کتابی مشروح و استدلالی در فقه شیعه، در قرن سیزدهم هجری قمری به زبان عربی. این کتاب، شرح مبسوط کتاب «شرایع الاسلام» علامه محقق حلی متوفی ۶۷۶ هـ ق، است. نویسنده: شیخ محمدحسن نجفی اصفهانی، معروف به “صاحب جواهر” عالم و فقیه بزرگ شیعه در قرن ۱۳ هـ ق. جواهرالکلام را می توان دائره المعارف فقهی شیعی نامید زیرا از نظر گسترش و جامعیت نظرات و آراء دانشمندان و فقهای اثنی عشری، از تمام کتب قبل، برتر است. چنانکه در وصف آن گفته شده که: نسبت جواهر به فقه، مثل نسبت کتاب بحارالانوار علامه مجلسی است نسبت به اخبار اهل بیت اطهار علیهم السلام. مولف در این کتاب، تمامی فروعات فقهیه را از اول تا آخر (عبادات، عقود، ایقاعات، احکام) با ادله آنها در کمال دقت نظر بررسی کرده و مسائل و موضوعات گوناگون و متنوع را از جنبه های مختلف با احاطه کامل بر اقوال علما و استناد به آیات قرآنی و روایات و استدلالات منطقی، تطبیق داده است. نام کامل کتاب «جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام» می باشد.
معرفی اجمالی نویسنده:
شیخ محمد حسن نجفی، فرزند شیخ باقر بن … شریف اصفهانی و معروف به صاحب جواهر و ملقب به شیخ الفقهاء از ارکان علمای شیعه و فقیه کامل که در زمان خودش نیز، مرجعیت عامه داشت. مراتب کمالات او، مورد قبول و مسلم شیعه و سنی است. اصلیت او عراقی و در نجف اشرف ساکن بود. در همانجا حوزه عظیمی برای علوم دینی داشته و ریاست مذهبی علمی عموم شیعیان از عرب و عجم را به عهده گرفت و شاگردان زیادی تربیت کرد. او شاگرد شیخ جعفر کاشف الغطاء و شاگرد شاگرد او سید جواد، صاحب «مفتاح الکرامه» است. دوران زندگی صاحب جواهر، زمینه رشد علمی و شکوفایی حوزه های علمیه، فراهم بود و این به دلیل نهضت نوین علمی در فقه و اصول (بعد از فروافتادگی سراسری در قرون ۱۱ و ۱۲ هـ ق) و اواخر قرن دوازدهم به دست موسس بزرگ آقا محمد باقر وحید بهبهانی و سپس تلاش های شاگردان وی، در کربلا و سپس نجف بود. بخش بزرگی از این تحول و نشاط علمی، مرهون وجود گرانبهای «صاحب جواهر» است که بیانی شیرین و رسا، تدریس شیوا و دانش فراوان و جست و جوی پی گیرانه ای، در یافتن پاسخ برای مشکلات و مسائل فقهی و اصولی داشت. این عالم بزرگوار، آثار متعدد دیگری از خود، برجای گذاشته است. وفات شیخ محمد حسن، در اول شعبان سال ۱۲۶۶ هـ ق، در نجف (مصادف با اوایل سلطنت ناصرالدین شاه در ایران) و مدفن او نیز در همان شهر نجف می باشد.
ساختار و تقسیم بندی کتاب:
کتاب جواهر الکلام، شرحی مزجی است و شامل چهار بخش کلی که عبارتست از:
۱- عبادات
۲- عقود
۳- ایقاعات
۴- احکام
۵- بخش مهمی درباره چگونگی استنباط احکام فقهی از احادیث
۶- اقوال و آراء فقهای متقدم و متاخر شیعه و عده ای از فقهای معاصر شیعه
۷- اقوال فقهای مذاهب دیگر مانند «زیدیان» و بعضی از فقهای بزرگ اهل تسنن مانند “ابوحنیفه و شافعی” (البته این آراء و اقوال در بعضی احکام آمده است).
علاوه بر مباحث فقهی و اصولی و قرآنی و حدیثی و ادبی، مطالب متنوع دیگری از جلمه: عادات و سنت های متداول آن زمان، حوادث مهم آن زمان مانند «واقعه شیوع بیماری طاعون» و در مبحث نماز، ذکر امارات قبله، زاویه انحراف قبله شهرهای مختلف اسلامی.
ویژگی کتاب:
از ویژگی های مهم «جواهر الکلام» اینکه:
۱- فروع فقهی زیادی در هر موضوع را شامل شده است بطوری که بعضی مسائل که در هیچ منبع فقهی مطرح نشده، در این کتاب پیدا می شود.
۲- مولف ضمن این که مسائل جزئی فقهی را در ذیل متن شرایع مطرح کرده، در بعضی موارد، بابی گشوده و با عنوان «فائده، فوائد و امثالهم» آنچه را که محقق حلی و دیگران به آن نپرداخته اند، بحث کرده است.
۳- تعابیر اختصاری زیادی در مورد نام اشخاص و آثار علمی آمده است مانند “فاضل” برای علامه حلی، “خراسانی” برای فاضل سبزواری، “شارح الدروس” برای آقاحسین خوانساری و ….
باید گفت که شیوه صاحب جواهر در این کتاب چنین است که نخست یک اصطلاح فقهی را آورده و به بحث درباره جنبه های ادبی و لغوی آن پرداخته و بعد عبارت متن «شرایع الاسلام» را به صورت مزجی ذکر کرده و با استدلال تفصیلی، ضمن اشاره به اقوال و آراء دانشمندان بزرگ شیعه، در هر مورد، آن را نقد کرده و رای نهایی خود را با استدلال منطقی و استناد به آیات و روایات و اجماع و دلایل عقلی ثابت نموده است.
منابع کتاب:
طیف گسترده ای از منابع فقهی، اصولی، کلامی، قرآنی، تاریخی، حدیثی و ادبی را در برمی گیرد که بخش مهمی از آن، کتب فقهی فقهای مشهور شیعه از زمان امامان علیهم السلام تا زمان خود مولف است که برخی از آنها عبارتست از: آثار شیخ صدوق، شیخ مفید، سیدمرتضی، محقق اردبیلی، شهید اول و ثانی، محمدباقر مجلسی، وحید بهبهانی و شاگردانش. تعداد این منابع را اگر چه ۵۵۱ اثر گفته اند لکن می دانیم که شمار قابل توجهی، منابع با واسطه بوده است. از منابع با واسطه اهل سنت، منابع فقه شافعی و حنفی بیشتر در کتاب به چشم می خورد. نیز بعضی از منابع فارسی زبانان چون «روض الجنان ابوالفتوح رازی»، «جامع عباسی شیخ بهائی» و «حدیقه المتقین مجلسی اول» استفاده شده است.
– مولف، این کتاب را در ۲۵ سالگی اش شروع و بیشتر از ۳۰ سال طول کشید.
– این کتاب، بعد از تالیف، بسیار مورد اقبال و ستایش علماء شیعه قرار گرفت و این به دلیل شخصیت و اعتبار علمی مولف متن (محقق حلی) از یک سو و اعتبار علمی و شخصیت شارح (صاحب جواهر) و ویژگی های انحصاری کتاب از سوئی دیگر بود.
– این کتاب را «اثری بی نظیر در تاریخ اسلام»، «بزرگ ترین اثر فقهی»، «معجزه ای پایدار»، «برترین شگفتی عصر خود»، «مظهر نبوغ یک انسان» شمرده و گفته اند که هیچ فقیهی برای استنباط فقهی اش، از آن بی نیاز نیست. لازم به ذکر است که به رغم اهمیت و عظمت کتاب، پاره ای از آراء اصولی و دیدگاهها و استدلال های فقهی «صاحب جواهر» در محافل علمی فقهای امامی و مجالس درس، مورد بحث و نقد، قرار گرفته و می گیرد. آن چنان که از جانب شیخ انصاری و آیه الله حکیم، تحلیل و نقد شده است.
– این کتاب به علت شهرت و مقبولیتش، نام مولف و خاندانش را در ذیل خود قرار داده و نجفی در زمان فقها به «صاحب جواهر» معروف شد.
شرح و چاپ:
شروح و حواشی متعددی بر جواهر الکلام یا بخش هایی از آن تالیف شده که شرح حال آنها در کتاب «البدرالزاهرفی تراجم اعلام کتاب الجواهر» اثر ناصر کرمی قم ۱۴۲۴ آمده است. اولین چاپ در زمان حیات مولف ۱۲۶۲ هـ ق، در شش مجلد رحلی بود که تا سال ۱۳۷۶ هـ ق ۲۴ بار چاپ شد. چاپ جدید آن در فاصله سالهای ۱۳۷۷ تا ۱۳۹۸ هـ ق در ۴۳ جلد، در نجف، تهران و بیروت بود. چاپ اخیر این کتاب با تحقیقی کامل و استوار در موسسه نشر اسلامی قم در حال انجام است که تاکنون ۱۶ جلد آن منتشر شده است.
پی نوشت:
۱- دانشنامه جهان اسلام به نقل از ۳۰ منبع
۲- الذریعه ۵/۲۷۵، ۱۳/۴۷
۳- جواهر الکلام، تصحیح رضا استادی
۴- خدمات متقابل اسلام و ایران (شهید مطهری)
۵- ریحانه الادب.
منبع: سایت تبیان
