خوش اخلاقی، یک پدیده و رویکرد ارزشمند در منش و رفتار انسان است و در دین اسلام و علم اخلاق به آن توجهی خاصی شده است.
علم اخلاق به اخلاق عملی و نظری تقسیم می گردد. علم اخلاق نظرى آن است که از اساس خیر و اندیشه و فضیلت، با صرف نظر از مصداق ها و افراد، بحث مى کند. مانند گفتگو درباره عبادت از جهت عبادت بودن نه از جهت اینکه عبادت، روزه یا نماز است. از این رو علم نظرى را در رابطه با اخلاق فلسفه اخلاق مى نامند. علم اخلاق عملى از خیر مطلق یا فضیلت ها، نظیر اندیشه و آغاز جهان، بحث نمى کند بلکه از مصادیق خیر که در قلمرو حواس قرار دارند و نیز از فضیلت هاى بیرونى نظیر وفا در امانت و احسان و غیره گفتگو مى کند.
باید گفت که اخلاق نظرى خود به خود هدف نیست بلکه مرحله اى است که به تطبیق در عمل راهنمایى مى کند و همین مرحله تطبیقى عملى هدف اصلی علم اخلاق و همه علوم است.
به طور خلاصه دانش نظرى براى اخلاق صرفا به منزله شناخت و دانش عملى به منزله رفتار و پیوند بین این دو است، و نظیر رابطه دست و چشم با عملکرد دست و چشم. همان طور که دست و چشم فقط براى زیبایى و تناسب میان اعضاى بدن نیستند، شناخت هم فقط براى انباشتن تصاویر ذهنى نیست؛ بلکه براى عملى در جهت زیستى پاک و نیکوست که از عشق و عدالت الهام مى گیرد و عقل و وحى آن را رهبرى مى کند.
پس علم اخلاق نظرى وسیله و ابزار عمل به مقتضیات قواعد اخلاقى، نظیر رابطه بین ایمان و عمل صالح است.[۱]
خوش اخلاقی در برابر بداخلاقی قرار دارد. حضرت رضا (علیه السلام) از پدران بزرگوارش از پیامبر روایت مى فرماید که آن حضرت به مردم فرمود:
عَلَیْکُم بِحُسنِ الخُلقِ؛ فَإنّ حُسنَ الخُلقِ فِى الجَنَّهِ لَا مَحالهَ؛ و إیّاکُم وَ سوءُ الخُلقِ؛ فَإنّ سوءُ الخُلقِ فِى النّار لَا مَحالَهَ ؛[۲]
بر شما باد به خوش اخلاقی؛ زیرا خوش اخلاقی به ناچار در بهشت است؛ و بپرهیزید از بد اخلاقى؛ زیرا بد اخلاقى به ناچار در دوزخ است.[۳]
در آموزه های دین مبین اسلام چه در قرآن کریم و چه در احادیث معصومین (علیهم السلام) به اخلاق عملی بسیار تأکید شده و رهنمودهای گران بهایی از معصومین (علیهم السلام) در این مورد نقل شده است. در این جا چند حدیث گران بها از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در موضوع خوش اخلاقی و بد اخلاقی منعکس گردیده است.
بهترین اخلاق در دنیا
قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): أَ لَا أَدُلُّکُمْ عَلَى خَیرِ أَخْلَاقِ الدُّنْیا وَ الْآخِرَهِ تَصِلُ مَنْ قَطَعَکَ وَ تُعْطِی مَنْ حَرَمَکَ وَ تَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَکَ؛
آیا شما را به بهترین اخلاق در این سراى و آن سراى رهنمایى نکنم؟ [آن عبارت است از اینکه] با کسى که با تو قطع رابطه کرده ارتباط برقرار سازى، به کسى که از تو دریغ داشته بخشش نمایى و کسى که به تو ستم کرده عفوش کنى.
خوش اخلاقی در دنیا انسان را در نزد مردم و حتی دشمنان محبوب می گرداند و بد اخلاقی باعث ایجاد نفرت می شود. خوش اخلاقی رابطه را بین افراد مستحکم نموده و محبت را می افزاید. بخشش و عفو از آثار خوش اخلاقی است و انسان بداخلاق کسی را عفو نمی کند.
گرامی داشتن اسلام با خوش اخلاقی
قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): قَالَ اللَّهُ هَذَا دِینٌ أَرْتَضِیهِ لِنَفْسِی وَ لَنْ یصْلِحَهُ إِلَّا السَّخَاءُ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ فَأَکْرِمُوهُ بِهِمَا مَا صَحِبْتُمُوهُ؛
خداوند فرمود: این اسلام دینى است که براى خود پسندیده ام و آن را نشاید جز سخاوتمندى و خوش اخلاقی ، پس تا زمانى که همراه آن هستید به این دو خصلت گرامیش دارید.
بر طبق این حدیث یک مسلمان باایمان باید خوش اخلاق باشد و خود را بساز تا از اخلاق بد بتواند خود را نجات دهد. کسی که متدین به دین اسلام است نشاید که بر خلاف آموزه های دین اسلام خوش اخلاقی را کنار گذاشته و اخلاق بد را برای خود برگزیند. یک مسلمان باید با اخلاق خوش خود دین اسلام را به جهانیان معرفی کند.
رابطه ایمان و خوش اخلاقی
قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) أَفْضَلُکُمْ إِیمَاناً أَحْسَنُکُمْ أَخْلَاقاً؛
دیندارترین و با ایمان ترین شما، خوش اخلاق ترین شماست.
قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): إِنَّ أَکْمَلَ الْمُؤْمِنِینَ إِیمَاناً أَحْسَنُهُمْ أَخْلَاقاً؛
همانا کاملترین مومنان از نظر ایمان، خوش اخلاق ترین آنان است.
از این حدیث به دست می آید که خوش اخلاقی و ایمان رابطه بسیار تنگاتنگی دارند و بر همدیگ تاثیر گذار هستند. انسان خوش اخلاق زودتر و بهتر به عقاید ناب اسلامی ایمان می آورد و برعکس کسی که دارای ایمان محکم است نمی تواند بد اخلاق باشد.
اثر خوش اخلاقی بر کمال انسان
قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): حُسْنُ الْخُلُقِ یبْلُغُ بِصَاحِبِهِ دَرَجَهَ الصَّائِمِ الْقَائِمِ. فَقِیلَ لَهُ مَا أَفْضَلُ مَا أُعْطِی الْعَبْدُ قَالَ حُسْنُ الْخُلُقِ؛
خوش اخلاقی صاحبش را به پایه روزه دار شب زنده دار مى رساند، خدمتش عرض شد: بهترین چیزى که به بنده داده شده چیست؟ فرمود: خوش اخلاقی .
خوش اخلاقی انسان را به سوی کمال هدایت می کند و انسانیت را در او می پروراند و پیوسته مراحل ترقی کمال انسانی را می پیماید. اما بد اخلاقی انسان از انسانیت دور نموده و به تدریج او را به سوی پستی و رذلات سوق داده و در نتیجه ممکن است باعث گمراهی او گردد.
اثر خوش اخلاقی در ایجاد الفت
قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): حُسْنُ الْخُلُقِ یثْبِتُ الْمَوَدَّهَ؛
خوش اخلاقی دوستى را استوار مى کند.
قَالَ (صلی الله علیه و آله و سلم): خِیارُکُمْ أَحَاسِنُکُمْ أَخْلَاقاً الَّذِینَ یأْلِفُونَ وَ یؤْلَفُونَ؛
بهترین شما، خوش اخلاق ترین شمایند که الفت گیرند و الفت پذیرند.
گاهی افراد یک خانواده مشاهده می شود که در میان آنان محبت و مهربانی حکفرما است. حاکمیت محبت در میان آنان ناشی از خوش اخلاقی است. خوش اخلاقی در راوبط انسان ها معجزه آفرین است و گاهی مشکلات بسیار خطرناکی را از بین می برد. اما بد اخلاقی سبب از بین بردن محبت در بین اعضای خانواده و جامعه می شود و تنش های زیادی در جامعه از بد اخلاقی ناشی می گردد.
اثر خوش اخلاقی در قیامت
قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): أَقْرَبُکُمْ مِنِّی غَداً فِی الْمَوْقِفِ أَصْدَقُکُمْ لِلْحَدِیثِ وَ آدَاکُمْ لِلْأَمَانَهِ وَ أَوْفَاکُمْ بِالْعَهْدِ وَ أَحْسَنُکُمْ خُلُقاً وَ أَقْرَبُکُمْ مِنَ النَّاسِ؛
فرداى قیامت در موقف، نزدیکترینتان به من، راستگوترین شما در سخن، امانت دارترین شما در تحویل امانت، باوفاترین شما در عهد و پیمان، خوش اخلاق ترین و نزدیکترین شما به مردم است.
شبیه ترین مسلمان به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)
قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِأَشْبَهِکُمْ بِی أَخْلَاقاً قَالُوا بَلَى یا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ أَحْسَنُکُمْ أَخْلَاقاً وَ أَعْظَمُکُمْ حِلْماً وَ أَبَرُّکُمْ بِقَرَابَتِهِ وَ أَشَدُّکُمْ إِنْصَافاً مِنْ نَفْسِهِ فِی الْغَضَبِ وَ الرِّضَا؛
آیا شما را آگاه نسازم که کدامیک از شما از نظر اخلاقى بیشتر به من شباهت دارید؟ گفتند: چرا، یا رسول اللَّه! فرمود: خوش اخلاق ترین، بردبارترین و در حق خویشان نیکوکارترین شما و کسى که در خشنودى و خشم، از طرف خود بیشتر عدل و انصاف را رعایت نماید.
اخلاق نیک نزد خداوند
قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ عَبِیداً مِنْ خَلْقِهِ لِحَوَائِجِ النَّاسِ یرْغَبُونَ فِی الْمَعْرُوفِ وَ یعُدُّونَ الْجُوْدَ مَجْداً وَ اللَّهُ یحِبُّ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ؛
همانا خداوند در میان بنده هایش مردمى را براى نیازهاى آنان آفریده که شیفته احسانند و سخاوت را بزرگوارى شمارند. و خدا اخلاق نیک را دوست دارد.
آثار بد اخلاقی
قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): مَنْ کَثُرَ هَمُّهُ سَقِمَ بَدَنُهُ وَ مَنْ سَاءَ خُلُقُهُ عَذَّبَ نَفْسَهُ وَ مَنْ لَاحَى الرِّجَالَ ذَهَبَتْ مُرُوَّتُهُ وَ کَرَامَتُهُ؛
هر کس زیاد غم و غصه خورد، بدنش بیمار گردد. و هر کس بد اخلاق باشد خود را آزار مى دهد. و هر که با مردان درگیر شود، مردانگى و احترامش بر باد رود.
قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): سُوءُ الْخُلُقِ شُؤْمٌ؛[۴]
بد اخلاقى، ناشگون است.
نتیجه گیری
خوش اخلاقی با ایمان و انسانیت سازگار است و باعث تکامل انسان می گردد و بسیاری از تنش های خانوادگی و اجتماعی با خوش اخلاق از بین می رود و باعث ایجاد محبت در بین افراد جامعه می شود.
از آنجا که خوش اخلاقی، آثار مثبت زیادی با خود به همراه دارد، در دین اسلام نسبت به آن، سفارشات توصیه های اکید شده است. خوش اخلاق بودن همان گونه که زندگی این دنیای انسان را شیرین گردانیده و لذت بخش می کند، آخرت انسان را نیز می سازد و آدم را از مقربین خداوند و رسول خدا (ص) قرار می دهد و روشن است که بداخلاقی قطعا آثار مخالف خوش اخلاقی را دارد.
گرداوری: حمیدالله رفیعی
پی نوشت ها
[۱] . نظام اخلاقى اسلام، ص۴۰.
[۲] . عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج۲، ص ۳۱.
[۳] . عبرت آموز، ص ۵۰.
[۴] . تحف العقول، ص ۳۵ به بعد.
منابع
۱. ابن بابویه، محمد بن على، عیون أخبار الرضا علیه السلام، محقق / مصحح: لاجوردى، مهدى، تهران، نشر جهان، چ۱، ۱۳۷۸ق.
۲. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، قم، جامعه مدرسین، چ۲، ۱۴۰۴ق/ ۱۳۶۳ش.
۳. انصاریان، حسین، عبرت آموز، قم، دار العرفان، چ ۲، ۱۳۸۵ش.
۴. حقانی، حسین، نظام اخلاقى اسلام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، چ۱، ۱۳۷۳ش.
