تفسیر موضوعی

زمان مطالعه : 4 دقیقه

توسط : حمید الله رفیعی

0 نظر

تفسیر موضوعی بیان نکات و آموزه‌های مرتبط با یک موضوع خاص در آیات قرآن کریم است. مفسر در این شیوه، همه آیات پراکنده قرآن درباره یک موضوع خاص را گردآوری و به بررسی آن می‌پردازد. سید محمدباقر صدر، تفسیر موضوعی را تنها ابزار استخراج نظریه‌های اسلامی از قرآن کریم دانسته و محمدتقی مصباح یزدی نیز تنها این شیوه را برای عرضه نظام‌مند معارف قرآن مناسب می‌داند.

سید محمدحسین طباطبایی در تفسیر المیزان، موضوعات فراوانی را مورد بررسی تفسیری قرار داده و از همین رو پیشگام در تفسیر موضوعی دانسته شده است. با این حال به باور جعفر سبحانی، علامه مجلسی را می‌توان نخستین کسی دانست که به اجمال از تفسیر موضوعی بهره برده است.

آثار فراوانی به طور مستقل با رویکرد تفسیر موضوعی تألیف شده است؛ از جمله منشور جاوید، اثر جعفر سبحانی، تفسیر موضوعی قرآن کریم، نوشته عبدالله جوادی آملی، و معارف قرآن، نوشته محمدتقی مصباح یزدی. آثاری نیز برای تسهیل دسترسی به آیات مرتبط با یک موضوع خاص تألیف شده که معجم موضوعی قرآن کریم خوانده می‌شوند؛ از جمله فرهنگ موضوعی قرآن کریم، از محمود رامیار، و المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الکریم، نوشته محمد فؤاد عبدالباقی.

مفهوم‌شناسی و جایگاه

تفسیر موضوعی، بیان آموزه‌های مرتبط با یک موضوع خاص، با توجه به آیات مختلف قرآن کریم در یک یا چند سوره است.[۱] گردآوری آیات مرتبط با یک موضوع در قرآن کریم و بررسی آنها برای به دست آوردن نظر قرآن نیز تفسیر موضوعی خوانده شده است.[۲]

بسیاری از مفسران و محققان علوم قرآنی، بر اهمیت و جایگاه تفسیر موضوعی تأکید کرده‌اند؛[۳] سید محمدباقر صدر، تفسیر موضوعی را مهمتر از تفسیر ترتیبی[۴] و استفاده از آن را تنها راه برای استخراج نظریه‌های اسلامی از قرآن کریم دانسته[۵] و بر این باور است که تفسیر ترتیبی هرگز از فهم معنای ظاهری الفاظ و آیات قرآن فراتر نمی‌رود و موفقیت چندانی در گسترش اندیشه‌های اسلامی نداشته است.[۶] وی همچنین گسترش علم فقه را وامدار رویکرد موضوعی به احادیث معصومان می‌داند و معتقد است برای پاسخگویی به نیازهای گسترده و پیچیده، از روش تفسیر موضوعی بهره برد.[۷]

به باور محمدتقی مصباح یزدی، تنها با استفاده از تفسیر موضوعی و عرضه معارف قرآن به صورت نظام‌مند می‌توان نظام فکری منسجمی بر اساس قرآن کریم فراهم ساخت و با نظام‌های فکری انحرافی مقابله کرد.[۸] آیت الله سبحانی با تأکید بر ضرورت رویکرد به تفسیر موضوعی و پرهیز از تکرار تفسیر ترتیبی، تفسیر موضوعی را مجالی برای گشوده شدن آفاق عظیمی در علوم و معارفی دانسته که هیچ‌گاه از تفسیر ترتیبی حاصل نمی‌شوند.[۹]

پیشینه

سید محمدحسین طباطبایی، مفسر برجسته شیعه، در تفسیر المیزان، موضوعات فراوانی از جمله توحید،[۱۰] امامت،[۱۱] و شفاعت[۱۲] را از منظر قرآن کریم، مورد بررسی تفسیری قرار داده[۱۳] و از همین رو پیشگام تفسیر موضوعی خوانده شده است.[۱۴]

جعفر سبحانی، بر این باور است که شاید بتوان علامه مجلسی را نخستین کسی دانست که به‌اجمال از روش تفسیر موضوعی بهره برده است؛ چرا که مجلسی در آغاز هر موضوع از بحارالانوار، آیات مرتبط را گرد آورده و تفسیری اجمالی از آنها را بیان کرده است.[۱۵] محمدهادی معرفت نیز تفسیر موضوعی علامه مجلسی را دقیق‌ترین و جامع‌ترین دسته‌بندی آیات قرآن در باب معارف گوناگون اسلامی دانسته است که به باور او همچنان بی‌نظیر است.[۱۶]

آغازگر تفسیر موضوعی در اهل سنت، شیخ محمد عبده (۱۲۶۶-۱۳۲۳ق) دانسته شده است.[۱۷] همچنین شیخ محمود شلتوت (۱۳۱۰-۱۳۸۳ق)، از فقهای اهل سنت، در تفسیر فقهی خود از این روش بهره گرفته[۱۸] و آثاری از جمله القرآن والقتال و القرآن والمرأه، در همین راستا تألیف شده است.[۱۹]

کتابشناسی

آثار تفسیری فراوانی با رویکرد موضوعی تألیف شده است؛ همچنین معجم‌های موضوعی قرآن کریم، با هدف جمع‌آوری و تدوین آیات مرتبط با یک موضوع، تدوین شده است که به مواردی از آنها اشاره می‌شود:

تفسیر ۱۴ جلدی منشور جاوید، اثر جعفر سبحانی که مؤلف، آن را اولین تفسیر موضوعی فارسی دانسته،[۲۰] از دیگر تفاسیر موضوعی است. همچنین پیام قرآن، اثر ناصر مکارم شیرازی در ده جلد، تفسیر موضوعی قرآن کریم، نوشته عبدالله جوادی آملی در ۱۷ جلد، و کتاب معارف قرآن از محمدتقی مصباح یزدی که در ده محور کلی تدوین شده است؛[۲۱] خداشناسی، جهان‌شناسی، انسان‌شناسی، راه‌شناسی، راهنماشناسی، قرآن‌شناسی، اخلاق، برنامه‌های عبادی، احکام فردی و احکام اجتماعی.[۲۲]

علاوه بر تفاسیر موضوعی، آثار بسیاری برای تسهیل دسترسی به آیات مرتبط با یک موضوع خاص تألیف شده است؛[۲۳] معجم‌های موضوعی مانند تفصیل الآیات از ژول بوم، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم از محمد فؤاد عبدالباقی، المدخل الی التفسیر الموضوعی للقرآن الکریم اثر سید محمدباقر ابطحی، فرهنگ موضوعی قرآن از محمود رامیار، فرهنگ موضوعی قرآن مجید از کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی، و فروغ بی‌پایان از عبدالمجید معادیخواه.[۲۴] همچنین فرهنگ قرآن اثر اکبر هاشمی رفسنجانی که با همکاری مرکز فرهنگ و معارف قرآن کریم تألیف شده است.[۲۵] گروه کارورزی تفسیر موضوعی مؤسسه امام خمینی (ره) در مقاله ای با عنوان منبع شناسی تفسیر موضوعی قرآن، فهرستی از کتب، مقالات و پایان نامه هایی را که در موضوع تفسیر موضوعی تا سال ۱۳۸۴ شمسی نگاشته شده است، ارائه کرده است. [۲۶]

پی نوشت:

مسلم، مباحث فی التفسیر الموضوعی، ۱۴۱۰ش، ص۱۶.
سبحانی، منشور جاوید قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۲۳؛ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۲۱.
سعید، المدخل الی التفسیر والموضوعی، ۱۴۱۱ق، ص۴۰-۵۵؛ مسلم، مباحث فی التفسیر الموضوعی، ۱۴۱۰ش، ص۳۰-۳۳؛ یداله‌پور، مبانی و سیر تاریخی تفسیر موضوعی قرآن، ۱۳۸۳ش، ص۱۵۷؛ جلیلی، تفسیر موضوعی، ۱۳۸۷ش، ص۲۴-۳۰.
صدر، المدرسه القرآنیه، ۱۴۲۱ق، ص۲۰-۴۳.
صدر، المدرسه القرآنیه، ۱۴۲۱ق، ص۲۸-۳۷.
صدر، المدرسه القرآنیه، ۱۴۲۱ق، ص۳۴-۳۵.
صدر، المدرسه القرآنیه، ۱۴۲۱ق، ص۲۵-۲۸.
مصباح یزدی، معارف قرآن، ۱۳۷۳ش، ص۸-۱۰.
سبحانی، منشور جاوید قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۱۱.
طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۶، ص۸۶-۹۱.
طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱، ص۲۷۰-۲۷۶.
طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱، ص۱۵۷-۱۸۶.
طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱، ص۱۵۷-۱۸۶، ۲۷۰-۲۷۶؛ ج۲، ص۲۶۰-۲۷۸؛ ج۶، ص۸۶-۱۰۴.
مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائره المعارف قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ج۸، ص۳۶۵.
سبحانی، منشور جاوید قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۲۴.
معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۵۳۱.
عمری، دراسات فی التفسیر الموضوعی، ۱۴۰۶ق، ص۵۶-۵۷.
عمری، دراسات فی التفسیر الموضوعی، ۱۴۰۶ق، ص۶۳.
مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائره المعارف قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ج۸، ص۳۶۴.
سبحانی، منشور جاوید قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۲.
مصباح یزدی، معارف قرآن، ۱۳۷۳ش، ص۱۴-۱۶.
رجبی، «تفسیر موضوعی قرآن از منظر استاد محمدتقی مصباح یزدی»، ص۱۳۰-۱۴۲.
مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائره المعارف قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ج۸، ص۳۶۷.
مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائره المعارف قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ج۸، ص۳۶۷.
مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائره المعارف قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ج۸، ص۳۶۷.
منبع شناسی تفسیر موضوعی قرآن.