شأن نزول آیه تبلیغ

اشاره

آیه تبلیغ (مائده: ۶۷) از آخرین آیات نازل شده قرآن بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) است. طبق این آیه، پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) موظف شد پیامی را به مردم ابلاغ کند که اگر در رساندن آن کوتاهی کند، رسالت پیامبریِ خود را به انجام نرسانده است. به اعتقاد شیعیان و برخی از اهل سنت، آیه در حجه الوداع و کمی قبل از ۱۸ ذی‌الحجه سال دهم هجری نازل شده است. در باور شیعه، موضوع آیه پیام خلافت و وصایت امام علی(علیه السلام) است و پیامبر(صلی الله علیه و آله) پس از نزول آیه، این امر الهی را انجام داد.

خداى متعال در آیه ۶۷ سوره «مائده» مى فرماید: (یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ إِنَّ اللّهَ لایَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرینَ) «اى پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است، کاملاً (به مردم) برسان؛ و اگر نکنى، رسالت او را انجام نداده اى؛ خداوند تو را از (خطرات احتمالىِ) مردم، نگاه مى دارد؛ و خداوند، جمعیت کافرانِ (لجوج) را هدایت نمى کند». در کتاب هاى مختلفى که دانشمندان اهل تسنن، اعم از تفسیر و حدیث و تاریخ نوشته اند، روایات زیادى دیده مى شود که با صراحت مى گوید: آیه فوق درباره على(علیه السلام)نازل شده است.

این روایات را جمع زیادى از صحابه از جمله زید بن ارقم، ابوسعید خدرى، ابن عباس، جابر بن عبداللّه انصارى، ابوهریره، برّاء بن عازب، حذیفه، عامر بن لیلى بن ضمره و ابن مسعود نقل کرده اند و گفته اند: آیه فوق درباره على(علیه السلام)و داستان روز غدیر نازل گردید.

شیعیان اعتقاد دارند که: حضرت رسول(صلى الله علیه وآله)مردم را در یک جا که همان «غدیر خم» است، گرداورى کرد و خطبه اى طولانى و رسا خواند و آنها را به شهادت گرفت و آنان نیز گواهى دادند که آن حضرت اولاى از آنان به خودشان است، آنگاه پیامبر(صلى الله علیه وآله)دست على بن ابى طالب را بلند کرد و فرمود: «هر که من مولاى اویم، پس على مولاى او است، بار الها، دوست داشته باش هر که او را دوست بدارد و دشمن بدار هر که او را دشمن بدارد و یارى کن هر که او را یار باشد و خوار کن هر که از یاریش دست بردارد و حق را با او بچرخان».

سپس عمامه اش را به او پوشانید و به اصحابش دستور داد که به حضرت به عنوان امیرالمؤمنان تهنیت و تبریک گویند و آنان نیز اینچنین کردند و در پیشاپیش آنان ابوبکرو عمر قرار داشتند که به او گفتند: «خوشا بحال تو اى فرزند ابوطالب، تو مولاى ما و مولاى هر مرد مؤمن و هر زن مؤمنه اى شدى».(۱)

پس از اینکه بیعت تمام شد، این آیه نازل شد: «امروز دین و آئین شما را کامل کردم، و نعمت خود را بر شما تمام نمودم، و اسلام را به عنوان آئین شما پذیرفتم» (الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الإِسْلامَ دیناً).

این مطلبى است که شیعیان بدان معتقد هستند و آن را امرى مسلّم و غیر قابل انکار مى دانند.

بسیارى از علماى اهل سنت این رویداد را با تمام تفصیل ذکر کرده اند که به برخى از آنها اشاره مى کنیم:

۱ـ امام احمد بن حنبل در مسندش از زید بن ارقم نقل مى کند که گفت: «با رسول خدا(صلى الله علیه وآله)در درّه اى به نام درّه خُم گرد آمدیم، پس دستور نماز داد، آنگاه در نیمروز نماز را با حضرت گذاردیم، سپس خطبه اى خواند و در حالى که پارچه اى بر روى درخت آویزان کرده بودند که حضرت در سایه باشد تا آفتاب سوزان کمتر بر او بتابد، فرمودند: ایا نمى دانید؟ آیا شهادت نمى دهید که من از هر مؤمنى به خود او سزاوارتر و اولى هستم؟

همه گفتند: آرى! فرمود: هر که من مولاى اویم، این على مولاى او است، خداوندا! دوست داشته باش هر که او را دوست دارد و دشمن بدار هر که او را دشمن بدارد».(۲)

۲ـ امام نسائى در کتاب خصائص از زید بن ارقم نقل مى کند که گفت: «هنگامى که پیامبر(صلى الله علیه وآله)از حجه الوداع باز مى گشت، در غدیر خم فرود آمد و دستور داد کنار درختها جمع شویم، سپس فرمود: زود است که دعوت الهى را اجابت کنم و همانا در میان شما دو چیز گرانبها مى گذارم که یکى از دیگرى بزرگ تر است: کتاب خدا و اهل بیتم، پس ببینید چگونه در رابطه با این دو با من رفتار مى کنید و به تحقیق این دو از هم جدا نمى شوند تا اینکه در حوض ـ روز رستاخیز ـ بر من وارد شوند. سپس فرمود: خداوند مولاى من است و من مولاى هر مؤمن هستم، آنگاه دست على را گرفت و فرمود: هر که من مولاى اویم، پس این شخص هم ولى او است، بار الها دوست بدار هر که دوستش دارد و دشمن بدار هر که او را دشمن بدارد».(۳)

۳ـ حاکم نیشابورى از دو طریق صحیح نزد شیخین (بخارى و مسلم) نقل مى کند که گفت: «هنگامى که رسول خدا(صلى الله علیه وآله)از حجه الوداع بازگشت، در غدیر خم فرود آمد و دستور داد زیر درختها جمع شوند، سپس فرمود: به زودى خدایم مرا دعوت مى کند و من اجابت خواهم کرد و همانا میان شما دو چیز گرانبها قرار داده ام که یکى از دیگرى بزرگتر است: کتاب خدا و عترتم، پس ببینید چگونه پس از من با آنها رفتار خواهید کرد، و همانا این دو هرگز از هم جدا نمى شوند تا اینکه در حوض بر من وارد شوند. آنگاه فرمود، خداى عزوجل مولاى من و من مولاى هر مؤمنم، سپس دست على را گرفت و فرمود: هر که من مولاى اویم، پس این على مولاى اوست، خداوندا! دوست بدار هر که ولایتش را بپذیرد و دشمن بدار هر که او را دشمن باشد».(۴)

۴ـ هم چنین این روایت را مسلم در صحیحش با سندى که به زید بن ارقم منتهى مى شود آورده ولى خلاصه اش کرده است. مى گوید: «روزى در کنار آبى که آن را «خم» مى نامند و بین مکه و مدینه واقع است، پیامبر(صلى الله علیه وآله) در میان ما به سخنرانى ایستاد وپس از حمد و ثناى الهى و پند ونصیحت فرمود: اما بعد، هان اى مردم! من انسانى مانند شمایم، بزودى فرستاده خدا خواهد آمد و من اجابت خواهم کرد و همانا در میان شما دو چیز گرانبها و سنگین مى گذارم، نخست کتاب خدا است که در آن نور و هدایت است، پس کتاب خدا را برگیرید و به آن تمسک جوئید و بسیار درباره کتاب خدا سفارش و تشویق کرد، سپس فرمود: و اهل بیتم، شما را به خدا اهل بیتم را فراموش نکنید؛ شما را به خدا اهل بیتم را به فراموشى نسپارید؛ شما را به خدا اهل بیتم را از یاد نبرید…».(۵)

۵ـ امام احمد از طریق براء بن عازب به دو سند نقل کرده که گفت: «با رسول خدا(صلى الله علیه وآله)بودیم که در غدیر خم فرود آمدیم. وقت نماز شد و همه با هم به نماز ایستادیم، براى پیامبر(صلى الله علیه وآله)فرشى زیر دو درخت انداختند، آنگاه حضرت نماز ظهر را خواند و دست در دست على گذاشت و فرمود: آیا نمى دانید که من برتر از مؤمنین به جانهاى آنها هستم؟ گفتند: آرى! حضرت فرمود: آیا نمى دانید که من از هر مؤمنى به خویشتن خویش سزاوارترم؟ گفتند: آرى! پس دست على را گرفت و گفت: هر که من مولاى اویم، پس على مولاى او است؛ خداوندا! دوست بدار هر که ولایتش را بپذیرد و دشمن بدار هر که با او دشمنى کند. براء گوید: پس از آن، عمر نزد على(علیه السلام)آمد و گفت: خوشا به حال تو اى فرزند ابوطالب، اینک مولاى هر مؤمن و مؤمنه اى گردیده اى».(۶)

و در کوتاه سخن حدیث غدیر را بسیارى دیگر از علما و بزرگان اهل تسنن ـ جز اینان که نام بردیم ـ در کتابهاى خود آورده اند، مانند: ترمذى، ابن ماجه، ابن عساکر، ابن نعیم، ابن اثیر، خوارزمى، سیوطى، ابن حجر، هیثمى، ابن صباغ مالکى، قندوزى حنفى، ابن مغازلى، ابن کثیر، حموینى، حسکانى، غزالى و بخارى در تاریخش، اینان با اختلاف مذاهب و گروه هایشان در قرن اول هجرى و تا قرن چهاردهم در کتابهاى خود این حدیث را ذکر کرده اند که عددشان از ۳۶۰ دانشمند تجاوز مى کند.(۷)

پی نوشت:

۱.مسند احمد بن حنبل، ج ۴، ص ۲۸۱، تفسیر کبیر رازى، ج ۳، ص ۶۳۶، صواعق ابن حجر، تفسیر طبرى.

۲.مسند احمد بن حنبل، ج ۴، ص ۳۷۲.

۳.الخصائى نسائى، ص ۱۵۰.

۴.مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۱۰۹.

۵.صحیح مسلم، ج ۴، ص ۱۸۷۳، همچنین این روایت را امام احمد و ترمذى و ابن عساکر نیز نقل کرده اند.

۶.مسند احمد بن حنبل، ج ۴، ص ۲۸۱، کنزالعمال، ج ۱۳، ص ۱۳۳، فضائل الخمسه من الصحاح سته، ج ۱، ص ۳۵۰.

۷.همراه با راستگویان، ص ۹۳.