مفسران شیعه در دوران صفوی۳

استرآبادی ، محمد بن علی (- ۱۰۲۸ ق)

عالم ، رجالی ، محدث ، مفسر۱درقرن ۱۱ق .

می دانیم که درنجف زندگی ونزد مقدس اردبیلی دانش اندوزی کرده است ۰افندی ، ص ۲۷۷) . براساس منابع ، پس ازدرگذشت مقدس در۹۹۳ ق ، راهی حجاز وتا پایان عمردرمکه مجاورشد . ازاستادان ازاواطلاع چندانی نداریم وفقط می دانیم که ، علاوه برمقدس ، نزد ابومحمد محس ، ن بن غیاث الدین منصورهم دانش اندوخته است (آقا بزرگ ، طبقات اعلام الشیعه ، ص ۴۹۷) . ازشاگردان اوبزرگانی مانند محمد امین استرآبادی وشیخ محمد ، نوادۀ شهید ثانی ، وعلی بن حجت الله شولستانی را می توان نام برد . محمد امین ، که درحدود ده سال نزد استاد کسب فیض کرده وازاو اجازۀ روایت گرفته ، او را بسیارستوده است (تفرشی ، ص ۱۷ – ۱۸ ؛ حرعاملی ، امل الآمل ، ج ۲ ، ص ۲۸۱؛ آقا بزرگ طهرانی ، همان جا) . درشرح حال محمد بن علی آمده است که علت خروج اوازنجف ورهسپاری به مکه آن بوده که استادش ، مقدس اردبیلی ، پیش ازمرگ ، وی را به جانشینی برنگزیده است (افندی ، ص ۲۷۷) . ازسوی دیگر ، تفرشی (همان جا) بیان کرده که محمد امین بن علی استرآبادی درشکل دهی اندیشۀ اخباری محمد امین استرآبادی بسیارنقش داشته است . با توجه به آنچه ازمقدس اردبیلی و مکتب او ونیز محمد امین استرآبادی ومکتب او می شناسیم ، نه تنها جمع این دو سخن ، بلکه اساساً نوع رابطۀ محمد بن علی با این دواندکی غیرعادی می نماید ؛ چه ازسویی مقدس دارای گرایش های جدی درعقلانیت واستنباط وگروند به اجتهاد بود و محمد بن علی استرآبادی هم چندان با این استاد هم فکربوده که انتظارداشته جانشین او شود . ازسوی دیگر ، محمد امین استرآبادی درست درنقطۀ مقابل قراردارد ورسماً پایه گذاراندیشه اخباری است .

محمد بن علی استرآبادی ، افزون برپدید آوردن آثاررجالی ، مقام مفسررا نیزداشت وکتاب آیات الاحکام را تألیف کرد ومسیراستادش ، مقدس اردبیلی ، را ادامه داد . با نگاهی به سیراین گونه آثار ، نام فاضل مقداد ومقدس اردبیلی ومحمد بن علی استرآبادی به ذهن می آید .

نسخه هایی ازاین اثردرکتاب خانه های ایران ، ازجمله درکتاب خانۀ آستان قدس رضوی (ص ۱۳) ، موجود است . بخش اول این کتاب ، که تا پایان « کتاب الزکوه» را بردارد ، در۱۳۹۴ ق به کوشش محمد باقرشریف زاده منتشرشده است .

شیخ بهائی ، محمد بن حسین (بعلبک لبنان ۹۵۳ – اصفهان۱۰۳۰ ق)

ادیب ، شاعر ، محدث ، فقیه ، ریاضی دان ، منجم ، متکلم ، عارف ، دانشمند

جامع الاطراف ۱درقرن های ۱۰ و ۱۱ق ، همعصر حکومت صفویان .

محمد بن حسین بن عبدالصمد عاملی حارثی ، ملقب به بهاء الدین ومعروف به شیخ بهائی ، اهل جبل عامل لبنان . این دانشمند بزرگ درعلوم گوناگون زمان خود مهارت داشت و درآن ها شهرت فراوان کسب کرده بود ، اما شخصیت تفسیری او به هیچ روی ازابعاد دیگرشخصیت وی کم ترنیست وچندین اثرتفسیری نشان ازتوامندی اودراین دانش دارد . شیخ بهائی آثاری قرآنی چون العروه الوثقی (درتفسیر سورۀ حمد) وعین الحیوه پدید آورده که تفسیری فشرده به سبک تفسیرصافی فیض کاشانی است وشرح حاشیه ای برتفسیر بیضاوی وتفسیرکشاف زمخشری هم نگاشته است . علاوه براین آثار ، یکی ازتفاسیر ارزشمند اودربارۀ آیات الاحکام است . که درادامۀ آیات الاحکام نویسی هایی است که تقریباً ازقرن ۸ ق درمعاقل شیعه آغاز شده بود واثر دیگرش با عنوان مشرق الشمسین و اکسیرالسعادتین دربارۀ فقه القرآن است ودر موضوع فقه استدلالی وبراساس آیات قرآن وحدیث تدوین شده است . مؤلف دراین اثرازحدود ۴۰۰ حدیث صحیح بهره برد ، اما موفق نشده آن را به پایان برساند وفقط بخش طهارت آن کامل شده است . این کتاب به کوشش مهدی رجایی درآستان قدس رضوی در۱۳۸۷ ش ضمن مجموعۀ منتشرشده درکنگرۀ بین المللی بزرگ داشت شیخ بهائی منتشرشد . این اثرپیش ازاین نیزبه اهتمام شیخ احمد شیرازی درضمن مجموعۀ الوجیزفی علم الدرایه در۱۳۲۱ق چاپ سنگی شده بود .

اثرتفسیری دیگر وی ، حاشیه برانوارالتنزیل بیضاوی دربردارندۀ حاشیه برکل انواراست . نسخه هایی ازاین اثردربرخی کتاب خانه ها یافت می شود وشفیعی به برخی ازاین نسخه ها اشاره کرده وازتفسیرجامع شیخ بهائی با عنوان عروه الوثقی ، که دربالا بدان اشاره شد ، نیزیاد کرده که حرعاملی هم آن را درامل الآمل ذکرکرده است (شفیعی ، ص ۱۵۲ – ۱۵۴) .

پی نوشت ها:

افندی ، عبدالله (۱۰۴۱ق) . « ریاض العلماء ، به کوشش احمد حسینی ، قم ، ج ۱- ۵ .

آقا بزرگ طهرانی ، محمد محسن (۱۳۶۶) ، طبقات اعلام الشیعه (احیا ، الداثر من القرن العاشر) ، تصحیح علی نقی منزوی ، تهران ، دانشگاه تهران .

عقیقی بخشایشی ، عبدالرحیم (۱۳۷۱) . طبقات ، مفسران شیعه ، قم ، نوید اسلام .

منبع: نقش شیعه در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران