى‏ کند».

با دقّت در آیات فوق، مشاهده مى‏ کنیم که قرآن پس از ذکر خلقت ‏آسمان ‏ها و زمین، به بیان تدبیر و اداره خلقت مى ‏پردازد و تنها مدبر هستى را، خداوند متعال معرفى مى‏ کند. پس رب و مدبرى جز خداوند نیست و خالق‏ هستى و به وجود آورنده آن، همان رب و مدبر مخلوقات و ضامن استمرار و بقاى خلقت است.

سوال در باره توحید در ربوبیت

سوالى که در اینجا مطرح مى‏ شود، آن است که اگر مدبر هستى فقط خداوند است، آیاتى مانند:

(فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً).^[۴]

«و آنها که امور را تدبیر مى‏کنند». یا (وَ هُوَ الْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ وَ یُرْسِلُ عَلَیْکُمْ حَفَظَهً).^[۵]

«او بر بندگان خود تسلط کامل دارد و مراقبانى بر شما مى‏ گمارد».

به چه معنا است؟ «حفظه»- جمع «حافظ»- کسانى هستند که از بندگان خدا محافظت مى‏ کنند و به تدبیر جوانب مختلف زندگى آنان مى‏ پردازند.

آیا بین‏ آیاتى که ربوبیت را منحصر در خداوند مى‏ دانند، و این آیات که از «تدبیر کنندگان» سخن مى‏ گوید، تناقض و ناسازگارى وجود ندارد؟

پاسخ

در پاسخ به سوالی که در باره توحید در ربوبیت بیان شد، باید گفت: آشنایان به معارف و زبان قرآن، هیچ‏گونه تناقض و ناهماهنگى بین این آیات نمى‏ بینند. ربوبیتى که در خداوند است، ربوبیت مستقل ‏و غیر وابسته و بدون تکیه‏ گاه است. اما ربوبیتى که در سایر موجودات مطرح شده، ربوبیتى‏ وابسته و متکى به امر و اذن خداوند و تابع قدرت و اراده اوست. هر مدبرى در عالم هستى مانند فرشتگان، مظهر اراده و مجرى دستورات او مى‏ باشد.

در قرآن کریم، آیات فراوانى وجود دارد که کار واحدى را، هم به خداوند و هم به فاعل دیگرى نسبت مى‏ دهد، با این تفاوت که خداوند فاعل مستقل آن فعل و دیگرى فاعل وابسته و تابع حق است. بنابراین هیچ ‏گونه تناقض و تنافى‏ بین این آیات وجود ندارد.

به عنوان مثال، قرآن در آیه ‏اى مى‏ فرماید: (اللَّهُ یَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها).^[۶]

«خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض مى‏ کند».

و در آیه ‏اى دیگر مى‏ فرماید: (حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا).^[۷]

«زمانى که یکى از شما را مرگ فرا رسد (در این موقع) فرستادگان ما جان او را مى‏ گیرند».

خداوند مستقلا و بدون نیاز به موجودى دیگر مى‏ میراند، اما ملایکه با تکیه بر قدرت و اراده و امر خداوند مى‏ میرانند. به عبارت دیگر؛ کار «میراندن» به گونه‏ اى به خداوند نسبت داده شده است و به‏ گونه‏ اى دیگر، به ماموران و فرشتگان الهى؛ لذا هیچ ناسازگارى بین این دو نسبت، نیست.

مثال دیگر: قرآن در آیه ‏اى مى‏ فرماید: (وَ اللَّهُ یَکْتُبُ ما یُبَیِّتُونَ).^[۸]

«آنچه را که در جلسات مى‏ گویند خداوند مى‏ نویسد».

این آیه خداوند را نویسنده اعمال معرفى مى‏ کند و در آیه‏ اى دیگر، ملائکه را نویسنده اعمال انسان ها مى‏ داند: (بَلى‏ وَ رُسُلُنا لَدَیْهِمْ یَکْتُبُونَ).^[۹]

«آرى! رسولان (و فرشتگان) ما نزد آن ها هستند و مى‏ نویسند».

جمع بین ربوبیت در توحید و تاثیرگزاری علل و اسباب

بنابراین، توحید در ربوبیت و تاثیر، به معناى بى تاثیر دانستن موجودات نیست. بلکه به معنى آن است که علل و اسباب طبیعى در عین آنکه داراى تاثیر واقعى هستند، اما تاثیر آن ها با جعل و اراده خداوند صورت مى ‏گیرد. خورشید و ماه واقعا نور افشانى مى‏ کنند و آتش حقیقتا مى‏ سوزاند، اما همگى مظهر و آیینه اراده و امر خداوند هستند.

کسى که مى‏ پندارد معناى توحید ربوبى، بى اثر دانستن علل و اسباب است، او با وجدان خود و وحى روشن الهى به مخالفت‏ برخاسته است. وحى‏ الهى، در عین حالى که اثر گذارى موجودات طبیعى را مى‏ پذیرد، آثار آن ها را به خداوند نسبت مى‏ دهد و ناشى از او مى‏ داند.

(الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ فِراشاً وَ السَّماءَ بِناءً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَکُمْ، فَلا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ).^[۱۰]

«آن کسى که زمین را بستر شما و آسمان [جو زمین‏] را هم چون سقفى بالاى سر شما قرار داد و از آسمان آبى فرو فرستاد و به وسیله آن میوه‏ ها پرورش داد تا روزى شما باشد. بنابراین براى خدا همتایانى قرار ندهید در حالی که مى‏ دانید (هیچیک از آنها نه شما را آفریده ‏اند و نه شما را روزى مى‏ دهند)». همچنانکه ملاحظه مى‏ شود، آیه فوق علیت آب را براى روییدن میوه‏ ها تایید مى‏ کند. در این زمینه، علاوه بر آیه فوق، آیات متعدد دیگرى شاهد مدعاى ماست:

(وَ فِی الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ وَ جَنَّاتٌ مِنْ أَعْنابٍ وَ زَرْعٌ وَ نَخِیلٌ صِنْوانٌ وَ غَیْرُ صِنْوانٍ یُسْقى‏ بِماءٍ واحِدٍ وَ نُفَضِّلُ بَعْضَها عَلى‏ بَعْضٍ فِی الْأُکُلِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ).^[۱۱]

«و در روى زمین قطعاتى در کنار هم قرار دارد که با هم متفاوتند و [نیز] باغ هایى از انگور و زراعت و نخل ها [و درختان میوه گوناگونى‏] که گاه بر یک پایه‏ مى‏ رویند و گاه بر دو پایه [و عجیب‏تر آنکه‏] همه آنها از یک آب‏ سیراب مى‏ شوند! و با این حال بعضى از آن ها را از جهت میوه بر دیگرى برترى مى‏ دهیم. در این ها نشانه‏ هایى هست براى گروهى که عقل خویش را به کار مى‏ گیرند».

در این آیه تدبیر خداوند برتر از تدبیر موجودات طبیعى دانسته شده است. زیرا در شرایط طبیعى و آب و هوایى یکسان؛ درختان، میوه‏ هاى مختلف و گوناگونى به ثمر مى‏ رسانند و این نشان دهنده آن است که ماوراى امور طبیعى و اسباب مادى، مدبرى فوق العاده وجود دارد. این آیه در عین پذیرش تاثیر علل و عوامل مادى، آنها را شرط کافى براى پدید آمدن این گوناگونی نمی ‏داند.

آنچه گذشت، خلاصه ‏اى از دیدگاه قرآن، پیرامون مسئله توحید درربوبیّت و تدبیر بود. توضیحات بیشتر در این رابطه را، در کتاب هاى اعتقادى تعقیب کنید.[۱۲]

جمع بندی

بحث از توحید در ربوبیت و پذیریش این توحید ثمره ای عملی دارد. محور اصلی دعوت پیامبران، توحید در ربوبیت بوده است. بین خالقیت و ربوبیت، تلازم است. بین توحید در ربوبیت و توحید در عبودیت، رابطه ی فرع و متفرع است. خداوند مربوب (عالم) خودش را، عالمانه و عادلانه تدبیر می کند.

پی نوشت ها

[۱] . آموزش فلسفه، مصباح یزدی؛ ج۲، ص۳۸۹.

[۲]. یونس/ ۳.

[۳]. رعد/ ۲.

[۴]. نازعات/ ۵.

[۵]. انعام/ ۶۱.

[۶] . زمر/ ۴۲.

[۷] . انعام/ ۶۱.

[۸]. نساء/ ۸۱.

[۹]. زخرف/ ۸۰.

[۱۰]. بقره/ ۲۲.

[۱۱]. رعد/ ۴.

[۱۲] .  مرزهاى توحید و شرک در قرآن، ص ۳۹.

منابع

1. قرآن کریم.
2. مرزهاى توحید و شرک در قرآن‏، سبحانى تبریزى، جعفر، مترجم: عزیزان، مهدى‏، مشعر، ایران- تهران‏، ۱۳۸۰ ه. ش‏.
3. آموزش فلسفه، آیت‌الله محمدتقى مصباح یزدى، انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(قدس سره)، چهارم، بهار ۱۳۹۴.