حوزه علمیه کوفه

این حوزه یکی از حوزه های قدیم و کهن شیعی بود که بدست پرتوان امیرالمومنین علی بن ابی طالب (ع ) نخستین امام شیعیان، پس از بازگشت از جنگ جمل در ۳۶ ق بنیان گردید.

اگرچه شهر کوفه برای سکونت سپاه اسلام محلی مناسب از نظر آب و هوای عربستان به راهنمایی سلمان فارسی و حذیفه انتخاب گردیده بود، ولی در عصر امام علی بن ابی طالب (ع ) اساس حوزه مسجداعظم کوفه پایه گذاری شد، ایشان همه روزه هنگام ادای فریضه پنجگانه نماز وارد مسجد اعظم کوفه می گردید و بر مسند تدریس خویش می نشستند و به آموزش علوم قرآن کریم و تدریس احکام فقه و حدیث و تربیت اصحاب و شاگردان خود می پرداختند و طلاب علوم دینی و عاشقان فضیلت و محدثان از هر سوی گروه گروه به حوزه امام (ع ) می پیوستند و از محضر مبارکش بهره مند می شدند، در آن ایام عظیم ترین حوزهای آموزش احکام دین در جهان اسلام در مسجد اعظم کوفه برقرار بود و نیز بسیاری از خطبه ها و مکاتبات و فرمان های امیرالمومنین علی (ع ) در همین حوزه ایراد گردیده و یا به رشته تحریردرآمده است که قسمت هایی از آن را علم الهدی شیخ رضی در ۴۰۰ ق از متون کتب با مشرب ادبی و سلیقه بلند پایه خویش در سه بخش الخطب، الکتب، الکلمات گردآوری نموده و آن را نهج البلاغه نامگذاری کرده است، این کتاب پس از قرآن کریم بهترین میراث فرهنگی صدر اسلام است .

شاگردان و اصحاب امیرالمومنین علی (ع ) را بیش از پانصد نفر یاد کرده اند، از تابعین و اصحاب امیرالمومنین علی (ع ) که نام آنها در حوزه کوفه می درخشد و به تدریس فقه و احکام دین در مسجد اعظم کوفه مشغول بودند عبارتند از: ابوشیل علقمه (م ۶۲ ق ) فرزند قیس بن عبداللّه، ابوعایشه مسروق (م ۶۴ ق ) فرزند اجدع بن مالک، ابومسلم یا ابوعمرو عبیده (م ۷۳ ق ) فرزند عمرو سلمانی، ابوعمرو یا ابوعبدالرحمن اسود (م ۷۴ ق ) فرزند یزید بن قیس نخعی، ابوعبداللّه یا ابومحمد سعید (۹۵ ق ) فرزند جبیر وی به دست حجاج بن یوسف ثقفی به شهادت رسید، حکم (م ۱۱۵ ق ) یحیینه ایرانی تبار، ابواسماعیل حماد (م۱۲۰ ق ) فرزند ابوسلیمان ایرانی تبار.

حوزه کوفه پس از شهادت امیرالمومنین علی (ع ) (۴۰ ق ) مدتی به وسیله حضرت امام مجتبی (ع ) و ابن عباس رونق کافی داشت و پس از آن به دست شاگردان و اصحاب اداره می گردید، ابن سعد جلد ششم طبقات الکبری را به ذکر اصحاب رسول اللّه (ص ) و تابعین که کوفه را مسکن خویش قرار داده بودند اختصاص داده و حدود یک هزار نفر از علما و محدثین عامه و خاصه را تا طبقه نهم تابعین نام برده است واین حدود و وسعت این حوزه را در آن عصر آشکار می کند، در عصر حضرت ابی عبداللّه جعفر الصادق (ع ) حوزه شیعه مسجد اعظم کوفه به اوج شکوفایی خود رسید و طلاب علوم دینی و رواه حدیث از سراسر بلاد اسلامی به سوی کوفه سرازیر بودند و نیز حضرت صادق (ع ) شاگردان خود را به سوی این مدرسه هدایت می کرد و پس از حوزه مدینه منوره مسجد اعظم کوفه بزرگترین مدرس شیعی راتشکیل می داد، ابوالعباس نجاشی به سند خویش از الحسن بن علی بن زیاد الوشار نقل می کند که من برای استماع حدیث وارد کوفه شدم و در مسجد اعظم کوفه دیدم .. .

فانی ادرکت فی هذا المسجدتسع مائه شیخ کل یقول حدئنی جعفر بن محمد (ع ) (رجال، ۱/۱۳۹) یعنی من در مسجد اعظم کوفه نهصد شیخ از شیوخ حدیث را درک کردم هریک از آنها می گفت حدیث کرد من را جعفر بن محمد (ع ).

در نهضت علمی و فکری حوزه کوفه، تعدادی از حکما و محدثین ایرانی تبار سهم عظیمی داشتند و خاندان آنها مانند خاندان بنی فرقد و بنی نعیم و بنی ازرق و بنی حمراء، که این خانواده از هم پیمانان قبیله شیعی بنی عبدالقیس بودند – کوفه را مسکن دائمی خویش قرار داده بودند، هنگام ورود حضرت امیرالمومنین علی (ع ) همگی به امام (ع ) پیوستند جمعی از ثقات محدثین و علما و اصحاب از این خاندانهابرخاسته اند (دایره المعارف تشیع، ۱/۱۳۵ به بعد، ۳/۴۳۶ به بعد)، سید حسین یراقی در تاریخ الکوفه (۳۸۴ به بعد) یکصد و چهل و هشت نفر از شیوخ اصحاب را که در کوفه در جنبش علمی و تدریس شرکت داشته و به نقل حدیث می پرداختند نام برده است سپس بسیاری از خاندانهای علمی شیعه کوفه از قرن اول لغایت غیبت کبری مانند آل ابی الجعد آل ابی الجهم، آل ابی رافع، آل ابی ساره، آل بی صفیه وامثال آنها را که بیش از هفتاد خاندان علمی شیعی ساکن کوفه هستند نام برده است، حوزه مهم دیگر کوفه پس از مسجد اعظم مسجد بنی الحمراء که متعلق به قبیله ایرانی تبار بنی حمراء بود در ساحل جنوب شط فرات کوفه قرار داشت و تا عصر حاضر همچنان باقی مانده و در ۱۳۱۲ ق تعمیرات وسیعی در آن انجام گردید و بالای درب ورودی آن این ابیات کتیبه شده است :

الحمد للّه الذی من فضله – احیا جمیل ماثر القدماء

یا طالب الاعمال قد ارخته – اعمل فهذا مسجد الحمراء

با آغاز غیبت کبری (۳۲۹ ق ) رفته رفته حوزه کوفه اعتبار و اهمیت خود را از دست می داد و پایگاه حوزه ء شیعی به کربلا و خراسان و قم و بغداد انتقال یافت حوزه کوفه در چند قرن آوازه بلند یافت و علمای برجسته و بزرگان علم حدیث و فقه و تفسیر و ادب از آن برخاسته و میراث فرهنگی سرشاری از خود به یادگار باقی گذاشتند.

حوزه بصره، یکی از حوزهای قدیمی شیعه در تاریخ آموزش امامیه حوزه بصره است، این مرکز مهم فرهنگی در قرن اول هجری پس از جنگ جمل در ۳۶ ق و هم زمان با مدرسه کوفه تاسیس گردید، پس ازپیروزی امیرالمومنین علی (ع ) در جنگ جمل، امام (ع ) ابن عباس را والی بصره و ابوالاسود دولی را به سمت قاضی بصره تعیین نمود و حوزه شیعی بصره به دست توانای این دو مرد علم و فضل تاسیس گردید، ابن عباس پسر عم رسول اللّه (ص ) و محدث و مفسر و فقیه امه و مورخ صدر اسلام بوده است روایت شده است که رسول اللّه (ص ) درباره وی دعا فرمودند: اللهم فقهه فی الدین و علمه فی التاویل ودعای پیغمبر (ص ) مستجاب گردید (دایره المعارف تشیع، ۱/۳۴۴)، ابن عباس همه روزه در مسجد جامع بصره به تدریس قرآن کریم و فقه و احکام دین می پرداخت و این حوزه در آن روزگار از مدارس بلندآوازه شیعه در عراق بود، او هنگامی که خدمت امیرالمومنین (ع ) بود در جنگ های صفین و نهروان شرکت می کرد، ابوالاسود دولی را وکیل خود در بصره تعیین می کرد، ابن عباس دارای دانشی بسیار در تفسیرقرآن و احکام دین بود و منطقی قوی و زبانی فصیح و زهد و تقوی زیاد داشت لذا مورد احترام خاص و عام و صحابه و تابعین بود، ابوالحسن مداینی به سند خود از ابوبکره نقل می کند در بصره کسی را ازعرب به جمال و کمال .. .

ابن عباس ندیده بودیم او به قدری شیرین و منطقی سخن می گفت که هر شنونده را مجذوب و متقاعد می ساخت، بعد از شهادت امیرالمومنین علی (ع ) (۴۰ ق ) ابن عباس درخدمت امام حسن مجتبی (ع ) بود و در مجلس صلح او با معاویه شرکت داشت سپس مکه مکرمه را مسکن خویش قرار داد و حوزه مسجدالحرام منحصرا به او منتهی گردید.

چنانکه اشاره شد ابوالاسود دولی از بزرگان محدثان تابعین و از شاگردان امیرالمومنین علی (ع ) نیز مانند ابن عباس به تدریس در حوزه بصره مبادرت می ورزید و علوم عربی و ادبی و لغت را در بصره بنیان نهاد، او به دستور حضرت امیر واضع علم نحو بود و نخستین کسی است که قرآن کریم را نقطه گذاری کرده و آن را از تحریف مصون نگاه داشت (دایره المعارف تشیع، ۱/۳۷۹، ۴۷۲)، وی علوم عربی و فنون ادب و تفسیر و تاویل و نحو را از مولای خود امیرالمومنین علی (ع ) اخذ کرد، و در حوزه بصره به امر امام تدریس می نمود، و شاگردان بسیاری تربیت کرد که یکی از دیگری علم نحو را به ارث برده اند، مانندنصر بن عنبه الفیل، ابوداوود عبدالرحمن، عبداللّه بن ابواسحق، نصر بن عاصم، ابوعمرو بن العلاء، یحیی بن یعمر لیثی، ابوالخطاب اخفش، یونس بن حبیب و سیبویه و خلیل بن احمد.

شواهد تاریخی دال بر آنند که در مدرسه شیعی بصره فریقین سنی و شیعی در کنار یکدیگر به تحصیل علوم می پرداختند و دو شاخه ممتاز را در آن مشاهده می کنیم :

۱) حوزه رشته علوم عربی و لغت و نحو،

۲) رشته فقه و حدیث و تفسیر که رشته اول از شهرت بیشتری برخوردار بود، و بعدا به کوفه انتقال یافت و این دو مدرسه شیعی رقیب یکدیگر در اجتهاد علوم نحو و سایر فنون بودند، قاضی ابوسعید الحسن سیرامی (م ۳۶۸ ق ) از شاگردان ایرانی تبار حوزه بصره کتابی تحت عنوان (اخبارالنحویین البصریین ) نگاشته است که قسمتی از اخبار و تاریخ حوزه بصره را گردآوری کرده است .

مدرسه شیعی بصره جنبش فکری و میراث عظیمی را از خود به یادگار گذاشته است و چند قرن مهد تربیت و خاستگاه عالمان دینی و برج دیده بانی جهان اسلام بود مورخین و ارباب سیر حتی مخالفان شیعه هرگز نقش تشیع را در مکتب ادبی و نحوی بصره و مکتب ادبی و نحو کوفه انکار نکرده اند، مکتب کوفه در شعر به اوج عالی خود رسید و از بین صدها شاعر می توان متنیی شاعر شیعی را از نمایندگان این مکتب مثال زد و مکتب بصره در نثر بدون رقیب بود و جاحظ را می توان از مکتب بصره مثال آورد، و نیز ایرانی ها سهم عظیم و نقش حساس و موثری در تاسیس و پیشرفت این دو مکتب داشتند، دیگر ازبرجستگان استادان تدریس حوزه بصره شیخ عیسی (م ۱۴۹ ق ) فرزند عمر ثقفی از ائمه نحو و لغت و علوم قرآن کریم به تدریس می پرداخت از مولفات او کتاب اکمال و کتاب جامع بود که آوازه بلندی داشتند و شاعر چنین سروده است :

بطل النحو جمیعا کله – غیر ما احدث عیسی بن عمر.

ذاک اکمال و هذا جامع – و هما للناس شمس و قمر.

و از دیگر زعمای اساتید بصره شیخ نحویین یونس بن حبیب (م ۱۸۲ ق ) است در الفهرست می نویسد: .. .

صاحب مفاخر العجم وی را از نژاد ایران و از مردم جبل دانسته و به آن مفاخرت ورزیده است،سپس اضافه می کند یونس از اصحاب ابوعمرو بن علا بود و در بصره حلقه درسی داشت، دانشجویان و اهل ادب و فصحاء اعراب به آنجا روی می آوردند، به نوشته اسحاق بن ابراهیم موصلی یونس هشتاد وهشت سال زندگانی کرد نه زن داشت و نه جاریه و هیچ هدفی نداشت جز طلب علم و گفتگو با بزرگان، از آثار اوست : معانی القرآن، اللغات، النوادر الکبیر، النوادر الصغیر، الامثال (الفهرست، ۷۴)، از استادان دیگر مدرسه بصره خلیل (م ۱۷۵ ق ) فرزند احمد صاحب کتاب معروف العین از اعاظم علمای ایرانی تبار مشهور شیعه است، وی جنبش فکری و نهضت علمی عظیمی در مدرسه بصره پدید آورد، راغب اصفهانی در محاضرات خود خلیل را جزء چهار نفر دانسته است که در اسلام هیچ کس به مقام علمی او نرسیده است، سیبویه از نحویین مشهور (م ۱۸۸ ق ) از اهالی بیضاء شیراز و از شاگردان خلیل بن احمدبود که تربیت یافت و هم در آنجا تدریس می نمود، قاضی نوراللّه شوشتری می نویسد هنگامی که در ۲۱۰ ق خلیفه عباسی به عامل خود در بصره دستور داد که آمار علمای مدرسه بصره و مولفات مهم این حوزه علمیه و انتهاج فکری آنها را برای وی اعلام دارد، او به خلیفه عباسی نگاشت که ۷۰۰ استاد و مدرس و مجتهد مشغول تدریس هستند که اکثر آنها نیز شیعه اند، شیخ طوسی در رجال و الفهرست خود اردبیلی حائری در جامع الرواه نام عده ای از اصحاب ائمه و رواه حوزه بصره را ضبط کرده اند، حوزه بصره تا اواخر قرن سوم و مطلع قرن چهارم هجری دوران شکوفائی خود را سیر کرد و میراث فرهنگی سرشار وآثار گرانقدر علمی از این حوزه و دوره در تمام زمینه های علمی مانند تفسیر، قراءآت، نحو، ادب، لغت، شعر، فقه، حدیث و کلام و غیره به یادگار باقی مانده است که گویای خاطرات فرهنگی غنی آن است وقسمتی از آن را ابن ندیم در الفهرست و شیخ آقابزرگ تهرانی در الذریعه گردآوری نموده اند.