شخصیت جوان از دیدگاه قرآن و عترت

زمان مطالعه : 28 دقیقه

توسط : حمید الله رفیعی

0 نظر

جوانی فصل شورانگیز زندگی و مظهر نشاط و سازندگی است.روح لطیف و قلب ظریف جوان جلوهٔ زیبای آفرینش و صحیفه مصفای هستی است.شور زندگی و آهنگ سازندگی در نگاه روشن و امیدوار جوان متجلی است.اگر شور و احساس جوانی با شعور عمیق دینی و سلاح توانای ایمان الهی تجهیز شود، سعادت نسل جوان و سلامت جامعه تضمین خواهد شد.

جوانان همواره کانون توجه به مصلحان و آماج تهاجم مفسدان بوده اند، زیرا عالم جوانی همان گونه که منشأ شور انگیزترین تجلیات عاطفی، روحی و بالندگی است.در معرض فتنه انگیزترین آسیب های فردی، اخلاقی و اجتماعی نیز هست.بر این اساس، غفلت از تربیت و هدایت نسل جوان، موجب خسران و مایه حرمان دولت هاست.در دنیای امروز که به تدریج ارزش های انسانی تضعیف می شود و آسیب های اجتماعی تشدید می گردد، ضرورت دارد که برای هدایت و حمایت نسل جوان اقداماتی سریع و جدّی آغاز گردد.

گام اول در این راه شناخت اصولی و علمی ویژگی های شخصیتی و نیازهای اساسی جوانان است.بی تردید شناخت،همدلی می آفریند و برای اهتمام به این امر خطیر باید به مشارکت فرهنگی و فراگیر اقدام کرد و این جز با همدلی، همزبانی و همراهی با جوانان میسّر نخواهد بود.

اسلام که جامع ترین و غنی ترین مکتب آسمانی و منبع پویاترین و پایان ترین معارف اسلامی است،بیشترین توصیه ها را در هدایت و تربیت نسل جوان و رسیدگی و ساماندهی امور آنان دارد.پیامبر گرامی اسلام فرموده اند:

اوصیکم بالشبّان خیراً فانّهم ارقُّ افئده؛یعنی به شما توصیه می کنم که به جوانان توجه و عنایت خاص نمایید و در مورد آنان به بهترین وجه رفتار کنید، چرا که آنان قلب هایی لطیف و پر فضیلت دارند.

به شهادت تاریخ اولین و بیشترین استقبال کنندگان از دین مبین اسلام جوانان بوده اند و پیامبر همواره بر هدایت و تربیت آنان تأکید داشته اند.

سنین جوانی و اهمیت آن در قرآن

از منظر قرآن مجموع فراز و نشیب زندگی انسان در سه مرحله می باشد؛مرحله ضعف کودکی، دوران قوت و قدرت جوانی و مرحله ضعف و ناتوانی پیری.چنانچه می فرماید:

اللّه الذی خلقکم من ضعف ثمّ جعل من بعد ضعف قوه ثمّ جعل من بعد قوه ضعفاً شبیهً یخلق ما یشاء و هو العلیم القدیر.(روم، ۳۰/۵۴)

خدا همان کسی است که شما را آفرید در حالی که ضعیف بودید، سپس بعد از این ضعف و ناتوانی قدرت بخشید و باز بعد از قوت، ضعف و پیری قرار داد، او هر چه بخواهد می آفریند و اوست عالم و قادر.

آری از نظر قرآن جوانی دوران قدرت است، و جوان بربلندای قلّه حیات خویش ایستاده و باید از این موقعیت به نحو احسن استفاده کند.

پیامبر اکرم(ص) نیز فرموده اند:

إنّ اللّه تعالی ملکاً ینزل فی کل لیله فینادی یا أبناء العشرین جدّوا و اجتهدوا؛۱همانا که خداوند متعال فرشتگانی دارد که هر شب نزول می کنند و ندا می دهند ای جوانان بیست سال کوشش و جدّیت کنید و برای نیل به کمالات انسانی مجاهده نمایید.

علاوه بر بیان ارزش این دوران؛خداوند متعال در آیات متعددی مراحل مختلف حیات بشر را متذکر شده و دوران جوانی در قرآن تحت عنوان «بلوغ أشدّ» معرفی گردیده است.

هو الّذی خلقکم من تراب ثمّ من نطفه ثم من علقهثم یخرجکم طفلاً ثمّ لتبلغوا أشدّکم ثم لتکونوا شیوخاً و منکم من یتوفّی من قبل و لتبلغوا رجلاً مسمّی و لعلکم تعقلون.(غافر، ۴۰/۶۷) اوست خدایی که شما را از خاک(ناچیز) بیافرید و سپس از قطره آب نطفه و آنگاه از خون بسته علقه،سپس شما را از رحم مادر طفلی بیرون آورد تا آنکه به سن رشد و کمال برسید و باز پیری سالخورده می شوید و برخی از شما پیش از سن پیری وفات کنید و همه به اجل خود می رسید، تا مگر قدرت خدا را تعقل کنید.علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می فرماید:

لام در جمله «ثم لتبلغوا اشدَّکم» لام غایب و گویا متعلقش حذف شده و تقدیرش این است «ثم ینشئکم لتبلغوا أشدکم» یعنی:پس شما را نشو و نما می دهد تا به حد بلوغ برسید و حدّ بلوغ أشد از عمر آدمی آن زمانی است که نیروی بدنی انسان به حدّ کمال می رسد.۲

بنابر بیان قرآن، حیات انسان شامل دوران رحم، مرحله طفولیت، دوران نوجوانی و سپس مرحله پیری می باشد و مرحله جوانی دورانی مهم است و گویا هدف و غایت مراحل قبل می باشد چرا که با عبارت «ثمّ لتبلغوا أشدّکم» بیان شده، یعنی «تا اینکه برسید به دوران جوانی».علاوه بر این از منظر، مرز خروج از دنیای کودکی به دنیای نوجوانی نیز مطرح شده است، آنجا که می فرماید:

و إذا بلغ الأطفال منکم الحلم فلیستئذنوا کما استئذن الّذین من قبلهم…(نور، ۲۴/۵۹) و آنگاه که اطفال شما به حد بلوغ و احتلام رسیدند باید مانند سایر بالغان با اجازه وارد شوند…

از دیدگاه قرآن، آغاز تغییر و تحولات جسمانی دوران بلوغ، مرز خروج انسان از دنیای کودکی ورود به دنیای بزرگسالی است.از این زمان دیگر فرزندان در زمرهٔ کودکان نبوده و باید همچون بزرگسالان مؤدب به آدابی شوند و پدر و مادر اولین کسانی هستند که باید به این امر مهم توجه داشته باشند وبدانند که فرزندانشان دیگر کودک نیست و وارد مرحله مهم و حساسی از زندگی خود شده است؛مرحله ای که باید با همدلی و کمک پدر و مادرش آن را سپری کند و به سرانجام برساند.

بلوغ حلم در حقیقت همان دوران نوجوانی و مدخل دنیای جوانی است.دورانی که نوجوان با تغییر و تحولات شدید جسمی، فکری و عاطفی، اخلاقی و اجتماعی روبرو می شود.و حتی از دیدگاه برخی روانشناسان عنوان «تولد دوباره» را به خود گرفته است.

به عبارتی می توان گفت:دوران نوجوانی یا بلوغ اشدّ از نظر قرآن دارای مراحلی است که ابتدای آن مرحله بلوغ حلم است که همان نوجوان است و کم کم با استقرار عوامل پدیده بلوغ در بدن، مرحله نوجوانی شکل می گیرد و از دیدگاه قرآن تا سن چهل سالگی،انسان در زمرهٔ جوانان می باشد. آنجا که می فرماید:«و وصینا الانسان بوالدیه احساناً حملته امّه کرهاً و وضیته کرهاً و حمله و فصاله ثلاثون شهراً حتی اذا بلغ اشدّه و بلغ أربعین سنه قال رب أوزعنی أن أشکر نعمتک…(احقاف،۴۶/۱۵)ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند، مادرش او را با ناراحتی حمل می کند و با ناراحتی بر زمین می گذارد و دوران حمل و از شیر بازگرفتنش سی ماه است، تا زمانی که به حد رشد و جوانی رسیده و سپس به چهل سالگی وارد می گردد، می گوید:خدایا مرا توفیق ده تا شکر نعمتی که به من دادی به جا آورم… .

بلوغ اشدّ به طور کلی دلالت بر مرحله ای از حیات انسان می کند که در آن قوای جسمانی و عقلانی کم کم به نهایت رشد و استقامت و قوت خود می رسد و طبیعتاً منظور دوران جوانی است. ابی بصیر از امام صادق(ع) نقل می کند:

اگر بنده به سن سی و سه سالگی رسید به بلوغ أشد خود رسید و هر گاه به چهل سالگی رسید به منتهای بلوغ رسیده و اگر وارد چهل و یک سالگی شد دیگر در نقصان است.۳

علامه طباطبایی هم ذیل تفسیر این آیه فرموده اند که: منظور از «بلغ اربعین سنه» این است که اواخر بلوغ أشدّ خود چنین و چنان گفت.۴

دوران بلوغ أشدّ،مرحلهٔ کمال جسمانی و عقلانی است و اگر انسان برای رشد جسم و توان فکر و عقل خود تلاشی بنماید به نتیجه می رسد، علاوه بر این رشد معنوی و روحی نیز تا چهل سالگی میسر است و اگر انسان تا این زمان برای رشد معنوی خویش کاری بکند به نتیجه می رسد وگرنه دیگر امیدی به او نیست.در حدیث آمده است:

انّ الشیطان یجّر یده علی من وجه زاد علی الاربعین و لم یتب و یقول بابی وجه لایفلح؛۵ شیطان دستش را به صورت کسی که به چهل سالگی برسد و از گناه توبه نکند می کشد و می گوید پدرم فدای چهره ای باد که هرگز رستگار نمی شود.

جوانی فرصت رشد و کمال است و باید از آن به نحو أحسن بهره برد و برای شناخت اسرار و رموز آن نهایت تلاش خود را نمود.

هدف ما در این نوشتار شناخت ویژگی ها و اقتضائات حیات نوجوانان و جوانان و مطالعه راه کارهای تربیتی دین مبین اسلام است، تا بدین وسیله زمینهٔ تعالی و پیشرفت و رسیدن به کمال را فراهم نماییم.

ویژگی های شخصیت نوجوانان و جوانان

شخصیت هر فرد کل خصایص بدنی، فکری، عاطفی، اجتماعی و اخلاقی،اعم از موروثی یا اکتسابی است که او را به طور آشکار از دیگران متمایز می کند.۶

بنابراین برای بررسی شخصیت یک فرد باید هم جنبه های فردی او یعنی ویژگی های جسمانی، فکری، عاطفی و اخلاقی وی را شناخت ـ اعم از موروثی و اکتسابی ـ و هم از نظر برخوردهای اجتماعی و ویژگی های پایدار رفتارش با دیگران، او را مورد ارزیابی قرار داد.

بررسی شخصیت جوان بدین معناست که نوع انسان در دوران نوجوانی و جوانی از نظر ابعاد وجودی دارای ویژگی ها و خصوصیاتی است که حیات او را از سایر مراحل عمرش ممتاز می کند.هدف از شناخت شخصیت جوان؛شناخت این ویژگی ها و اقتضائات می باشد تا بتوانیم به کمک این شناخت و با بهره گیری از تعالیم قرآن و ائمه معصومین، جوانان را در مهم ترین مرحله حیاتشان کمک و راهنمایی کنیم.

شناخت ویژگی های جسمانی

در سال های اولیه بلوغ به سبب افزایش ترشح هورمون های غدد آندوکرین، تغییرات عمیقی در ارگانیزم بدن به وجود می آید و تعادل نسبی نوجوان به هم می خورد، شکل و حجم بدن تغییر می کند و از حالت کودکی خارج شده و به غالب و اندازه بزرگسالان نزدیک می شود.رشد در این دوره چنان پرشتاب و سریع انجام می گیرد که آن را به «جهش» تعبیر کرده اند.

رشد جهشی مربوط به سال های بلوغ و نوجوانی است و حدوداً چهار سال طول می کشد و سپس حالت تدریجی به خود می گیرد و در دوران جوانی آهنگی تدریجی به خود گرفته و به نهایت و اوج خود می رسد.به سبب این تغییر و تحولات، نوجوانان توجهی افراطی نسبت به وضع ظاهری خود نشان می دهند و نسبت به چهره، ترکیب بدن، تناسب اندام و آرایش ظاهری خود بسیار دقیق می شوند.بسیاری از والدین نسبت به تغییر رفتارهای نوجوانان خود در آرایش وضع ظاهری ابراز نگرانی کرده و بنای مخالفت را با آنان می گذارند، در حالی که این تغییرات از خواهش های غریزی و فطری دوران نوجوانی است و باید با رفتاری سنجیده و ایجاد روابطی صمیمانه آنان را کمک کرد تا این مراحل را سپری کنند.تمایل به زیبایی و جمال از خواهش های فطری بشر است که در نوجوانان و جوانان تظاهربیشتری دارد و این نکته از دیدگاه امیرالمؤمنین(ع) نیز مطرح گردیده و ایشان در توجه به این حس و پرورش آن عنایت خاصی کرده اند.از امام باقر(ع) روایت شده که:

حضرت امیر(ع) به همراه غلام جوان خود قنبر به بازار بزازها مراجعه نموده و دو لباس تهیه می نمایند یکی به قیمت سه درهم و یکی به قیمت دو درهم و لباس گرانتر را به غلام می دهند.وقتی غلامشان از ایشان می خواهند که لباس گرانقدر را خود حضرت تن کنند، ایشان می فرماید:«انت شاب و لک شره الشباب»۷

یعنی ای قنبر تو جوان هستی و در تو میل و رغبت زیادی به جمال و زیبایی است.[پس لباس نیکوتر را شما بپوش].

الشره یعنی حرص شدید و غلبه حرص؛و در روایت مذکور منظور میل بسیار زیادی به زیبایی و آراستگی می باشد که با پوشیدن لباسی زیبا در غلام جوان ارضا می گردد و حضرت امیر(ع) به این امر مهم توجه نموده اند.

در دین مبین اسلام روایات متعددی در مورد پاکیزگی عمومی بدن، رسیدگی به موی سر، صورت، ناخن، لباس، عطر زدن و مسواک زدن و… وجود دارد. امام صادق(ع) نیز فرموده اند:

إلبس و تجمّل فان اللّه جمیل و یحب الجمال و لیکن من حلال؛للباس نیکو بپوش و آراسته باش که خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد اما باید از راه حلال باشد.

علاوه بر ظاهر، زیبایی معنوی هم در دین اسلام مورد تأکید است.و بهترین لباس در سوره اعراف،لباس تقوی عنوان شده است و حضرت امام صادق(ع) فرموده اند:

زین اللباس للمؤمن التقوی و انعمه الایمان و قال اللّه تعالی و لباس التقوی لک خیر.۸

زیباترین لباس برای مؤمن لباس تقوی و لطیف ترینشان لباس ایمان است و خداوند متعال فرموده اند:لباس تقوی بهترین است.

تزیین و تجمل در نظر اسلام نه تنها یک کار پسندیده بلکه عملی محبوب و دارای ارزش عبارت است.جمال دلپذیر و جذّاب دوران جوانی هم یکی از زیبایی های طبیعی بشر است و در این ایام، شور و هیجان و نشاط و عشق و امید، این تمایل را افزایش می دهد.

رهنمود قرآن و اولیای اسلام این است که علاوه بر حمایت از این تمایل،بهتر است توجه به جمال معنوی هم در نظر گرفته شود و جوانان را به سوی آن ترغیب نمود.

شناخت ویژگی های فکری و شناختی

علاوه بر تغییر و تحولات وسیع در رشد جسمانی، تحولاتی در حیطهٔ شناختی و فکری نوجوانان نیز رخ می دهد که با رشد مغز و فعالیت های آن در ارتباط است.

در مطالعات مربوط به رشد عصب شناختی آمده است که رشد دوران بلوغ با رشد مغز نیز همراه است و در نوجوانی تغییراتی در سطوح و عملکردهای مغز به وقوع می پیوندد و از پیامدهای این رشد مغزی،رسیدن به مرحله جدیدی از رشد شناختی است که آن رسیدن به«اندیشه انتزاعی» می باشد.

تفکر کودکان وابسته به داده های عینی و محسوس است و آنان قادر به درک مفاهیم انتزاعی نیستند، در حالی که با شروع نوجوانی، نوجوان می تواند به انواع احتمالات و فرضیات بیاندیشد.

نوجوان نه تنها به آنچه هست می اندیشد بلکه به آنچه می تواند باشد نیز فکر می کند و از آنجا که قابلیت تجسم احتمالات نامحدود را پیدا می کند، می تواند در مورد مسایل اخلاقی، اجتماعی برنامه های آینده خود گستردهٔ وسیعی را مدّ نظر قرار دهد و این تحول روزنه های تازه ای را برای اندیشه ها می گشاید و به نوجوان امکان تحلیل مسایل سیاسی و فلسفی را می دهد.۹

جست وجوی هویت

یکی از مهمترین موضوعاتی که محور تفکر نوجوانان قرار می گیرد،خود آنان می باشد،و در حقیقت، در این سنین، نوجوان در جست وجوی هویت خویش برمی آید.

پدیده نوجوانی همواره با این پرسش اساسی همراه است که نوجوان از خود می پرسد، من کیستم؟!، این پرسش را جست وجوی هویت می نامند.

نوجوانان از خود می پرسد باید چگونه زندگی کنم؟چه حرفه ای را انتخاب کنم؟باید با کدام ارزش ها و باورها زندگی کنم؟! او پرسش هایی از این قبیل که پاسخ دادن به آنها آسان نیست و معمولاً با تشویق نوجوان و حتی والدین او همراه است.

نوجوانی مرحله ای از رشد است که باید در آن احساس هویت به دست آید و مطالعات مختلف نشان داده است که حاکمیت مذهب در جامعه به رفع این بحران کمک می کند چرا که مذهب به مهم ترین سؤالات نوجوانی یعنی از کجا آمده ام؟چه کسی هستم؟به کجا خواهم رفت؟و چه کار باید کنم؟پاسخ می دهد.

نوجوانی دوره شکل گیری هویت و جوانی زمان تثبیت آن است.در دورهٔ نوجوانی و کودکی خانواده بیشترین تأثیر را در شکل گیری هویت به عهده دارد و در دورهٔ جوانی محیط زندگی اجتماعی و خود جوان نقش اساسی را در تثبیت هویت ایفا می کنند.۱۰

توجه به این موضوع مهم نقش زیادی در تربیت دوران نوجوانی و جوانی دارد.و اهمیت این موضوع در کلام گوهر بار حضرت علی(ع)موجود می باشد.ایشان در نامه ای به فرزندشان می فرماید:

… بادرت بوصیتی الیک و اوردت خصالاً،منها قبل ان یسبقن الیک بعض غلبات الهوی و فتن الدنیا… و انّما قلب الحدث کالأرض الخالیه ما القی فیها من شیء قبلته… ۱۱

… به وسیله این وصیت بر تو پیشدستی کردم و خصلت هایی را برایت برشمردم قبل از آنکه پاره ای خواهش های نفسانی بر تو غالب گردد یا فریبندگی های دنیا تو را بفریبد… همانا که قلب جوان همچون سرزمین خالی و آماده کشت است،هر چند در آن افکنند بپذیرد….

آری جوان در صدد شناخت خود و ایجاد شخصیت ثابت و مستقل است و سرزمین وجودش مستعد پذیرش هر گونه بذر و نهالی می باشد، توجه به این ویژگی مهم باید مورد نظر والدین و مربیان آموزشی قرار گیرد و نسبت به تربیت این قشر از جامعه تلاش لازم را بنمایند.همان طور که حضرت امیر(ع) در ادامه سخن خود می فرمایند:

فبادرتک بالادب قبل أن تقسوا قلبک و یشتغل لبک…؛پس به ادب آموختنت پرداختم، پیش از آنکه دلت سخت شود و خردت هوایی دیگر گیرد…

امام صادق(ع) فرموده اند:

قلب الشاب أرق من قلب الشیخ ۱۲؛قلب جوان رقیق تر از قلب پیر است.

جوانان دلی رقیق و تأثیر پذیر دارند و همواره تعالیم دین مبین اسلام بر این مبنا بوده است که باید جوانان را به سمت نیکی ها و فضایل اخلاقی هدایت کرد.

رسول اکرم(ص) فرموده اند:

اوصیکم بالشبّان خیراً فانّهم ارقّ افئده…۱۳؛شما را سفارش می کنم با جوانان به خوبی رفتار کنید چرا که آنان قلب لطیف تری دارند.

از سقراط حکیم پرسیدند چرا بیشتر با جوانان مجالست می کنی؟پاسخ داد:که شاخه های نازک و تر را می توان راست کرد ولی چوب های سخت که طراوت آن رفته باشد به استقامت نگراید.

طلب شخصیت و عزت شخص

جوانان در طلب شخصیت و کسب عزّت نفس می باشند،و مایلند هر چه زودتر شخصیتی ثابت و مستقل برای خود بسازند و موجبات رشد خود را فراهم نمایند و صلاحیت های لازم را برای پذیرش در جامعه بدست آورند.

پیامبر گرامی اسلام در کلام گوهر بار خود این نکته را متذکر شده و می فرمایند:

الولد سید سبع سنین و عبد سبع سنین و وزیر سبع سنین… ۱۴

در توضیح این روایت باید گفت:فرزند در هفت سال اول به سبب ناتوانی جسم و نارسایی فکر مورد عطوفت و ترحم والدین است و والدین از روی رحمت به خواسته های او عمل می کنند لذا کودک بر پدر و مادر آقائی می کند، و در هفت سال دوم به سبب اینکه به اندازه ای نیرومند شده مانند گذشته مورد ترحّم نیست و به سبب اینکه تا اندازه ای خوب و بد را می شناسد مورد مؤاخذه بوده و مسؤول واقع می شود و وظایف خود را در غالب دستور از پدر و مادر می گیرد.

هفت سال سوم که دوره بلوغ و جوانی است، دوره ای است دارای ارزش والا؛و پیامبر اکرم(ص) با دادن نسبت وزارت به جوانان در حقیقت چندین نکته را موارد اهمیت قرار داده اند.

اول اینکه نوجوان و جوان دارای ارزش هستند و باید مورد احترام و تکریم قرار گیرند.احترام قائل شدن برای آنها اولین قدم است در کمک به ایشان درکسب شخصیت و عزت نفس.

دوم اینکه به پدر و مادر تذکر می دهد که دوران نوجوانی از کودکی جداست و علاوه بر احترام قائل شدن باید به نوجوان مسؤولیت هم داده شود تا در ضمن اجرای آن به توانمندهای خود دست یابد و با کسب موفقیت، شخصیت خود را به اثبات و انسجام برساند،همانند یک وزیر در کشور کوچک خانواده.

وزیر از یک جهت به معنای کسی است که باز مسؤولیتی را بر دوش گرفته و از طرف دوم کسی است که مورد مشورت و همفکری قرار گرفته است.لذا نوجوان باید در خانواده مورد مشورت قرار گیرد تا به تبادل افکار خویش بپردازد و علاوه بر ابراز وجود، توانایی های فکری خود را نیز محک بزند.

پدر و مادری که دستور رسول اکرم(ص) را عمل می کنند، عملاً ارزش معنوی جوان خویش را مورد توجه قرار داده اند و خواهش تکریم را که ناشی از خواهش کسب شخصیت می باشد، در او به نحو شایسته ارضا کرده اند.

طلب شخصیت با کسب عزت نفس یعنی ارزشیابی انسان در مورد خودش که با مفهوم هویت در ارتباط است، ارتباط مستقیم دارد و ضعف و قوت خصوصیات شخصیتی هر فرد با میزان موفقیت وی در کسب عزت نفس در ارتباط است.

امیرالمؤمنین(ع) می فرمایند:

من کرمت علیه نفسه لم یهنها بالمعصیه؛۱۵یعنی هرکس به شرف معنوی و کرامت و عزت نفس خود عقیده دارد، با پلیدی گناه خوارش نخواهد ساخت.

امام هادی(ع) فرموده اند:

من هانت علیه نفسه فلاتأمن شرّه؛۱۶یعنی هر کسی که خود را ضعیف و خوار می داند و در باطن احساس پستی و حقارت می کند از شرّ او ایمنی نداشته باش.

روایات فوق، اهمیت کسب عزت نفس در جوانی را متذکر شده و توجه به آن باید سرلوحه روش های تربیتی والدین محترم قرار گیرد.

الگویابی

یکی از ویژگی های شخصیت انسان در دوران نوجوانی الگویابی است که در راستای رشد و شکل گیری هویت رخ می دهد.نوجوانان به دنبال الگویی هستند که آن را دوست داشته باشند و سعی می کنند شخصیت خود را مطابق با آن الگو کنند.

انتخاب الگو درراستای ارزش های هر فرد می باشد؛جوانانی که ارزش های معنوی، دینی و اخلاقی برایشان مهم است الگوهای خود را از میان شخصیت های مذهبی پیدا می کنند و جوانانی که قدرت بدنی، جمال ظاهری، ثروت و امثال اینها برایشان مهم است از افرادی که در این زمینه ها مطرح هستند، پیروی می کنند.نیاز به الگو و توجه به آن از دیدگاه قرآن نیز مطرح گردیده و خداوند متعال بهترین اسوه و سرمشق را برای بشر معرفی کرده است:

لقد کان فی رسول اللّه اسوه حسنه لمن کان یرجواللّه و الیوم الآخر و ذکر اللّه کثیراً.(احزاب،۳۳/۲۱)

برای شما در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی است، برای آنها که امید به رحمت خدا و روز رستاخیز دارند و خدا را بسیار یاد می کنند.

خداوند متعال رسول گرامی خویش را بهترین الگو برای انسان ها معرفی می نماید و در کنار ارائه الگو، ارزش های اساسی حیات انسان را نیز مطرح می کند،ارزش هایی چون ایمان به خدا و روز قیامت که انگیزه حرکت در مسیر زندگی هستند و یا به خداوند که تداوم بخش آن است.و بدون شک کسی که قلبش از چنین ایمانی لبریز نباشد پیروی از رسول خدا برایش مقدور نیست.

شناساندن الگوهای ایمانی و اخلاقی از وظایف مربیان، والدین و مسؤولان امور آموزشی و تربیتی می باشد.اگر شخصیت پرنفوذ رسول خدا(ص) به ویژه دوران نوجوانی و جوانی ایشان به جوانان شناسانده شود و بر عنصر اخلاقی شخصیت آن رسول گرامی که «محمد امین» لقب یافته بود تأکید شود و این حقیقت بیان شود که آن حضرت در جوانی به این لقب مفتخر شده بودند؛هاله ای از پاکی، قداست و حرکت، نوجوانان را به وجد در می آورد و شیفته رسول اکرم(ص) و مجذوب شخصیت وی می شوند.

خداوند متعال نه تنها در قرآن پیامبر اکرم(ص) را به عنوان الگوی نمونه معرفی می نماید، بلکه ماجرای زندگی و ویژگی های جوانانی را نیز برشمرده، که بهترین الگو و سرمشق برای جوانان هستند.نوجوان شجاع، پرشور،انقلابی و مبارزی که در شانزده سالگی در مقابل طاغوت زمانه ایستاد و بت شکنی نمود و با منطق صریح خود مردم را متوجه اشتباهاتشان نمود، کسی نیست جز حضرت ابراهیم(ع).

در سوره مبارک انبیا آمده است که حضرت ابراهیم مبارزه علیه بت پرستی را از خانواده و نزدیکانش شروع کرد و با دلایل منطقی و استدلال های محکم آنان را به سوی توحید دعوت می نمود ولی به سبب بی اعتنایی قومش تصمیم به انجام کاری گرفت تا آنان را منقلب کند و تأثیر بیشتری بگذارد.۱۷

بنابراین روزی که مردم به خارج شهر رفته بودند همه بت ها را شکست و تبر را بر گردن بت بزرگ نهاد.وقتی مردم این صحنه را دیدند گفتند تنها کسی که می تواند این کار را کرده باشد، جوانی به نام ابراهیم است.

قالوا سمعنا فتی یذکرهم یقال له ابراهیم.(انبیاء، ۲۱/۶۰) گروهی گفتند:شنیدیم جوانی از (مخالفت با) بت ها سخن می گفت که او را ابراهیم می گفتند.و قیل ان ابراهیم القی فی النار و هو ابن ست عشره سنه ؛۱۸و گفته شده که ابراهیم در آتش افکنده شد در حالی که شانزده ساله بود.

گروهی از جوانان نیز در قرآن مطرح شده اند که با وجود اینکه در بهترین شرایط و موقعیت اجتماعی، از نظر مقام و ثروت بودند، ولی وقتی حقیقت توحید را دریافتند، و به خدای یگانه و روز معاد ایمان آوردند،زر و زیور را رها کردند به غار خشن و خشک پناه بردند و در راه ایمان و عقیده از جان خود نیز دریغ نورزیدند و أسوه جوانان عالم شدند.

اذ اوی الفتیه الی الکهف فقالوا ربّنا من لدنک رحمه و هییء لنا من أمرنا رشداً(کهف،۱۰/۱۸)

زمانی را به خاطر بیاور که این گروه از جوانان به غار پناه بردند و گفتند پروردگارا ما را از سوی خودت رحمتی عطا کن و راه نجاتی برای ما فراهم ساز.

انّهم فتیه آمنوا بربهم و زدناهم هدی(کهف/۱۳)

… آنها جوانانی بودند که به پروردگارشان ایمان آورند و ما بر هدایتشان افزودیم.

همچنین خداوند متعال در یک سورهٔ کامل ماجرای زندگی حضرت یوسف(ع) را بیان می کند و او را جوانی نیکوکار معرفی می کند که سبب احسان و نیکوکاری و اخلاق نمونه اش، در زمان جوانی خداوند چشمه های علم و حکمت خود را بر قلب او جاری می سازد و این وعده را به تمام جوانان می دهد که اگر یوسف گونه در زمرهٔ «محسنین» قرار گیرند، پاداش شان را دریافت خواهند کرد.

و لما بلغ أشدّ اتینا حکماً و علماً و کذلک نجزی المحسنین(یوسف،۱۲/۲۲)

و هنگامی که به سن رشد و کمال جوانی رسید به او حکمت و علم دادیم و این چنین نیکوکاران را پاداش می دهیم.

«حکمت و علمی که خداوند به یوسف داد موهبتی ابتدایی نبود بلکه به عنوان پاداش به وی داده شد چرا که او از نیکوکاران بود و جمله «و کذلک نجزی المحسنین» اشاره به این معنی می کند.و از این جمله همچنین این معنا مشخص می گردد که خداوند از این علم و حکمت به همه نیکوکاران می دهد، البته هر کسی به قدر نیکوکاریش….»۱۹

علاوه بر نیکوکاری، ویژگی ممتاز این جوان نمونه، عفت و پناه بردن به حُسن حسین الهی در مقابل آلودگی.یوسف (ع) در صحنهٔ آزمایشی بسیار سخت و عظیم قرار می گیرد و در بحبوحه جوانی و قدرتمندی می فرماید:… معاذ الله انّه ربّی أحسن مثوای إنه لایفلح الظالمون (یوسف/۲۳) یعنی پناه می برم به خداوند که پروردگار من است و ظالمان و ستمگران رستگار نمی شوند.

آری یوسف الگوی پاکدامنی و عفت برای جوانان است، و مطالعهٔ دقیق و صحیح زندگی او، از ضروریات است که باید مورد توجه والدین، مربیان، مسؤولان آموزشی و حکومتی و خود جوانان قرار گیرد.علاوه بر یوسف(ع)، مریم (س) نیز به عنوان دختری عفیف و پاکدامن، و اسوه تقوی، عبادت و ایمان معرفی می گردد، و او بانویی است که خداوند به خاطر عفتش او را می ستاید و شایسته دریافت روح اللّه می گردد.

«و مریم بنت عمران التی احصنت فرجها فنفخنا فیه من روحنا و صدقت لکلمات ربها و کتبه و کانت من القانتین» (تحریم،۶۶/۱۲)

و مریم دختر عمران مثل زده شده که دامان خود پاک نگه داشت و ما از روح خود در او می دمیدیم، او کلمات پروردگار و کتاب هایش را تصدیق کرد و از مطیعان فرمان خدا بود.

حضرت موسی (ع) نیز جوانی نیکوکار و غیرتمند است که دوران جوانی اش در سوره قصص مطرح می گردد و او نیز به سبب احساس و نیکوکاری شایسته دریافت علم و حکمت الهی می گردد.

و لما بلغ اشده و استوی ءاتینا حکماً و علماً و کذلک نجزی المحسنین (قصص،۲۸/۱۴)

هنگامی که به جوانی رسید و نیرومند و کامل رشد حکمت و دانش به او دادیم و این گونه نیکوکاران را جزا می دهیم.موسی(ع) به سبب تقوی الهی و اعمال نیکش شایستگی این مقام را پیدا می کند آن هم در زمان جوانیش که با زمان نبوت و القای وحی فاصله زیادی داشت.و نکته مهم دیگر که در جریان این داستان مطرح گردید این است که دختر جوانی که شایسته همسری موسی(ع) می گردد، دختری است که خداوند متعال به این صفت او را متذکر می شود.

فجاءته احداهما تمشی علی استحیاء… (قصص/۲۵)

ناگهان یکی از آن دو دختر که در نهایت حیاء گام برمی داشت به سوی موسی آمد…

آری رعایت عفت،حیاء و پاکدامنی در حضور اجتماعی، ویژگی ممتازی است که این دختر جوان دارا می باشد و به سبب این صفات شایسته همسری مردی می شود که در آینده پیامبر خداوند خواهد بود.امید است که جوانان با ایمان میهن اسلامی مان به نحو احسن الگوهای قرآنی را شناسایی نموده و آنان را سرمشق خود قرار داده و به سر منزل کمال و تعالی راه یابند.

ویژگی های عاطفی حیات نوجوانان و جوانان

نوجوانان در دوران بلوغ زود انگیخت بوده و به اصطلاح سریع التأثر می باشند؛لذا واکنش آنها بیشتر و پرهیجان تر می باشد و فوران احساسات به حدی است که گاهی با یک کلمه یا یک کنایه، طوفانی از احساسات به پا می کنند که آثار آن به وضوح در چهره شان مشخص می شود… تغییراتی که در هیجانات زندگی رخ می دهد،همه نتیجه نظام جدیدی است که در دستگاه هورمونی و دستگاه اعصاب پیدا می شود….۲۰

در دوران بلوغ تعادل موجود بین احساسات و اندیشه های منطقی نوجوان بر هم می خورد و کفه احساسات سنگینی می کند و عقل را تحت تأثیر قرار می دهد.۲۱

پیامبرگرامی اسلام درکلام خویش به این ویژگی شخصیت نوجوانان اشاره کرده و می فرمایند: «الشباب شعبه من الجنون؛۲۲جوانی شعبه ای از جنون است».

جنون از مادهٔ جن و به معنای پوشیدگی و استتار است، گویا دوران جوانی دارای ابهام و پوشیدگی است، نوجوانان واقعاً نمی داند چه چیزی در نهاد او اتفاق افتاده است، تغییرات عمومی بدن و روانی آن چنان سریع و همه جانبه است که او را دچار تشویش و نگرانی می کند و تصمیم گیری ها را برای او مشکل می سازد و برخوردهای او را با خانواده و مردم سخت می کند.۲۳

بی ثباتی عاطفی، خواهش های متضاد و افراط در احساسات از ویژگی های عاطفی روانی نوجوانی است.این هماهنگی ها برای نوجوانان ناشناخته و مبهم است و گاه آنان را دچار سردرگمی می کند.همچنین والدین و مربیان نیز که آگاهی به مسائل این دوران ندارند، می تواند موجبات تعجب و ناراحتی را فراهم کند.حضرت علی(ع) حدیثی دارند که توضیح مطلب فوق را کامل می کند، ایشان می فرمایند:

لایزال العقل و الحمق تیغالبان علی الرجل إلی ثمانی عشر سنه فإذا بلغها غلب علیه اکثرهما فیه؛۲۴ پیوسته عقل و حماقت در مزاج نوجوانان تازه بالغ در جنگ و ستیزند تا بحران بلوغ را پشت سر گذارند و به سن هجده سالگی برسند،در آن موقع اگر ساختمان فکری جوان طبیعی و سالم باشد،کم کم پیروز می شود و حماقت شکست می خورد و اگر انسان احمق باشد حماقت بر عقل غالب خواهد شد.۲۵

در این میان روایاتی به چشم می خورند که درآنها تعبیر «مستی جوانی» مشاهده می شود.

امام علی(ع):«اضاف السکر اربعه:سکرالشباب،سکرالمال،سکرالنوم و سکرالملک.۲۶؛ مستی بر چهار گونه است:مستی جوانی، مستی ثروت، مستی خواب و مستی ریاست».

از ویژگی های نوجوانی، تخیل پردازی و تصورات و تفکرات شاعرانه است و می توان گفت تعبیر سکر الشباب بخشی از این ویژگی را متذکر می شود.

میل به تصورات ناشدنی و تخیلات غیر ممکن از خصوصیات دوران شباب است که در نهاد نوجوانان قرار داده شده و باعث تقویت قوه تخیل می گردد و مقدماتی هستند برای تفکرات بالاتر و خواهش تعالی و پیشرفت، که البته باید تحت مراقبت صحیح قرار گیرد و دورنمای مناظر موهوم فردا، شرایط واقعی امروز را هدر ندهد.به سبب این ویژگی های عاطفی دوران نوجوانی و غلبه احساسات، گاه شاهد رفتارهایی دو گانه و تا حدودی نامطلوب از نوجوانان می باشیم و باید بدانیم که حضرت علی(ع) راهکار مناسبی را بیان فرموده اند که در رفتار با جوانان باید آن را بکار بندیم.ایشان می فرمایند:

جهل الشباب معذور و علمه محصور؛۲۷ نادانی جوانی پذیرفته شده است و علمش محصور است.

به کارگیری شیوه تغافل و مسامحه از ضروریات رفتار با نوجوانان است، تا کم کم بتوانند راه و روش های صحیح و عاقلانه را برگزینند و از این معبر پر پیچ و خم با تکیه و اعتماد بر والدین ومربیانی که با گذشت و مهربانی آنان را حمایت می کنند، عبور نمایند.

ویژگی های اخلاقی حیات نوجوانان و جوانان

یکی از جنبه های رشد و تکامل انسان،رشد اخلاقی می باشد، اخلاق ریشه در فطرت آدمی دارد و دستگاه ادراکی بشر به گونه ای است که در برابر خیر و نیکی تمایل قلبی نشان می دهد و در برابر شر و بدی از خود اکراه نشان می دهد.

گفتیم که با شروع پدیده بلوغ و آغاز سنین نوجوانی، انسان به مرحله ای پیشرفته از تفکر دست می یابد که او را از دوران کودکی جدا می کند، تفکری که از محدودهٔ محسوسات و امور عینی فراتر رفته و قابلیت انتزاعی پیدا می کند.همزمان با رشد تفکر انتزاعی، رشد اخلاقی نیز گسترش می یابد و توجه انسان به مذهب و دین نیز معطوف می گردد، توجه به مذهب بخشی از رشد اخلاقی انسان است.نوجوانی آغاز ارزش ها و ضد ارزش هاست و نوجوان در صدد شناخت و تثبیت هویت خود می باشد و بخشی از سؤالاتش این است که «خصوصیات اخلاقی، ارزشی و دینی من کدام است؟!!» هنگامی که جواب این سؤال را به دست آورد، احساس هویت و شخصیت می کند.

اعتقادهای انسان در دوران کودکی، جنبه تقلیدی داشته و از اعتقادات والدین نشأت می گیرد،لکن با فرا رسیدن ایام نوجوانی و جوانی و دست یابی به مرحله پیشرفته ای از تفکر، نوجوان مصمّم می گردد ، تا نظامی از معتقدات و باورها را از نو برای خویش به وجود آورد.«در سال های بعد از بلوغ خیلی از پسرها و دخترها داشتن نوعی فلسفه زندگی را برای خود ضروری می یابند،… در اکثر موارد بچه ها دیگر پذیرای کورکوانه عقاید و یا بی عقیدگی والدین و اطرافیان خود نیستند و می کوشند شخصیت خود را ارزیابی کنند و احساس می کنند دربارهٔ طبیعت و معنی وجود انسان و حتی خود، نیازمند پاسخ به پرسش هایی هستند،… برخی جوانان به زمینه سخت و مسلط مذهبی چون چوب بست شخصیت خود احساس نیاز می کنند، این احساس، حس مسؤولیت آنها را کمتر و زندگی را خیلی ایمن تر می سازد…»۲۸

علاوه بر توجه به مذهب و فهم فلسفهٔ زندگی، جوانان به برخی از تعالیم و دستورات مذهبی شک می کنند و در فهم آنان دچار سرگشتگی می شوند و در این زمان باید ذهن آنان را از استدلال های درست و صحیح و اشباع نمود و مشکل آنان را به گونه ای حل نمود که دچار تزلزل در اندیشه و فکر نشوند.نوجوانان سعی دارند حقایق را شخصاً از راه تفکر کشف کنند و به این دلیل به برخی مسائل دینی شک می کنند و در این موارد خانواده نباید متعصب باشد، بلکه فرصت تفکر را به نوجوان داده و راهنمایی دوستانه و منطقی را به او منتقل کند.

توجه به تمامی نکات در سفارش گرانقدر رسول اکرم(ص) نهفته است ایشان می فرمایند:

اوصیکم بالشبان خیراً فإنهم ارقّ افئده فان اللّه بعثنی بشیراً و نذیراً فحالفنی الشبان و خالفنی الشیوخ هم قرأ فکان علیهم الأمر فقست قلوبهم؛۲۹به شما دربارهٔ نوجوانان و جوانان به نیکی سفارش می کنم، که به آنها دلی دقیق تر و قلبی فضیلت پذیرتر دارند، خداوند مرا به پیامبری برانگیخت تا مردم را به رحمت الهی بشارت دهم و از عذابش بترسانم، جوانان سخنانم را پذیرفتند و با من پیمان محبت بستند ولی پیران از قبول دعوتم سرباز زدند و به مخالفتم برخاستند.

سپس به آیه ای از قرآن اشاره کرد و دربارهٔ مردم کهنسال که مدت زندگی آنها به درازا کشیده و دچار قساوت و سخت دلی شده اند سخن گفت.فطرت های پاک و وجدان های بیدار جوانان، سخنان حضرت رسول(ص) را موافق طبع فضیلت دوست خود دریافتند و مجذوب تعالیم عالیه اسلام شدند و هستهٔ مرکزی اسلام را گروهی از جوانان تشکیل دادند و پیامبر همواره ایشان را حمایت کرده و دربارهٔ آنان به پیروان خود به نیکی سفارش می نمود.امام صادق(ع) نیز روایتی دارند که تأکید بر تسریع آموزش دینی نوجوانان دارد.

امام می فرمایند:

«بادروا أحداثکم بالحدیث قبل أن تسبقکم الیهم المرجئه»؛۳۰در سخن گفتن با جوانانتان (در زمینه موضوعات دینی) تسریع نمایید قبل از آنکه مرجئهٔ (گروهی که از اباحیون بودند واز انجام تکالیف شرعی شانه خالی می کردن) بر شما پیشی گیرند و سخنان نادرست خویش را در ضمیر پاک آنان جای دهند و گمراهشان سازند.

علاوه بر روایاتی که تأکید بر تربیت دینی جوانان دارد، در تعالیم عالیهٔ اولیای گرانقدر اسلام روایاتی به چشم می خورد که خطاب به جوانان است و آنان را در دین داری و عبادت تشویق و ترغیب می نماید.از آن جمله روایات ذیل را می آوریم:

امام باقر (ع) فرموده اند: «انّ أحب الخلایق إلی الله تعالی شاب حدث السن فی صوره حسنه جعل شبابه و جماله فی طاعه الله تعالی ذلک الذی یباهی الله به ملائکته فیقول هذا عبدی حقا؛۳۱ به درستی که دوست داشتنی ترین خلایق نزد خداوند متعال جوان کم سن و نیکو چهره است، که جوانی و جمال خود را در راه اطاعت خداوند قرار داده است و این کسی است که خداوند به او نزد ملائکه مباهات می کند و می گوید که این حقیقتاً بنده من است».

امام صادق(ع) فرموده اند: «من قرأ القرآن و هو شاب مؤمن اختلط القرآن بلحمه و دمه و جعلوا الله عزّوجل مع السفره الکرام البرره…؛۳۲هر کس قرآن بخواند در حالی که جوانی مؤمن است، قرآن با گوشت و خون او مخلوط می گردد و خداوند او را با ملائکه گرامی و نیکان قرار می دهد….»

و پیامبر اکرم(ص) فرموده اند:«ما من شاب یدع الله الدنیا ومهوها و أهرم شبابه فی طاعه اللّه الا اعطاه اللّه اجر اثنین و سبعین صدیقاً…؛۳۳جوانی که دنیا و خوشگذرانی آن را به خاطر خدا ترک می کند و جوانیش را در راه اطاعت خدا سپری می کند، اجر هفتاد و دو صدّیق را خدا به او عطا می کند».

همچنین از پیامبر اکرم(ص) است:« …من شاب شبیبهفی الاسلام کان له نوراً فی القیامه…؛۳۴هر کس جوانی خود را درراه اسلام سپری کند،در روز قیامت برای او نوری خاص خواهد بود.»

ویژگی های اجتماعی حیات نوجوانان و جوانان

رشد اجتماعی یکی از ابعاد شخصیت انسان است، نیاز به همبستگی در دوران نوجوانی به گونه ای دیگر در نهاد انسان نمایان می گردد، چرا که پیوندهای کودکی گسسته می شود و فرد در صدد ایجاد پیوندهای نوبا بزرگسالان برمی آید.

ایجاد ارتباط با دیگران در آغاز نوجوانی به طور عمده متمرکز به گروه همسالان و دوستان می باشد و ارزشیابی دیگران به خصوص همسالان و دوستان از نوجوانان برایش مهم و آغاز حرکت او به سوی روابط پیشرفته اجتماعی است.

در این زمینه دو مقوله مهم و حساس باید مورد نظر واقع شود، یکی انتخاب دوست و دیگری نوع ارتباط با خانواده.

دوستان

نوجوانان به همانند سازی خود با گروه همسالان می پردازند و از جهات مختلف مثلاً در طرز صحبت کردن و لباس پوشیدن، علایق هنری و… با نوجوانان همسال خود همانند می شوند و روابط با آنان معمولاً از روابط با اعضای خانواده گرم تر است، آنان بر پایه صمیمیت و وفاداری، دوستان خود را پیدا می کنند و بر پایه همین صمیمیت و گفت وگوهای خصوصی می توانند خود را بشناسند و هویت خویش را کشف کنند.۳۵

احساساتی چون غم و اندوه،گاهی وجود نوجوانان را فرا می گیرد و بیشتر آنها در این مواقع ترجیح می دهند با دوستان خود باشند و آنان را هم صحبتی خوب برای خود می دانند چرا که در بسیاری از احساسات با هم شبیه هستند.حضرت علی(ع) این ویژگی را به این صورت بیان می کنند: «و لیف الهموم و قرین الأحزان…؛۳۶هم سوگند با اندوه ها و همنشین غم ها.

گویا نوجوان، هم سوگند اندوه های جان آزار و همنشین غم هاست و برای او بهترین چیز این است که اندوه ها را از خود دور کند و برای خود دوستی انتخاب کند.

اطراح عنک واردات الهموم بعزائم الصبر و حسن الیقین… و الغریب من لم یکن له حبیب…؛۳۷اندوه ها را که به تو روی آورد از خود دور گردان، با دل نهادن بر شکیبایی و اعتقاد بی گمان… و بیگانه کسی است که او را دوستی نیست.

دوستی و رفاقت پاسخ به یک نیاز فطری است و در پرتو دوستی ها و محبت ها شخصیت انسان به نقطه کمال یا سقوط می رسد.لذا باید در انتخاب دوست دقت لازم را کرد.

پیامبر اکرم(ص) فرموده اند: «المرء علی دین خلیله و قرینه فلینظر أحدکم من یخالل؛۳۸ روش آدمی بر طبق مذهب و سیره دوست صمیمی اش خواهد بود.پس باید هر یک از شما بنگرد که با چه کسی دوستی می کند».

و امیرالمؤمنین(ع) نیز فرموده اند:«الصاحب کالرقعه فی الثوب فاتخذه مشاکلاً؛۳۹ یعنی:گزینش دوست، همچون وصله زدن بر جامه است پس آن را همرنگ و متناسب برگزین.

همچنین آن حضرت فرموده اند: «من اتخذ أخامن غیر اختبار الجاه الإضطرار إلی مرافقه الأشرار؛۴۰کسی که نسنجیده با دیگران پیمان می بندد،ناچار به رفاقت اشرار و افراد فاسد تن در می دهد.

خانواده

بخش عظیمی از سعادت یا شقاوت جوانان و نوجوانان مربوط به خانواده های آنان است.لذا باید تلاش شود با بالا بردن سطح آگاهی و آشنایی با رموز ویژگی های شخصیت جوانان،مشکلات و اختلافات احتمالی را به حداقل رساند.

البته بسیاری از تعارضات مربوط به دوران نوجوانی است و کم کم با سپری شدن دوران بلوغ و استقرار آن دربدن، رفتارها و اندیشه های نوجوانان متعادل تر شده و دل نگرانی های والدین هم کمتر می شود.

خانواده به لحاظ اهمیت خاصی که در این دوران حساس دارد،بهتر است موقعیت نوجوانش را واقع بینانه درک نماید و به آن ارج نهد و شخصیت لازمه بلوغ را که از نظر کمی و کیفی با کودک متفاوت است به او ارائه دهد، از نوجوانان نیز باید خواسته شود با خویشتن داری و رعایت احترام، روابط سالمی را با خانواده بنا نهند.۴۱

امام صادق(ع) بهترین راهکار تربیتی را برای این دوران ارائه داده اند.ایشان می فرمایند:

دع ابنک یلعب سبع سنین و یؤدب سبع سنین و الزمه نفسک سبع سنین فإن افلح و الاّ فانّه ممن لاخیر فیه؛۴۲ فرزند خود را هفت سال آزاد بگذار بازی کند، هفت سال او را با آداب و روش های مفید تربیت کن و در هفت سال سوم مانند یک رفیق صمیمی، مصاحب و ملازمش باش، در این صورت رستگار می شود، و گرنه از کسانی خواهد بود که خیری در آنان نیست.

در خانواده هایی که پدر و مادر با احترام به شخصیت جوانشان،او را عزیز و گرامی می دارند و با او مانند یک دوست برخورد می کنند، نوجوان نیز حاضر است در مشکلات خود با پدر و مادر مشورت کند و از راهنمایی آنان استفاده نمایند،در غیر این صورت همسالان ناآگاه و کم تجربه، محرم راز و مرجع پاسخگویی به سؤالات بی شمار نوجوان که خاص دوران نوجوانی است خواهند بود.

جامعه

جوانی دوران قدم نهادن به عرصه اجتماع است و جوانان خواهان کسب شخصیت اجتماعی می باشند و در صدد هستند هر چه زودتر مورد پذیرش جامعه قرار گیرند.

در این میان توجه به سه نکتهٔ مهم و اساسی ضروری است، اول اینکه محیط اجتماعی تأثیر زیادی بر تربیت و شکل گیری شخصیت جوانان دارد، دوم اینکه ضرورت دارد جوانان تربیتی مناسب با شرایط زمانی داشته باشند و سوم، ضرورت ایجاد شغل برای جوانان است تا با ایفای نقش های اجتماعی، استعدادهای خود را شناخته و به فعلیت در آورند و به تکامل برسند.

تاثیر محیط بر شخصیت جوان

حضرت امیرالمؤمنین (ع) فرموده اند: «الناس بزمانهم أشبه منهم بآبائهم؛۴۳ شباهت مردم به محیط اجتماعی زمان خود، از نظر اخلاقی بیشتر است ».

از شباهت به صفات خانوادگی و خلقیات پدران جوانان و به خصوص نوجوانان،بسیاری از صفات خود را از کسانی می گیرند که درمحیط های مختلف خانواده، مدرسه، آموزشگاه و کوچه و محله به طور متناوب با آنان در تماس هستند و در بسیاری موارد شاهد رفتارهایی از آنان هستیم که از اجتماع کسب کرده اند.

به جهت تأثیر زیاد اجتماع در شکل گیری شخصیت، بر مربیان، والدین و مسؤولان حکومتی لازم است که شرایط محیطی مناسبی را برای جوانان فراهم آورند، و در صورت وجود مظاهر آشکار فساد اخلاقی و رفتارهای نادرست اجتماعی با آن برخورد جدّی نمایند. چرا که اگر در اجتماع روش هایی مخالف تربیت صحیح خانوادگی معمول شود، جوانان در پیروی از آنها کنجکاو شده و مردّد می گردند که به حفظ رسم خانوادگی بپردازند یا پیروی از روش های تازه اجتماعی بکنند و این اتفاق باعث ناراحتی، عدم اطمینان و در نهایت تزلزل و اختلال شخصیت جوانان می شود.امام علی(ع)فرموده اند:

إذا خبث الزمان کسرت الفضائل و ضرّت و نفقت الرّذائل و نفعت و خوف الموسر أشد من خوف المعسر؛۴۴وقتی محیط اجتماع آلوده و ناپاک شد،سجایای انسانی و فضایل اخلاقی بی رونق و زیان آور می شود و برعکس رذایل و ناپاکی در جامعه رایج و سودبخش می گردد و ترس آنچه سرایت می کند بیشتر است از آنچه سخت می نماید.

ضرورت تناسب تربیت با شرایط زمان

حضرت امیر(ع) فرموده اند: «لاتقسروا اولادکم علی آدابکم فانّهم مخلوقون لزمان غیر زمانکم؛۴۵ فرزندان خویش را مجبور نکنید که به آداب و رسوم شما عمل کنند، چون آنان متعلق به زمان دیگری هستند و باید متناسب با زمان خود تربیت شوند.»

ایفای نقش های اجتماعی مستلزم کسب مهارت های لازم می باشد، نوجوانان در مرحله شناخت استعدادها و علایق خود می باشند و برای بدست آوردن حرفه ای مناسب در آینده گام های اولیه را برمی دارند تا در دوران جوانی با انتخاب شغلی مناسب فردی،مفید در جامعه محسوب شوند و استقلال و شخصیتی را که در جست وجویش بودند به طور کامل به دست آورند.

کلام امیرالمؤمنین (ع) در تربیت فرزندان متناسب با زمان، تکیه بر این دارد که باید فنون و علوم را مطابق روز به فرزندان یاد بدهیم و گرنه امکان موفقیت آنان را از بین برده ایم.همچنین آن حضرت فرموده اند:

أولی الاشیاء أن یتعلمها الأحداث اشیاء التی اذا صاروا رجالاً احتاجوا إلیها؛۴۶ برترین چیزهایی که خوب است جوانان یاد بگیرند، چیزهایی است که وقتی مرد شدند به آن احتیاج داشته باشند.

توصیه به کسب علم، مهارت ها و فنون به خصوص فنون دفاعی و نظامی همواره مورد نظر اولیای گرانقدر اسلام بوده و ایجاد شرایط یادگیری برای فرزندان را همواره به پدران توصیه کرده اند.

البته لازم به توضیح است که منظور از «ادب» در روایت مذکور رسوم اجتماعی معمول است و گرنه سنن ثابت انسانی و مقررات قطعی اسلامی که پایه و اساس خوشبختی بشر است تغییر ناپذیرند.اگر بر فرض در جامعه ای افراد مغرض از انجام سنن اساسی سرباز زنند و به اسم تغییر مقتضیات زمان گناهانی را روا و فرایضی را غیر ضروری تلقّی نمایند، واقعیت آن سنن تغییر نمی کند و سرانجام نتایج شوم آن تخلّف دامن گیر جامعه خواهد شد.منظور همسو شدن با تحولات و تکامل علمی جهان و پیشرفت آداب و فنون و علوم است و لازم است فرزندان خود را با شرایط زمان تطبیق دهند و با جامعه سازگاری داشته باشند،ولی هرگز اجازه داده نشود که به نام تغییرات شرایط زمان، سنن اساسی و سعادت بخش اجتماعی نادیده گرفته شود و از حدود مقررات قطعی اسلام قدمی فراتر گذارده شود.

ضرورت ایجاد شغل

یکی از عناصر مهم حیات اجتماعی جوانان انتخاب شغل و شروع منظم و کارآمدتر فعالیت اجتماعی است.جوانان خواهان ورود به اجتماع هستند تا انرژی و تازگی وجود خویش را در راه پذیرش مسؤولیت های اجتماعی صرف کنند و از جانب اجتماع جدّی تلقی شوند، آنان از تأثیر گذارترین عوامل انسانی در جامعه بشری هستند و هر گونه تعالی و ترقی و پیشرفت در ابعاد مادی و معنوی مرهون توانایی ها، آمادگی ها و استعدادهای جوانان یک جامعه است.

هویت شغلی به صورتی بسیار ساده از دوره کودکی شروع به شکل گرفتن می کند و کودکان به خیال پردازی های شغلی می پردازند.و در نوجوانی با بروز توانایی های فکری و تفکر انتزاعی به آزمایش ذهنی مشاغل پرداخته و می فهمند که به دست آوردن یک شغل مستلزم توانایی ها و آموزش های خاص است و بالاخره مرحله واقع بینی شغلی در جوانی حاصل می شود.

در تعالیم عالیه اسلام علاه بر تأکید بر ضرورت تربیت متناسب با فنون و علوم زمان، تأکید فراوان بر ایجاد شغل مناسب برای فرزندان نیز شده است.

پیامبر اکرم(ص) فرموده اند:

یا علی حقّ الولد علی والده أن یحسن اسمه و أدبه و یضعه موضعاً صالحاً؛۴۷پیامبر (ص) به حضرت علی(ع) فرموده اند:که ای علی، حق فرزند بر پدرش این است که برای او نام خوب انتخاب کند، در ادب و تربیتش بکوشد و او را به کار شایسته ای بگمارد.

داشتن شغل و قبول مسؤولیت نه تنها وسیله امرار معاش است بلکه خود مایه عزت نفس و شرف اجتماعی و از عوامل مؤثر اعتماد به نفس و اثبات شخصیت است.

جوانی که کار می کندو در آمد شخصی دارد، خود را مستقل و آزاد می بیند و در باطن احساس سربلندی و افتخار می کند، به خود حق می دهد که در جامعه اظهار وجود نماید و خویشتن را به عنوان یک عضو مفید اجتماع به حساب آورد.برعکس اگر جوانی که همه وجودش توانمندی و هیجان و غرور است نتواند شغل مناسب پیدا کند و به خواسته های فطری خویش دست یابد، در معرض شدید نگرانی، اضطراب، افسردگی و به دنبال آن خطر، انحراف و آلودگی می باشد.حضرت علی(ع) فرموده اند:

أن یکن اشغل مجهده فاتّصال الفراغ مفسده؛۴۸هم چنان که داشتن شغل، محل تلاش و کوشش است، بیکاری محل فساد و تباهی و نابودی است.

همچنین فرموده اند:

من الفراغ تکون الصبوه؛۴۹حالات و رفتارهای جاهلانهٔ جوانی ناشی از بیکاری است.

جوانان وظیفه دارند با تلاش و همت عالی به کسب مهارت های لازم جهت شایستگی برای یک شغل مناسب، بپردازند و بدانند سعی و تلاش برای امرار معاش در شریعت اسلام امری است که دارای اجر معنوی بالایی می باشد و کسی که از قبول مسؤولیت و سعی و تلاش شانه خالی کند مورد بدیبنی اسلام است.

والدین و مسؤولان محترم حکومتی نیز باید تمام نیروها و سعی و تلاش خود را جزم کنند تا شرایط کار و کسب شغل را برای جوانان فراهم نمایند.چرا که بیکاری عامل بسیاری از خطرات برای جامعه و جوانانش می باشند، بیکاری اگر منجر به فقر گردد، اساس اعتقادات و ایمان را با مشکل مواجه می کند و جامعه را در سراشیبی سقوط و ناامنی قرار می دهد.