مدرسه‌ی صدر بازار یا صدریه

مدرسه‌ای است در مرکز «بازار گلشن» یا «بازار جارچی باشی»، در نزدیکی دروازه‌ی «اشرف» و در مجاورت «مسجد دارالشفاء» و «بازار نجارها»، که در یک قرن اخیر از نظر موقعیت علمی و اجتماعی، مهم‌ترین مدرسه‌ی علمیه اصفهان به حساب می‌آمد. این  مدرسه ، با اراده و همت مرحوم «محمد حسین خان صدر اصفهانی»، صدر اعظم فتحعلی خان قاجار، در قطعه زمینی در حدود هشت جریب ساخته شد و تأسیس آن در اواسط نیمه‌ی اول قرن سیزدهم انجام یافت. در منابع مکتوب، تاریخ بنای مدرسه ۱۲۲۰ هـ . ق ذکر شده است ( موحد ابطحی ، ۱۳۷۶، ج . ۲ ، صص :۲۹۵ تا ۲۹۷ ).

مرحوم صدر، به تقلید از سلاطین صفوی اقدام به احداث بناهای متعددی در اصفهان کرد و به قول «جابری انصاری»، مرحوم صدر در برابر عمارات صفویه عرض اندام می نمود. وی در این خصوص می‌گوید: «بعد از صفویه نیز مدارسی بنا شده و مهم‌تر از همه مدرسه‌ی صدر آمده و آن به همت حاج محمد حسین خان صدر اعظم ایران که زینت دولت قاجاریه بوده، بنا شده، وی  چهارباغ خواجو و مدرسه‌اش را در مقابل  بنای چهار باغ کهنه یا چهارباغ شاه عباس، مدرسه‌ی بازار را در مقابل مدرسه‌ی چهار باغ، تذهیب عمارات صدری را به هم چشمی تزئین عمارات صفویه و هفت دست فتحعلی شاهی را در جنب هفت دست شاه عباس احداث نمود و اگر دقت شود از یک وزیر که به مدت بیست سال در برابر پنج پادشاه به طول صد و سی سال نمایش بدهد، هنری شگرف و گهری بالاتر از وصف است» (جابری انصاری، ۱۳۲۱، ص: ۳۰۸). این بنا با نقشه‌ای مشابه نقشه‌ی مدرسه چهار باغ (مدرسه سلطانی) پایه‌گذاری شد لیکن در زمان حیات  «مرحوم صدر اصفهانی» نه تنها طبقه‌ی دوم بلکه نماکاری‌ها، کاشی‌کاری‌ها، تزئینات و تکمیل سردر آن نیز اتمام نیافت (موحد ابطحی، ۱۳۷۶، ج . ۲، ص : ۲۹۷ ). مرحوم «رفیعی مهرآبادی» در خصوص این بنا می‌گوید: «این مدرسه مانند مدرسه‌ی چهار باغ، منتهی یک طبقه ساخته شده است و در ادامه ذکر می‌نماید که تا سال ۱۳۴۰ ه. ق. این مدرسه همان وضعی را داشت که بانی ساخته بود و حجرات آن آماده برای سکونت و تحصیل طلاب بود و نیز مدرس‌ها برای تدریس مدرسان، ولی ساختمان از نظر تزئینات کامل نبود و لذا از سال ۱۳۴۱ ه. ق. ، در زمان تولیت حاج شیخ «محمد حسین خان صدر» به تکمیل ساختمان پرداختند و نخستین کار، کتیبه‌ی سردر مدرسه به سوی بازار بزرگ بود که خط آن از «عبد الجواد خطیب» و شعرش از استاد «جلال الدین همایی» متخلص به سنا فرزند طرب بود . سپس به تکمیل ایوان‌های مدرسه پرداختند تا سرانجام، عمارت کتابخانه‌ی مدرسه هم ساخته و آماده‌ی استفاده گردید» (رفیعی مهر آبادی، ۱۳۵۲، صص : ۴۷۵ تا ۴۷۷). در سال ۱۳۶۴ قمری توسط «سید محمد خراسانی»، زمین واقع در طرف غربی مدرسه به صورت دو طبقه به کتابخانه تبدیل شد (موحد ابطحی، ۱۳۷۶، ج . ۲، ص :۲۹۹). مدرسه‌ی صدر بازار، به سبک چهار ایوانی و در یک طبقه ساخته شد و در اطراف صحن مرکزی آن، ایوان‌های چهارگانه و حجره‌های متعددی جای گرفت. تزئینات و تکمیل بنای مدرسه، سال‌ها بعد از مرگ بانی آن صورت پذیرفت. هم چنین سنگابی در صحن مدرسه با تاریخ ۱۲۷۵ ه. ق. وجود دارد (ملازاده و محمدی، ۱۳۸۱، ص : ۵۶). در طبقه‌ی اول مدرسه صدر، ۳۶ حجره در حیاط بزرگ و ۲۲ حجره در چهار زاویه‌ی آن ساخته شد. همچنین ۶ حجره نیز در طبقه‌ی دوم بنا گردید. در طرف شمالی مدرسه یک ایوان بزرگ با سقف بسیار بلند به عنوان مدرس و در طرف شرقی و غربی نیز ایوان‌هایی کوچک‌تر از ایوان شمالی با همین کاربری احداث گردید که شکل حجره‌ها و ایوان‌های جلوی آن‌ها و مدرس‌ها (ایوان‌های بزرگ با سقف بلند) همراه با حیاط بسیار وسیع و باغچه‌های متناسب و نسبتاً بزرگ، بسیار جالب می‌باشد (موحد ابطحی، ۱۳۷۶، ج ۲، صص: ۲۹۷ و ۲۹۸). حیاط مدرسه دارای درختان کهنسال کاج است که بر صفای محوطه‌ی گل‌کاری مدرسه می‌افزاید و از این رو طلاب، همواره در به دست آوردن حجره در آن برای اقامت و تحصیل، بر یکدیگر سبقت می‌گیرند. به طوری که در اواخر نیمه‌ی اول قرن چهاردهم حجرات این مدرسه، طبعاً اختصاص به طلابی داشت که از لحاظ وسایل معاشی در رفاه بودند و برای سکونت طلبه‌ی فقیر مناسب نبود. (رفیعی مهر آبادی، ۱۳۵۲، ص: ۴۷۷) بنای مزبور در دهه‌ی آخر قرن چهاردهم هجری در قسمت‌های حجره‌ها و مدرس‌ها تعمیر گردید. همچنین در نیمه‌ی دوم قرن چهاردهم، در حدود سال ۱۳۸۵ قمری در پشت مدرس بزرگ شمالی، در زمین‌های برف‌انداز مدرسه، سالنی جهت اقامه‌ی جماعت و تدریس بنا شد (موحد ابطحی ، ۱۳۷۶ ، ج . ۲ ، صص : ۳۰۰ و ۳۰۱).

منبع: لیلا پهلوان زاده –معمار نت