- زمان مطالعه : 13 دقیقه
- توسط : رحمت الله ضیایی
- 0 نظر
اشاره:
جرجانی، اسماعیل بن حسین، پزشک و نویسنده ایرانی قرن پنجم و ششم که به ویژه آثار پزشکی مهمی به زبان فارسی تألیف کرد.
شرح حال اجمالی
برای او چندین لقب و کنیه ذکر شده است، از جمله ابوابراهیم، زین‌الدین، شرف‌الدین، علوی حسینی و طبیب علوی . [۱] [۲] [۳] [۴] [۵] [۶] به‌رغم اهمیت فراوان جرجانی در تطور دانش پزشکی در ایران ، دانسته‌های بسیاری از زندگی او در دست نیست. کهن‌ترین اطلاع از زندگی جرجانی نوشته مورخ هم عصرش، محمودبن محمدبن عباس خوارزمی (۴۹۲ـ ۵۶۸)، در کتاب گمشده تاریخ خوارزم می‌باشد که تنها به واسطه نوشته سمعانی به دست ما رسیده است. بر اساس نوشته خوارزمی، جرجانی مدتها در گرگانج (از شهرهای پر رونق خوارزم در اوایل دوره خوارزمشاهیان) زندگی کرد و در ۵۳۱ در مرو درگذشت. [۷] یاقوت حموی نیز [۸] اطلاع چندی در باره زندگی جرجانی به دست داده است؛ بنا به نوشته او، جرجانی در جرجان به دنیا آمد. ابتدا در خوارزم و سپس در مرو زندگی کرد و در ۵۳۱ در همان‌جا درگذشت.
نوشته یاقوت
یاقوت [۹] همچنین ابوالقاسم قُشَیری (۳۷۶ـ ۴۶۵)، صوفی و فقیه مشهور، را از جمله استادان جرجانی دانسته و نیز نوشته که جرجانی به ابوسعد عبدالکریم‌بن محمد سَمْعانی (۵۰۶ ۵۶۲)، محدّث و مورخ و نسب‌شناس مشهور، اجازه روایت حدیث داده است. این نوشته یاقوت، که نویسندگان معاصر بسیاری [۱۰] آن را تکرار کرده‌اند، با توجه به این که سمعانی در میان آثار متعدد خود تنها در بخش کوچکی از التَحْبیر [۱۱] به جرجانی اشاره کرده و از جمله در معجم‌الشیوخ خود (که اختصاص به معرفی استادان و بزرگان عصر خود دارد) نامی از جرجانی نبرده است، درست به نظر نمی‌رسد.
اطلاعات ذخیره خوارزمشاهی
پاره‌ای از اطلاعات در باره زندگی جرجانی از لابه‌لای آثار متعدد خودش به دست می‌آید. در سطور نخستینِ ذخیره خوارزمشاهی، مهم‌ترین اثر تألیفی جرجانی به فارسی، او از ورود خود به خوارزم در زمان امارت قطب‌الدین محمد خوارزمشاه ، امیر محلی خوارزم (حک: ۴۹۰ یا ۴۹۱ـ۵۲۱)، در ۵۰۴ یاد کرده است [۱۲] در همین موضع از ویرایش عربی این کتاب که به نام الذخیره الخوارزمشاهیه مشهور است، جرجانی [۱۳] از جمع‌آوری ذخیره در سن هفتاد سالگی یاد کرده است. بر اساس مطلب اخیر، بسیاری [۱۴] [۱۵] [۱۶] سال تولد جرجانی را ۴۳۴ نوشته‌اند. در حالی که چون این روایت در نسخه‌های متعدد فارسی ذخیره خوارزمشاهی (که در دسترس است) ذکر نشده، به نظر می‌رسد اشاره به هفتاد سالگی مؤلف معطوف به زمان پایان یافتن متن فارسی ذخیره در دوره حکومت قطب‌الدین محمد و پس از ورود او به خوارزم در ۵۰۴ باشد و نه الزاماً سن او به هنگام ورودش به خوارزم. در نسخه فارسی این کتاب [۱۷] ، جرجانی از سفر خود به قم یاد کرده است. از زمان این سفر اطلاعی در دست نیست، جز اینکه قاعدتاً باید پیش از ۵۰۴ و زمان ورود او به خوارزم باشد. جرجانی هم چنین [۱۸] از اشتغالش به سرپرستی داروخانه بهاءالدوله در خوارزم و اشتهارش که باعث مراجعه بسیار مردم به او می‌شد، یاد کرده است. او کتاب دیگر خود الاَغراض الطِبیه (خلاصه ذخیره خوارزمشاهی) را در زمان حکومت ابوالمظفر اَتْسِزْبن محمد (حک :۵۲۱- ۵۵۱)، پادشاه خوارزمشاهی و فرزند قطب‌الدین محمد، و بنا به سفارش مجدالدین ابومحمد صاحب‌بن محمدبخاری، وزیر اتسز که اطلاع دیگری از او در دست نیست، تألیف کرد. [۱۹] ذکر نام ابومحمد بخاری و تألیف کتاب به دستور او یقیناً مربوط به شروع حکومت مستقل اتسز بر منطقه خوارزم (۵۳۵- ۵۵۱) و ادامه یافتن زندگی جرجانی تا این زمان می‌باشد. [۲۰] [۲۱] جرجانی در زمان نوشتن کتاب دیگرش، تدبیر یوم ولیله ، هنوز در گرگانج زندگی می‌کرد. [۲۲] از این‌رو، این نوشته یاقوت [۲۳] که جرجانی در مرو زندگی کرد و در همان‌جا درگذشت، در صورت صحت، تنها معطوف به دوره کوتاهی از اواخر زندگی او می‌باشد. بیهقی نیز [۲۴] از دیدارش با جرجانی در سرخس در ۵۳۱ یاد کرده است.
وفات جرجانی
برای وفات جرجانی تاریخ های متعددی ذکر شده، که در میان آنها تاریخ مورد نظر یاقوت [۲۵] یعنی ۵۳۱ که بسیاری از معاصران [۲۶] [۲۷] [۲۸] نیز آن را نقل کرده‌اند، با توجه به ادامه زندگی جرجانی تا دوره حکومت مستقل اتسز در خوارزم صحیح به نظر نمی‌رسد. حاجی‌خلیفه [۲۹] که تاریخ های متعددی را برای سال فوت جرجانی بر شمرده، سال ۵۳۵ را نیز ذکر نموده است. ابن‌ابی‌اصیبعه [۳۰] پادشاه معاصر جرجانی را علاءالدین محمد خوارزمشاه (حک: ۵۹۶ -۶۱۷)، از آخرین پادشاهان خوارزمشاهی، دانسته است. این اشتباه به علت درک نادرست ابن‌ابی‌اصیبعه از نام علاءالدین که لقب قطب‌الدین محمد هم بوده، رخ‌داده است و به نوشته‌های خواندمیر [۳۱] و حمداللّه مستوفی [۳۲] نیز راه یافته است. [۳۳] [۳۴]
اساتید
سمعانی [۳۵] و یاقوت [۳۶] تنها ابوالقاسم قشیری را به عنوان استاد جرجانی بر شمرده‌اند. در حالی که، جرجانی پزشکی را از ابن‌ابی‌صادق نیشابوری (ح ۳۸۵ـ۴۷۰)، شاگرد بلافصل ابن‌سینا، آموخت . [۳۷] جرجانی خود در موارد متعدد در ذخیره خوارزمشاهی [۳۸] از او یاد کرده است. از دیگر اشخاص و منابعی که جرجانی به استفاده از آنها در تألیف ذخیره خوارزمشاهی [۳۹] اشاره کرده، از پزشکان اسلامی، ابوعلی سینا، [۴۰] [۴۱] [۴۲] [۴۳] محمدبن زکریا رازی ، [۴۴] [۴۵] ابوالحسن طبری تُرَنجی [۴۶] [۴۷] و احمد فرخ [۴۸] هستند که البته از میان آنها تنها از احمد فرخ [۴۹] به عنوان استاد یاد کرده است؛ از پزشکان یونانی، جالینوس ، [۵۰] [۵۱] [۵۲] [۵۳] بقراط [۵۴] [۵۵] و اَهْرُن [۵۶] را نام برده و به هنگام برشمردن بیماریهای چشم، به استفاده از مهم‌ترین اثر چشم پزشکی اسلامی، تذکره الکحالین علی‌بن عیسی کحال، [۵۷] و به هنگام بحث در باره بیماری های معده ، به بهره‌گیری از نسخه عیسی صُهاربُخت و داروهای ذکر شده در آن [۵۸] اشاره کرده است.
نقش جرجانی در در دانش پزشکی
مهم‌ترین نقش جرجانی در تکوین دانش پزشکی در ایران ، گذشته از اهمیت او به عنوان پزشک، تألیف بزرگ‌ترین و کهن‌ترین آثار پزشکی به زبان فارسی است. تا زمان جرجانی، منابع دانش پزشکی دوره اسلامی، چه ترجمه‌های آثار دانشمندان یونانی و چه آثار تألیفی پزشکانِ حتی ایرانی، عموماً به زبان عربی بود. کتابهای پزشکی فارسی بسیار محدود و عموماً هر یک از آنها نخستین اثر فارسی در موضوعات گوناگون پزشکی بودند. این آثار عبارت‌اند از: هدایه المتعلمین (تألیف نیمه دوم سده چهارم)، کهن‌ترین پزشکی‌نامه فارسی، نوشته ابوبکر ربیع‌بن احمد اَخَوینی بخاری؛ الابنیه عن‌الحقایق الادویه (تألیف سده چهارم)، نوشته ابومنصور موفق‌بن علی هروی؛ دانشنامه حکیم مَیسَری (تألیف ۳۷۰)؛ نورالعیون فی امراض‌العین و اسبابها و علاجاتها (تألیف ۴۸۰)، کهن‌ترین چشم پزشکی‌نامه فارسی، نوشته ابوروح محمدبن منصوربن ابوعبداللّه جرجانی مشهور به زرین‌دست و چند رساله کوتاه از ابن‌سینا ، از جمله رسائل رگ‌شناسی و حفظ‌الصحه [۵۹] در حالی که، ذخیره خوارزمشاهی چه از نظر شمول بر شاخه‌ای دانش پزشکی و چه از نظر وسعت و دامنه مطالب، به تنهایی از مجموعه این آثار مهم‌تر و بزرگ‌تر می‌باشد.
آثار فارسی جرجانی
آثار فارسی جرجانی یعنی یادگار و ذخیره خوارزمشاهی و دو خلاصه ذخیره (خُفی عَلایی و الاَغراض الطِبیه) مجموعه مهم و جالب توجهی از لغات پزشکی، نام اندام های بدن، بیماری ها و داروها و نیز بسیاری از افعال و واژگان فارسی است که امروزه دیگر در زبان فارسی به کار نمی‌روند؛ از جمله فعل بیزاندن (نرم و غربال کردن، به صورت «ببیزند»)، [۶۰] سائیدن (مخلوط کردن، به صورت «بسایند»)، [۶۱] بدگواریدن (بد هضم کردن غذا)، [۶۲] دشخواری (دشواری)، [۶۳] دستکاری (جراحی)، [۶۴] سِپُرز (طحال)، [۶۵] گُرده (کلیه)، [۶۶] و ناخُنه (بیماری چشمی، در عربی ظُفْرِه). [۶۷] در مورد نام داروها، اگر چه جرجانی در قَرابادینِ (بخش مربوط به معرفی داروها در کتابهای پزشکی) ذخیره خوارزمشاهی [۶۸] و کتابهای چهارم و پنجم الاغراض الطبیه [۶۹] نام داروهای مفرد و مرکّب را زیر عنوان عربی آنها آورده اما در موارد متعدد معادل فارسی و گویشی آنها را نیز ذکر کرده است، برای مثال ترب (در عربی فُجْل)، [۷۰] و پیازْموش (در عربی اَسْقیل). [۷۱] در میان آثار جرجانی، تنها کتاب الاغراض الطبیه از نظر کاربرد واژگان فارسی مورد بررسی قرار گرفته است. [۷۲]
روی هم رفته، نقش جرجانی در تکوین دانش پزشکی در ایران باید در دو زمینه، یکی به عنوان پزشکی حاذق و کثیرالتألیف و دیگری پزشکی فارسی‌نویس و لغت‌شناس و کسی که واژگان فارسی بسیاری در پزشکی وضع کرده است، بررسی نمود. [۷۳] [۷۴] [۷۵]
آثار جرجانی در ایران و خارج آن
اگر چه آثار جرجانی خیلی زود و به سرعت پس از تألیف، بین مردم مشهور شد، [۷۶] [۷۷] رویکرد متفاوتی بین رواج آثار او در ایران و خارج از ایران وجود دارد. در حالی که، ذخیره خوارزمشاهی تنها کتابی است که از فارسی به عبری ترجمه شده است، [۷۸] [۷۹] در میان پزشکان و داروشناسان ایرانی در دوران تکوین دانش پزشکی در ایران، افراد معدودی به آرای او استناد کرده‌اند؛ حکیم مؤمن [۸۰] فهرست مطولی از ۲۴ اثر ارجاعی خود بر شمرده، از آثار جرجانی ذکری به میان آورده است و نه عقیلی علوی شیرازی در مخزن‌الادویه . از میان پزشکان ایرانی، تنها فخرالدین رازی به هنگام تألیف رساله حفظ‌البدن از جرجانی نام برده [۸۱] و بهاءالدوله رازی در خلاصه التجارب در پاره‌ای موارد [۸۲] [۸۳] از آرای پزشکی جرجانی یاد کرده است. رستم گرگانی ، پزشک همشهری جرجانی که در اواسط قرن دهم به هند مهاجرت کرد، کتاب خود در معرفی انواع داروهای مفرد و مرکّب را به تقلید از ذخیره خوارزمشاهی، ذخیره نظام شاهی نام نهاد. [۸۴]
آثار غیر پزشکی جرجانی
جرجانی علاوه بر پزشکی آثاری نیز در موضوع فلسفه و اخلاق نوشته است. اما اختصار این رسائل در مقایسه با آثار متعدد و حجیم پزشکی او و بی‌توجهی به آنها در طول سالیان مانع از آن شده است که از جرجانی علاوه بر پزشک با عنوان فیلسوف نیز یاد شود. جرجانی آثار خود را به دو زبان فارسی و عربی نوشته و شهرزوری [۸۵] چهار بیت از اشعار عربی او را ذکر کرده است.
سایر آثار جرجانی
علاوه بر ذخیره خوارزمشاهی و برگردان عربی آن، الذخیره الخوارزمشاهیه، [۸۶] الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه و برگردان عربی آن، التذکره الاشرفیه فی الصناعه الطبیه [۸۷] [۸۸] [۸۹] و خُفی عَلایی ،
آثار جرجانی عبارت‌اند از: ۱) فی‌التحلیل، رساله کوچکی در هشت برگ در موضوع فلسفه به عربی، که تاکنون تنها یک نسخه از آن شناسایی شده است. [۹۰] [۹۱]
۲) تدبیر یوم ولیله، رساله‌ای به زبان عربی در موضوع پزشکی [۹۲]
۳) کتاب در علم تشریح ، به فارسی در موضوع پزشکی [۹۳] [۹۴] [۹۵] از این کتاب نیز تاکنون تنها یک نسخه شناسایی شده است؛
۴) حفظ‌الصحه ، رساله‌ای به فارسی در موضوع پزشکی در شانزده باب [۹۶]
۵) زبده (فی) الطب ، کتابی به عربی در موضوع پزشکی و داروسازی ، از این رساله نسخ متعددی وجود دارد. [۹۷] [۹۸] [۹۹] [۱۰۰] [۱۰۱]
۶) فی‌القیاس، رساله بسیار کوچکی به عربی در موضوع منطق تنها شامل دو برگ، از این رساله تاکنون تنها یک نسخه شناسایی شده است. [۱۰۲] ؛
۷) رساله المُنَبِّهه ، رساله‌ای به عربی در موضوع اخلاق ، از این رساله چند نسخه خطی وجود دارد ( [۱۰۳] [۱۰۴] [۱۰۵] دو میکروفیلم از این رساله متعلق به نسخه‌های آن در ترکیه در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران وجود دارد. [۱۰۶]
۸) یادگار، کتابی به فارسی در پزشکی، این کتاب در اصل خلاصه‌ای از ذخیره خوارزمشاهی است . [۱۰۷] [۱۰۸] [۱۰۹] [۱۱۰] بیهقی [۱۱۱] از رسائل طب‌الملوکی و وصیت‌نامه جرجانی یاد کرده که از آنها تاکنون هیچ نسخه‌ای شناسایی نشده است. هم چنین ابن‌اسفندیار [۱۱۲] از ترجمه فارسی قانون ابن‌سینا اثر سیداسماعیل جرجانی یاد کرده است. به نظر سیدحسین نصر ، [۱۱۳] ذخیره همان ترجمه قانون ابن‌سینا به فارسی است؛ در حالی که پیش از آنکه بتوان ذخیره را ترجمه صِرفی از قانون دانست، باید آن را کتابی به شمار آورد که تحت تأثیر سنّت سینایی در پزشکی اسلامی نوشته شده است. همچنین، بروکلمان [۱۱۴] از رساله الاجوبه الطبّیه جرجانی در کتابخانه آصفیه هندوستان یاد کرده است. در فهرست این کتابخانه، [۱۱۵] رساله مورد نظر بروکلمان همان الاغراض الطبّیه معرفی شده است . [۱۱۶]
آثار چاپی جرجانی
بین آثار پزشکان ایرانی و فارسی زبان، آثار جرجانی بیش از همه به صورت های گوناگون چاپ شده است. نخستین چاپ از میان آثار جرجانی، چاپ خفی علایی و ذخیره خوارزمشاهی در هندوستان و به صورت سنگی می‌باشد. [۱۱۷] در ایران دست کم سه تصحیح از بخشهایی از ذخیره خوارزمشاهی صورت گرفته است، (کتابهای اول و دوم، به تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران ۱۳۴۴ـ ۱۳۴۸ ش؛ کتاب اول، به تصحیح اعتمادی، شهراد و مصطفوی، تهران ۱۳۴۵ ش، چاپ و تصحیح سایر مجلدات این کتاب هنوز ادامه دارد، [۱۱۸] یک چاپ عکسی از همین اثر (به کوشش سعیدی سیرجانی ، تهران ۱۳۵۵ ش)، چاپی عکسی از الاغراض الطبیه (به کوشش پرویز ناتل خانلری ، تهران ۱۳۴۵ ش) و تصحیحی از خفی علایی [۱۱۹] نیز حاصل کوشش دانشمندان معاصر برای احیای آثار جرجانی است. یکی از مهم‌ترین و علمی‌ترین پژوهش های انجام شده در باره ذخیره خوارزمشاهی، بررسی بخش چشم پزشکی این کتاب است که تی‌یری دو کروسل انجام داده است. جدیدترین کوشش در این زمینه، تصحیح مهدی محقق (تهران ۱۳۸۱ ش) از یادگار می‌باشد.
فهرست منابع:
(۱) ابن‌ابی‌اصیبعه، کتاب عیون‌الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ امرؤالقیس‌بن طحان آوگوست مولر (، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲؛
(۲) ابن‌اسفندیار، تاریخ طبرستان ، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۲۰ ش ؛
(۳) ابن‌فضل‌اللّه عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، سفر ۹، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه سلیمانیه استانبول، مجموعه ایاصوفیه، ش ۳۴۲۲، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
(۴) هوشنگ اعلم، «واژگان فارسی پزشکی سیداسماعیل جرجانی در الاغراض الطبیه »، در مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت حکیم سیداسماعیل جرجانی ، تهران: فرهنگستان علوم پزشکی، ۱۳۸۱ ش؛
(۵) ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملک ، تهران ۱۳۵۲ ش ـ ؛
(۶) بهاءالدوله رازی، خلاصه التجارب ، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۶۰۳۸؛
(۷) میرعثمان علی‌خان بهادر، فهرست مشروح بعض کتب نفیسه قلمیه مخزونه کتب خانه آصفیه سرکار عالی، حیدرآباد دکن ۱۳۵۷؛
(۸) علی‌بن زید بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام ، چاپ محمد کردعلی، دمشق ۱۳۶۵/۱۹۴۶؛
(۹) حسن تاجبخش، تاریخ دامپزشکی و پزشکی ایران ، تهران ۱۳۷۲ـ۱۳۷۵ ش؛
(۱۰) اسماعیل‌بن حسن جرجانی، تدبیر یوم و لیله، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش ۲۴/۸۰۷؛
(۱۱) همو، ذخیره خوارزمشاهی، چاپ عکسی از نسخه‌ای خطی، چاپ علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۵۵ ش؛
(۱۲) همان، ترجمه عربی: الذخیره الخوارزمشاهیه، نسخه خطی کتابخانه دانشکده پزشکی دانشگاه تهران، ش ۱۱۳؛
(۱۳) همو، کتاب الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه، عکس نسخه مکتوب در سال ۷۸۹ هجری محفوظ در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تهران ۱۳۴۵ ش؛
(۱۴) حاجی خلیفه؛
(۱۵) حکیم مؤمن؛
(۱۶) حمداللّه مستوفی، تاریخ گزیده ؛
(۱۷) خواندمیر؛
(۱۸) محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست کتابخانه اهدائی آقای سیدمحمد مشکوه به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، ج ۳، بخش ۲، تهران ۱۳۳۵ ش؛
(۱۹) همو، فهرست میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، ج ۱، تهران ۱۳۴۸ ش؛
(۲۰) دهخدا؛
(۲۱) محمدبن منصور زرین‌دست، نورالعیون، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۲۷۰؛
(۲۲) عبدالکریم‌بن محمد سمعانی، التحبیر فی‌المعجم الکبیر، چاپ منیره ناجی سالم، بغداد ۱۳۹۵/۱۹۷۵؛
(۲۳) محمدبن محمود شهرزوری، نزهه الارواح و روضه الافراح فی تاریخ الحکماء و الفلاسفه، چاپ خورشید احمد، حیدرآباد دکن ۱۳۹۶/۱۹۷۶؛
(۲۴) غلامعلی عرفانیان، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ج ۱۹، مشهد ۱۳۸۰ ش؛
(۲۵) ابراهیم قفس‌اوغلو، تاریخ دولت خوارزمشاهیان، ترجمه داود اصفهانیان، تهران ۱۳۶۷ ش؛
(۲۶) خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی ، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش؛
(۲۷) فریبرز معطر، «جرجانی و فرهنگ پزشکی»، کیهان فرهنگی ، سال ۹، ش ۸ (آبان ۱۳۷۱)؛
(۲۸) فریبرز معطر و محمدرضا شمس اردکانی، «بررسی احوال و آثار حکیم سیداسماعیل جرجانی»، در مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت حکیم سیداسماعیل جرجانی ، تهران: فرهنگستان علوم پزشکی، ۱۳۸۱ ش؛
(۲۹) احمد منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، تهران ۱۳۷۴ ش ؛
(۳۰) محمود نجم‌آبادی، تاریخ طب در ایران ، تهران ۱۳۴۱ـ۱۳۵۳ ش؛
(۳۱) حسین نصر، «طب سنتی ایران و اهمیت امروزی آن»، در مجموعه مقالات در باره طب سنتی ایران ، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۲ ش؛
(۳۲) احمدبن عمر نظامی، چهار مقاله، چاپ محمد قزوینی و محمد معین، تهران ۱۳۳۳ ش؛
(۳۳) یاقوت حموی؛
(۳۴) Zouhir M. Agha, Bibliography of Islamic medicine and pharmacy , Leiden ۱۹۸۳;
(۳۵) W. Ahlwardt, Die Handschriften – Verzeichnisse der Koiglichen Bibliothek zu Berlin: Verzeichniss der arabischen Handschriften , vol. ۷, Berlin ۱۸۹۵;
(۳۶) Arthur J. Arberry, The Chester Beatty Library: a handlist of the Arabic manuscripts , vol.۴, Dublin ۱۹۵۹;
(۳۷) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹, Supplemetband , ۱۹۳۷-۱۹۴۲;
(۳۸) Hartwig Derenbourg, Les manuscrits arabes de l’Escurial , vol. ۱, Paris ۱۹۰۳;
(۳۹) Cyril L. Elgood, A medical history of Persia and the Eastern Caliphate , Cambridge ۱۹۵۱;
(۴۰) Hermann Ethإ, Catalogue of Persian manuscripts in the Library of the India Office , Oxford ۱۹۰۳-۱۹۳۷;
(۴۱) Adolf Mauriz Fonahn, Zur Quellenkunde der persischen Medizin , Lepzig ۱۹۱۰;
(۴۲) Abbas Naficy, La mإdecine en Perse: des origins a nous jours, ses fondements thإoriques d’apres l’Encyclopedia medicale de Gorgani , Paris ۱۹۳۳;
(۴۳) R. Schmitz and Fariborz Moattar, “Zur Biobibliographie Isma ـ il Gorganis (۱۰۴۰- ۱۱۳۶). Der `Schatz des Konigs von Hwarazm “, Sudhoffs Archiv Geschichte der Medizin , ۵۷ (۱۹۷۳);
(۴۴) M.Le Baron de Slane, Catalogue des manuscrits arabes , Paris ۱۸۸۳-۱۸۹۵;
(۴۵) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio- bibliographical survey , vol. ۲, pt. ۲, London ۱۹۷۱;
(۴۶) Manfred Ullmann, Die Medizin im Islam , Leiden ۱۹۷۰.
پی نوشت ها:
۱.علی‌بن زید بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، ج۱، ص ۱۷۲.
۲. عبدالکریم‌بن محمد سمعانی، التحبیر فی‌المعجم الکبیر، ج ۱، ص ۹۰.
۳. ابن‌ابی‌اصیبعه، عیون‌الانباء فی طبقات الاطباء، ج ۲، ص ۳۱.
۴. یاقوت حموی، ج ۲، ص ۱۲۲.
۵. ابن‌فضل‌اللّه عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ج۱، ص ۲۵۸.
۶. محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست کتابخانه اهدائی آقای سیدمحمد مشکوه به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۱، ص ۷۵۵.
۷.عبدالکریم‌بن محمد سمعانی، التحبیر فی‌المعجم الکبیر، ج ۱، ص ۹۱.
۸.یاقوت حموی، ج ۲، ص ۱۲۲.
۹. یاقوت حموی، ج ۲، ص ۱۲۲.
۱۰. حسن تاجبخش، تاریخ دامپزشکی و پزشکی ایران ، ج ۲، ص ۳۱۸.
۱۱. عبدالکریم‌بن محمد سمعانی، التحبیر فی‌المعجم الکبیر، ج ۱، ص ۹۱.
۱۲. ذخیره خوارزمشاهی، ص ۲.
۱۳. جرجانی، گ ۲ ر.
۱۴. محمود نجم‌آبادی، تاریخ طب در ایران ، ج ۲، ص ۷۱۹.
۱۵. حسن تاجبخش، تاریخ دامپزشکی و پزشکی ایران ، ج ۲، ص ۳۱۸.
۱۶.فریبرز معطر و محمدرضا شمس اردکانی، بررسی احوال و آثار حکیم سیداسماعیل جرجانی، ج۱، ص ۷.
۱۷. ذخیره خوارزمشاهی، ص ۶۴۴.
۱۸. جرجانی، گ ۲ ر.
۱۹. اسماعیل‌بن حسن جرجانی، الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه ، ج۱، ص ۳.
۲۰. ابراهیم قفس‌اوغلو، تاریخ دولت خوارزمشاهیان، ج۱، ص ۵۴.
۲۱.ابراهیم قفس‌اوغلو، تاریخ دولت خوارزمشاهیان، ج۱، ص۹۰.
۲۲. جرجانی، گ ۲۳۷ پ.
۲۳.یاقوت حموی، ج ۲، ص ۱۲۲.
۲۴. علی‌بن زید بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، ج۱، ص ۱۷۲.
۲۵.یاقوت حموی، ج ۲، ص ۱۲۲.
۲۶.دهخدا، ذیل «اسماعیل جرجانی».
۲۷.حسن تاجبخش، تاریخ دامپزشکی و پزشکی ایران ، ج ۲، ص ۳۱۹.
۲۸.فریبرز معطر و محمدرضا شمس اردکانی، بررسی احوال و آثار حکیم سیداسماعیل جرجانی، ج۱، ص ۱۰.
۲۹.حاجی خلیفه، ج ۲، ص۲۰۴۸.
۳۰. ابن‌ابی‌اصیبعه، عیون‌الانباء فی طبقات الاطباء، ج ۲، ص ۳۲.
۳۱.خواندمیر، ج ۲، ص ۶۴۱.
۳۲.حمداللّه مستوفی، تاریخ گزیده، ج۱، ص ۶۸۶.
۳۳.دهخدا، ذیل «اسماعیل جرجانی».
۳۴.غلامعلی عرفانیان، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ج ۱۹، ص ۱۹۹.
۳۵.عبدالکریم‌بن محمد سمعانی، التحبیر فی‌المعجم الکبیر، ج ۱، ص ۹۱.
۳۶. یاقوت حموی، ج ۲، ص ۱۲۲.
۳۷.الگود، ص ۲۱۵.
۳۸. ذخیره خوارزمشاهی، ص ۳۴ـ ۳۵.
۳۹.نورالعیون، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۲۷۰.
۴۰. اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص ۴۱۶.
۴۱. اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص ۴۹۷.
۴۲.اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص ۵۴۴.
۴۳.اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص ۶۳۰.
۴۴.اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص ۴۹۱.
۴۵.اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص۵۰۷.
۴۶.اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص۵۰۷.
۴۷.اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص۵۲۵.
۴۸. اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص ۴۱۶.
۴۹.اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص ۴۱۶.
۵۰.اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص ۳۴۲.
۵۱.اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص۳۶۰.
۵۲.اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص۵۱۷.
۵۳.اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص۶۹۰.
۵۴.اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص ۴۶۷.
۵۵.اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص۵۲۵.
۵۶.اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص ۴۹۱.
۵۷.اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص ۳۴۲.
۵۸.اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص ۴۳۹.
۵۹. استوری، ج ۲، بخش ۲، ص ۱۹۷ـ۲۰۷.
۶۰.اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص ۷۲۵.
۶۱.اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص ۶۱۹.
۶۲.اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص ۴۴۲.
۶۳.اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص ۴۲۷.
۶۴.اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص ۳۷۴.
۶۵.اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص ۵۵.
۶۶.اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص ۵۶.
۶۷.اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص ۳۵۱.
۶۸.ذخیره خوارزمشاهی، ص ۶۵۱ـ ۷۴۵.
۶۹.الاغراض الطبیه، ص ۵۸۵ – ۷۱۵.
۷۰. اسماعیل‌بن حسن جرجانی، کتاب الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه ۱۳۴۵ ش، ج۱، ص ۵۹۸.
۷۱. اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص ۷۴۳.
۷۲.هوشنگ اعلم، واژگان فارسی پزشکی سیداسماعیل جرجانی در الاغراض الطبیه، ج۱، ص ۲۱۶ـ۲۲۰.
۷۳. نفیسی، ص ۴۴ـ ۴۵.
۷۴. الگود، ص ۲۱۵ـ ۲۱۸.
۷۵.معطر، ص ۱۴ـ۱۷.
۷۶.علی‌بن زید بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، ج۱، ص ۱۷۲.
۷۷.احمدبن عمر نظامی، چهار مقاله، ج۱، ص ۱۱۰ـ۱۱۲.
۷۸. الگود، ص ۲۱۶.
۷۹.محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست کتابخانه اهدائی آقای سیدمحمد مشکوه به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ۱۳۳۵ ش، ج۱، ص ۷۵۶.
۸۰.حکیم مؤمن، تحفه، ص ۲ـ۳.
۸۱. فونان، ص ۴۵.
۸۲.بهاءالدوله رازی، خلاصه التجارب، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۶۰۳۸.
۸۳.بهاءالدوله رازی، خلاصه التجارب، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۶۰۳۸.
۸۴. ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملک، ج ۲، ص ۳۸۵.
۸۵.محمدبن محمود شهرزوری، نزهه الارواح و روضه الافراح فی تاریخ الحکماء و الفلاسفه، ج۱، ص ۹۸ـ۹۹.
۸۶.ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملک، ج ۱، ص ۳۲۳.
۸۷. سلان، ص ۵۲۸.
۸۸.بروکلمان، ج ۱، ص ۶۲۱.
۸۹.بروکلمان، ج ۱، ص ۸۹۰.
۹۰. درنبورگ، ج ۱، ص ۴۲۲.
۹۱.بروکلمان، ج ۱، ص ۶۴۱.
۹۲. ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملک، ج ۵، ص ۱۹۲.
۹۳. فونان، ص ۵.
۹۴.استوری، ج ۲، بخش ۲، ص ۱۹۷ـ۲۰۷.
۹۵.احمد منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، ج ۵، ص ۳۳۷۳.
۹۶. اته، ج ۱، ص ۳۷۲.
۹۷. بروکلمان، ج ۱، ص ۸۹۰.
۹۸. آربری، ج ۴، ص ۷۸.
۹۹. اولمان، ص ۱۶۱.
۱۰۰. ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملک، ج ۷، ص ۲۹۱.
۱۰۱. احمد منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، ج ۵، ص ۳۴۹۶.
۱۰۲. درنبورگ، ج ۱، ص ۴۲۲.
۱۰۳. آلوارت، ج ۷، ص ۶۴۱.
۱۰۴. بروکلمان، ج ۱، ص ۶۴۱.
۱۰۵. بروکلمان، ج ۱، ص ۸۹۰.
۱۰۶. محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۱، ص ۴۳۱ـ۴۳۶.
۱۰۷. احمد منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، ج ۵، ص ۳۷۶۷.
۱۰۸.فونان، ص ۱۰۵.
۱۰۹. استوری، ج ۲، بخش ۲، ص ۲۱۱.
۱۱۰. آقا، ص ۳۹.
۱۱۱. علی‌بن زید بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، ج۱، ص ۱۷۲.
۱۱۲. ابن‌اسفندیار، تاریخ طبرستان، ج۱، ص ۱۳۷.
۱۱۳. حسین نصر، طب سنتی ایران و اهمیت امروزی آن، ج۱، ص ۳۰.
۱۱۴. بروکلمان، ج ۱، ص ۸۹۰.
۱۱۵. میرعثمان علی‌خان بهادر، فهرست مشروح بعض کتب نفیسه قلمیه مخزونه کتب خانه آصفیه سرکار عالی، ج۱، ص ۴۰۳.
۱۱۶.اشمیتس و معطر، ص ۳۳۸ـ۳۶۰.
۱۱۷. خان بابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج ۱، ستون ۵۸۲.
۱۱۸. فریبرز معطر و محمدرضا شمس اردکانی، بررسی احوال و آثار حکیم سیداسماعیل جرجانی.
۱۱۹. محمود نجم‌آبادی، تاریخ طب در ایران .
منبع: دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «اسماعیل بن حسین جرجانی»، شماره ۴۶۰۶.
فایل تصویری در سایت شما
فایل صوتی در سایت شما
به اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی