ابوالحسن علی بن حسین بن موسی بن بابویه، معروف به ابن بابویه قمی، نامی آشنا در تاریخ تشیع است. او نه تنها به عنوان یکی از فقیهان، محدثان و روات برجسته شیعه در قرن سوم و چهارم هجری قمری شناخته می شود، بلکه به عنوان یکی از شاگردان برجسته امام حسن عسکری (ع) نیز اهمیت ویژه ای دارد. وی به عنوان رئیس فقها و محدثین شهر قم شناخته می شد و شیعیان بسیاری به او مراجعه می کردند. فتاوی و احکام او نزد مردم بسیار معتبر و مورد احترام بود.
زندگی و شخصیت علمی ابن بابویه
ابن بابویه، ابوالحسن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، از خاندانی اصیل و علمی در قم بود. او در محیطی سرشار از دانش و معرفت پرورش یافت و از محضر اساتید برجسته ای بهره برد. ارتباط نزدیک او با امام حسن عسکری (ع) و کسب اجازه روایت از آن حضرت، بر اهمیت و جایگاه علمی وی افزود.
سفرهای علمی ابن بابویه قمی به عراق و ارتباط با علما و دانشمندان آن دیار، بر گسترش اندیشه های شیعی و تأثیرگذاری وی بر نسل های بعد نقش بسزایی داشت. او در مجالس درس بسیاری از علمای بزرگ زمان خود شرکت کرد و از آن ها کسب فیض نمود. از جمله این علما می توان به سعد بن عبدالله اشعری قمی، ابوالعباس حمیری، محمد بن حسین ابی الخطاب و علی بن ابراهیم قمی اشاره کرد.
یکی از مهم ترین رویدادهای زندگی ابن بابویه قمی، تأیید و حمایت امام حسن عسکری (ع) از او بود. امام در نامه ای، ابن بابویه را شیخ، فقیه و یکی از یاران مورد اعتماد خود دانسته اند.[۱] این تأیید، نشان از جایگاه والای علمی و معنوی ابن بابویه نزد امام دارد.
با چنین پشتوانه ای، ابن بابویه قمی به نشر دانش و معارف اسلامی همت گمارد. او بارها به عراق سفر کرد و در آنجا به تدریس و تبادل نظر با دیگر علما پرداخت. در آن زمان، ابن بابویه قمی یکی از مشایخ برجسته و مورد احترام قم بود و بسیاری از دانشمندان برای بهره مندی از دانش او به محضر ایشان می رسیدند.
یکی دیگر از اتفاقات مهم زندگی ابن بابویه قمی در سفرهایش به عراق رخ داد. او در بغداد با حسین بن روح نوبختی، یکی از نایبان خاص امام زمان (عج)، دیدار کرد. در این دیدار، ابن بابویه از امام زمان (عج) درخواست فرزند صالحی کرد. در پاسخ به این درخواست، امام به او بشارت داد که به زودی صاحب دو فرزند پسر صالح خواهد شد.
شیخ صدوق، فرزند بزرگوار ابن بابویه، همواره به این دعا و عنایت امام زمان (عج) افتخار می کرد. او خود را متولد شده از دعای امام می دانست.[۲] این روایت نشان می دهد که ارتباط نزدیک ابن بابویه قمی با امام زمان (عج) چه تأثیر عمیقی بر زندگی او و خانواده اش داشته است.
تأیید و حمایت امام حسن عسکری (ع) از ابن بابویه، انگیزه ای قوی برای او بود تا در راه نشر معارف اسلامی تلاش کند. او با دانش و تقوای خود، به یکی از برجسته ترین فقها و محدثان شیعه تبدیل شد و آثار ارزشمندی از خود به یادگار گذاشت.
وثاقت و جایگاه علمی ابن بابویه قمی
وثاقت و اعتبار علمی ابن بابویه قمی بر هیچ کس پوشیده نیست. او از سوی امام حسن عسکری (ع) تأیید شده و به عنوان یکی از یاران مورد اعتماد ایشان معرفی شده است. این تأیید، نشان از جایگاه والای علمی و معنوی ابن بابویه قمی دارد. به گونه ای که در بسیاری از موارد، فتاوی و احکام او در مسایل فقهی و حدیثی به عنوان سند و مرجع مورد استناد قرار می گرفته است.[۳] حتی در مواردی که روایتی برای اثبات یک حکم وجود نداشت، فتوای ابن بابویه به دلیل اعتبار و دانش او، حکم حدیث را پیدا می کرد.
اساتید ابن بابویه قمی
در شکل گیری شخصیت علمی و فکری ابن بابویه قمی، نقش اساتید او بسیار پررنگ بوده است. وی از محضر دانشمندان برجسته ای بهره برده است که اسامی برخی از آن ها از این قرار است:
- شیخ ابراهیم بن عبدوس همدانی.
- حسن بن علی بن حسن علوی.
- حبیب بن حسین کوفی تغلبی.
- شیخ علی بن حسین سعد آبادی.
- شیخ عبد له بن حسن مؤدب.
- شیخ عبد له بن جعفر حمیری.
- شیخ احمد بن ادریس اشعری.
- شیخ قاسم بن محمّد نهاوندی.
- شیخ سعد بن عبد له اشعری.
- حسن بن احمد قمّی اسکیف.
- شیخ علی بن موسى کمیدانی.
- شیخ حسن بن احمد مکی.
- شیخ علی بن حسین کوفی.
- شیخ حسن بن علی عاقولی.
- شیخ احمد بن علی تفلیسی.
- شیخ علی بن ابراهیم قمّی.
شاگردان ابن بابویه قمی
علی بن حسین بن بابویه، نه تنها عالمی برجسته بلکه استاد و مربی بسیاری از اندیشمندان شیعه نیز بود. شاگردان او در گستره وسیعی از حوزه های اسلامی فعالیت می کردند. مهم ترین شاگردان ابن بابویه، فرزندانش شیخ صدوق و ابوعبدالله حسین بودند که خود به نوبه خود از بزرگان علم و حدیث به شمار می آیند. بیشتر روایات شیخ صدوق از پدرش روایت شده است. از دیگر شاگردان برجسته او می توان به ابن قولویه، صاحب کتاب کامل الزیارات، و ابوالحسن احمد ارزنی اشاره کرد.[۴]
فهرست برخی از شاگردان ابن بابویه قمی:
- شیخ حسین بن علی قمّی (پسرش)
- شیخ محمد بن علی قمّی (پسرش)
- شیخ هارون بن موسی تلعکبری
- شیخ سلامه بن محمد ارزنی
- شیخ عباس بن عمر کلوذانی
- شیخ جعفر بن قولویه قمّی
آثار و تألیفات
ابن بابویه آثار متعددی از خود به یادگار گذاشته است. شیخ صدوق، فرزند او، روایتی از حدود صد اثر پدرش را نقل کرده است.[۵] آثار فقهی او مانند «الوضو و الصلوه و النکاح» از جمله آثار مشهور او به شمار می روند. در آثار ابن بابویه، تأثیر اندیشه های حاکم بر محافل شیعی قم به وضوح دیده می شود. او به نوعی ادامه دهنده ی مکتب فکری قم در نیمه دوم قرن سوم هجری قمری است.
روش شناسی ابن بابویه در تألیف آثار، بر پایه جمع آوری روایات معتبر و استدلال های عقلی بود. او با دقت و وسواس به بررسی روایات پرداخته و تلاش کرده است تا معارف اسلامی را به شیوه ای روشن و قابل فهم برای عموم مردم ارائه دهد.
یکی دیگر از آثار مهم او، «الامامه و التبصره من الحیره» است که به مباحث کلامی و روایی می پردازد. این کتاب به رغم برخی انتقادات، از جایگاه ویژه ای در مباحث امامت و حجت برخوردار است. ابن بابویه در این کتاب، به تبیین مسئله امامت و ضرورت وجود حجت در طول تاریخ پرداخته و سلسله ی وصایت را از آدم (ع) تا امامان معصوم (ع) ترسیم کرده است.[۶]
فهرست برخی از آثار ابن بابویه:
- الامامه و التبصره من الحیره
- نوادر کتاب المنطق
- رساله الکرّ و الفرّ
- کتاب المواریث
- النساء و الولدان
- کتاب الشرائع
- کتاب الإخوان
- کتاب المعراج
- کتاب التوحید
- کتاب الصلاه
- کتاب الجنائز
- کتاب الإملاء
- کتاب النکاح
- مناسک الحجّ
- قرب الإسناد
- کتاب التسلیم
- کتاب تفسیر
- کتاب الطبّ
- فقه الرضا (ع)
ابن بابویه به عنوان یکی از فقهای بزرگ شیعه و راویان احادیث اهل بیت (ع)، نقش بسیار مهمی در حفظ و گسترش معارف اسلامی ایفا کرده است. آثار او به عنوان منابع اصلی برای فقها و محدثان بعدی مورد استفاده قرار گرفته است.
اندیشه های ابن بابویه در زمینه امامت و حجت، تأثیر شگرفی بر شکل گیری و توسعه اندیشه های شیعه داشته است. او با تبیین نقش امامان معصوم (ع) در هدایت جامعه اسلامی، به تقویت بنیان های اعتقادی شیعیان کمک شایانی کرده است.
وفات
علی بن بابویه، این عالم بزرگ و فقیه شیعه، در سال ۳۲۹ هجری قمری دار فانی را وداع گفت. زمان درگذشت او مصادف بود با رحلت عالم جلیل القدر، محمد بن یعقوب کلینی، که خود از ستارگان آسمان علم و حدیث بود.
پیکر پاک ابن بابویه قمی در شهر قم، در جوار حرم مطهر حضرت معصومه (س) آرام گرفت. این مکان مقدس، که به عنوان یکی از قطب های شیعه شناخته می شود، به تدریج به زیارتگاه شیعیان تبدیل شد و مردم برای زیارت مرقد این عالم بزرگ و توسل به حضرت معصومه (س)، به این مکان مقدس روی آوردند.
مرقد ابن بابویه قمی همواره مورد احترام و توجه شیعیان بوده است. بسیاری از زائران حرم حضرت معصومه (س) پس از زیارت آن حضرت، به زیارت مرقد ابن بابویه قمی نیز می پردازند و از برکات معنوی آن بهره مند می شوند.
درگذشت ابن بابویه قمی، ضایعه ای بزرگ برای جهان تشیع بود. فقدان این عالم ربانی، خلأ بزرگی در حوزه علمیه قم ایجاد کرد. با این حال، آثار ارزشمند و اندیشه های بلند او همچنان الهام بخش نسل های بعد از اوست و تا ابد در تاریخ تشیع خواهد درخشید.
جمع بندی
علی بن بابویه قمی یکی از فقیهان، محدثان و روات برجسته شیعه در قرن سوم و چهارم هجری قمری بود که به دلیل ارتباط نزدیک با امام حسن عسکری (ع) و تألیفات ارزشمندش، جایگاه ویژه ای در تاریخ تشیع دارد. وی در قم متولد شد و از محضر اساتید بزرگی همچون سعد بن عبدالله اشعری بهره برد. ابن بابویه علاوه بر تالیفات متعدد در زمینه های فقه، حدیث و کلام، شاگردان بسیاری تربیت کرد که از جمله آن ها شیخ صدوق بود.
آثار ابن بابویه قمی عمدتاً بر پایه روایات معتبر و استدلال های عقلی استوار است. وی در کتاب های خود به مباحثی چون امامت، حجت، فقه و اصول دین پرداخته است. آثار و اندیشه های او تا به امروز مورد توجه و مطالعه ی پژوهشگران و علاقه مندان به معارف اسلامی است.
پی نوشت ها
[۱] بروجردی، جامع الاحادیث، ج ۷، ص ۱۲۲
[۲] نجاشی، رجال، ص ۲۶۱؛ علامه حلی، رجال ، ص ۹۴ ؛ کلباسی، الرسائل الرجالیه، ج ۲ ، ص ۲۳۹
[۳] شهید اول، الذکری، ص ۴ – ۵
[۴] ابن قولویه، ص ۵۹ – ۶۰ ؛ نجاشی، رجال، ص ۱۷۵ ، ۱۹۲ ؛ ابن داوود، رجال ، ص ۳۷
[۵] ابن ندیم، فهرست، ص ۲۷۷
[۶] محقق حلی، الرجال، ج ۱، ص ۷۴
منابع
- بروجردی، سید حسن، جامع الاحادیث الشیعه، قم، بی نا، ۱۳۶۶ش.
- نجاشی، احمد، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۳۶۵ش.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، الرجال، نجف، المطبعه الحیدریه، ۱۴۰۲ق.
- کلباسی، محمد بن محمد ابراهیم، الرسائل الرجالیه ، به کوشش محمد حسین درایتی، قم، انتشارات دارالحدیث، ۱۴۲۲ق.
- ابن ابی داوود، عبدالله، المصاحف، قاهره، انتشارات الفاروق الحدیثه، ۱۴۲۳ق.
- ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، به کوشش محمد رضا تجدد، تهران، انتشارات بانک بازرگانی ایران، ۱۳۴۶ش.
- شهید اول،محمد بن مکی، الذکری، قم، موسسه آل البیت(ع)، ۱۳۷۷ش.
منبع اقتباس: کتاب نقش شیعه در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران
