اشاره:
«آداب الصلاه»، اثر گران قدر حضرت امام خمینی رحمه‌الله‌علیه ، در بیان تفصیلی آداب قلبی و اسرار معنوی نماز است و تاریخ نگارش آن، شنبه دوم ربیع الاول ۱۳۶۱ ق، (۳۰ فروردین ۱۳۲۱ ش) می‌باشد. سه سال پیش از تالیف این کتاب، در یکی از تصانیف گران سنگ حضرت امام خمینی رحمه‌الله‌علیه به نام «سر الصلاه»، همین معانی به طور موجز و به زبان خواص اهل عرفان به نگارش درآمده بود، لکن آن حضرت به این منظور که عده بیشتری از مطالب آن فایده برند، به تالیف کتاب حاضر به زبانی ساده تر پرداختند، البته هر دو تالیف به زبان فارسی است.
ساختار کتاب
مطالب این کتاب، به شکل زیر تنظیم شده است:
۱. مقدمه؛
۲. سه مقاله؛
۳. یک خاتمه.
مقاله اول، دارای ۱۲ فصل و یک خاتمه است.
مقاله دوم، شامل ۵ مقصد است به این صورت:
مقصد اول، دارای ۷ فصل؛
مقصد دوم، دارای ۲ مقام (مقام دوم، دارای ۲ باب)؛
مقصد سوم و چهارم و پنجم، هر کدام دارای ۲ فصل.
مقاله سوم، دارای ۸ باب است به این صورت:
باب اول، دارای ۵ فصل؛
باب دوم، دارای ۲ فصل و ۱ موعظه؛
باب سوم، دارای ۵ فصل؛
باب چهارم، دارای ۲ مصباح به شکل زیر:
مصباح اول، دارای ۶ فصل و ۱ خاتمه؛
مصباح دوم، دارای ۷ فصل و ۱ اعتذار.
باب پنجم، دارای ۵ فصل؛
باب ششم، دارای ۴ فصل؛
باب هفتم و هشتم هر کدام دارای ۲ فصل.
خاتمه، دارای ۳ فصل و ۱ ختم و دعا است.
گزارش محتوا
مقدمه
در مقدمه، این اصل کلی بیان می‌شود که برای نماز و سایر عبادات ، غیر از صورت، معنایی و غیر از ظاهر، باطنی است و چنان که ظاهر را آدابی است که مراعات ننمودن آن، یا موجب بطلان نماز یا نقصان آن است، از برای باطن نیز آداب قلبیه باطنیه‌ای است که با مراعات ننمودن آنها، نماز معنوی را بطلان یا نقصان دست دهد و با مراعات آنها، نماز، دارای روح ملکوتی شود و اکتفا نمودن به صورت نماز و قشر آن و محروم ماندن از برکات و کمالات باطنیه آن از اعلی مراتب خسران و زیان کاری است و در آن دنیا موجب حسرت فراوان است.
در این کتاب، همت مصنف محترم بر آگاهی دادن و تذکر بر آداب باطنیه نماز و تحریک انسان مسلمان بر بهره وری حقیقی از این فریضه الهی و رها شدن از آن خسران عظیم است.
مقاله اول
در آداب ضروری نماز و عبادات است که دارای دوازده فصل و یک تتمه می‌باشد به شرح زیر:
فصل اول: در توجه به ربوبیت و عبودیت و هجرت معنوی است؛
فصل دوم: در بیان مقامات چهارگانه اهل سلوک؛
فصل سوم: در بیان حقیقت و آثار خشوع ؛
فصل چهارم: در بیان آداب قلبیه عبادات؛
فصل پنجم: در بیان محافظت عبادت از تصرف شیطان ؛
فصل ششم: در بیان نشاط و بهجت؛
فصل هفتم: در بیان تفهیم؛
فصل هشتم: در بیان حضور قلب؛
فصل نهم: در بیان احادیث حضور قلب؛
فصل دهم: در دعوت به تحصیل حضور قلب؛
فصل یازدهم: در بیان دوای هرزه گری خیال؛
فصل دوازدهم: در بیان تشتت خیال به سبب حب دنیا؛
تتمه این مقاله نیز در بیان اعراض از دنیاست.
مقاله دوم
در مقدمات نماز و بعضی آداب قلبیه آن است که در پنج مقصد به شرح زیر بیان می‌شود:
مقصد اول: در طهارت است که طی هفت فصل به شرح زیر ارائه می‌شود:
فصل اول: در بیان اجمالی طهور است؛
فصل دوم: در بیان مراتب طهور معنوی؛
فصل سوم: در آداب قلبیه سالک هنگام توجه به آب ؛
فصل چهارم: در طهور با آب و خاک؛
فصل پنجم: درباره آداب وضو به حسب باطن و قلب؛
فصل ششم: در غسل و آداب قلبیه آن؛
فصل هفتم: در آداب باطنیه ازاله نجاست و تطهیر از اخباث است.
مقصد دوم: در شمه‌ای از آداب لباس است که طی دو مقام به شرح زیر بیان می‌شود:
مقام اول: در آداب مطلق لباس است؛
مقام دوم: در پاره‌ای از آداب لباس مصلی می‌باشد که در دو باب مطرح می‌شود:
باب اول: در سر طهارت لباس؛
باب دوم: در اعتبارات قلبیه ستر عورت.
مقصد سوم: در آداب قلبیه مکان مصلی است که در دو فصل به شرح زیر آمده است:
فصل اول: در معرفت مکان؛
فصل دوم: در بعضی آداب اباحه مکان.
مقصد چهارم: در آداب قلبیه وقت است که در دو فصل به شرح زیر آمده است:
فصل اول: در مراقبت از اوقات صلاه؛
فصل دوم: در طریقه حصول آن است.
مقصد پنجم: در بعضی آداب استقبال است که در دو فصل به شرح زیر آمده است:
فصل اول: در سر اجمالی استقبال؛
فصل دوم: در بعضی آداب قلبیه استقبال.
مقاله سوم
در مقارنات نماز است که در هشت باب و فصول مختلف به شرح زیر بیان شده است:
- باب اول
در پنج فصل است به شرح زیر:
فصل اول: در بیان سر و آداب اجمالی اذان و اقامه ؛
فصل دوم در بعضی آداب و اسرار تکبیرات اذان و اقامه؛
فصل سوم: در آداب شهادت به الوهیت و ارتباط آن با اذان و اقامه؛
فصل چهارم: در بعضی آداب شهادت رسالت و ولایت ؛
فصل پنجم: در بعضی آداب حیعلات.
-
باب دوم
در قیام است که در دو فصل به شرح زیر آمده است:
فصل اول: در سر اجمالی قیام؛
فصل دوم: در آداب قیام است.
-
باب سوم
در سر نیت و آداب آن است که پنج فصل به شرح زیر دارد:
فصل اول: در حقیقت نیت؛
فصل دوم: بیان ادب اخلاص و حقیقت آن؛
فصل سوم: در بعضی مراتب اخلاص نیت؛
فصل چهارم: اشاره به دیدگاه‌های مختلف نسبت به اهل معرفت؛
فصل پنجم: در ذکر بعضی درجات دیگر اخلاص؛
-
باب چهارم
در تفسیر سوره مبارکه حمد ، توحید و قدر است که طی دو مصباح به شرح زیر بیان می‌شود:
مصباح اول: در آداب مطلقه قرائت قرآن می‌باشد که در شش فصل به شرح زیر ارائه می‌گردد:
فصل اول: در آداب تعظیم؛
فصل دوم: در بیان منزلت، مقاصد و مطالب قرآن؛
فصل سوم: در راه استفاده از قرآن؛
فصل چهارم: در موانع و حجب استفاده از قرآن؛
فصل پنجم: در حضور قلب و ادب تفکر در قرائت قرآن؛
فصل ششم: در ادب تطبیق می‌باشد.
مصباح دوم: در شمه‌ای از آداب قرائت در نماز است که در هفت فصل به شرح زیر ارائه می‌شود:
فصل اول: در مراتب و مدارج قرائت و طوایف قاریان؛
فصل دوم: در بعضی آداب استعاذه؛
فصل سوم: در بیان بعضی ارکان استعاذه؛
فصل چهارم: در بعضی آداب تسمیه؛
فصل پنجم: اجمالی از تفسیر سوره حمد و شمه‌ای از آداب تحمید و قرائت؛
فصل ششم: شمه‌ای از تفسیر سوره مبارکه توحید؛
فصل هفتم: شمه‌ای از تفسیر سوره مبارکه قدر؛
-
باب پنجم
در شمه‌ای از آداب و اسرار رکوع است که طی پنج فصل به شرح زیر بیان شده است:
فصل اول: در مفاد و اشارات تکبیر قبل از رکوع و ادب آن؛
فصل دوم: در آداب انحنای رکوعی؛
فصل سوم: در رکوع صلاه معراج رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ؛
فصل چهارم: روایتی از امام صادق علیه‌السّلام راجع به لطایف و اسرار رکوع؛
فصل پنجم: در سر رفع راس از رکوع و آداب آن.
-
باب ششم
در اشاره اجمالیه به اسرار و آداب سجود است که در چهار فصل به شرح زیر مطرح شده است:
فصل اول: در سر اجمالی سجود و آداب قلبیه آن؛
فصل دوم: روایتی از امام صادق علیه‌السّلام در آداب سجود؛
فصل سوم: در بیان مفاد و معنای هیئت و حال و ذکر سجود؛
فصل چهارم: در احوال ساجد در وقت سجود است.
-
باب هفتم
در اشاره اجمالیه به آداب تشهد است که در دو فصل به شرح زیر بیان شده است:
فصل اول: در معنا و اثر شهادت به توحید و رسالت در اذان و اقامه و تشهد؛
فصل دوم: روایتی از امام صادق علیه‌السّلام در آداب تشهد است.
-
باب هشتم
در آداب سلام است که در دو فصل به شرح زیر آمده است:
فصل اول: در مقامی است که مصلی در آن سلام می‌گوید و شرط حقیقی بودن سلام او؛
فصل دوم: روایتی از امام صادق علیه‌السّلام پیرامون معنا و سر سلام نماز و آداب آن.
خاتمه: در آداب بعضی از امور خارجه و داخله نماز است که در سه فصل به شرح زیر عنوان می‌شود:
فصل اول: اسرار و آداب و ارکان تسبیحات اربعه ؛
فصل دوم: در آداب قلبیه قنوت و حال و مقام نمازگزار در آن؛
فصل سوم: در تعقیبات نماز و ادعیه خاص هر روز.
کلام مصنف در خاتمه
در ختم کتاب، مصنف بزرگوار می‌فرماید: «مناسب بود که این رساله را با ذکر موانع معنویه نماز از قبیل ریا، عجب و امثال آن، به پایان می‌رساندم، ولی به دلیل شرح بعضی احادیث مربوط به این امور، در کتاب «شرح اربعین حدیث» و نیز به دلیل کثرت اشتغال، از این امر منصرف گشتم».
در مقایسه اجمالی بین کتاب «سر الصلاه» و «آداب الصلاه» مشخص می‌شود که «سر الصلاه» فنی تر است؛ به همین جهت، خلاصه و موجز و پررمز است، اما «آداب الصلاه» به زبان عام تر بیان شده، در نتیجه مفصل تر است، البته عام تر بودن زبان «آداب الصلاه» به معنای این نیست که عامه مردم به راحتی بتوانند از آن استفاده کنند بلکه نسبت به کتاب «سر الصلاه» عام تر است. در واقع، هر دو کتاب برای اهل سلوک نوشته شده است؛ منتها «سر الصلاه» برای خواص اهل سلوک و عرفان، بلکه برای اخص خواص این طایفه است و «آداب الصلاه» برای عموم این طایفه.
وضعیت کتاب
نسخه حاضر که چاپ هفتم کتاب است و در سال ۱۳۷۸، هم زمان با گرامیداشت صدمین سالگرد میلاد حضرت امام (رحمه‌الله‌علیه) توسط انتشارات مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (رحمه‌الله‌علیه) ارائه شده است، دارای دو مقدمه است که حضرت امام در سال ۱۳۶۳ ش، نگاشته‌اند و در آنها این اثر را به فرزند گرامی شان، مرحوم حاج احمد آقا و خانم فاطمه طباطبایی (همسر حاج احمد آقا) اهداء فرموده‌اند. متن دست خط این دو مقدمه نیز در این کتاب چاپ شده است.
این چاپ همراه با پاورقی‌ها و توضیحاتی است که در آنها منابع و مآخذ احادیث و اقوال ذکر گردیده است و جملات عربی داخل متن ترجمه شده است. همه این حواشی به جز معدودی از آنها که حضرت امام خود مرقوم فرموده‌اند و با علامت ستاره مشخص شده و هم چنین فهارس مختلف این کتاب، توسط آن مؤسسه تهیه و تنظیم گردیده است.
