حق همسر در کلام امام سجاد علیه السلام

حق همسر موضوعی مهم و تاثیرگذار در حوزه همسرداری است. یکی از نکاتی که هر زن و مرد در تشکیل خانواده آن را به عنوان محور قرار داده و زندگی مشترک خود را بر آن استوار می سازد، اخلاق محوری در ارتباط با همسر است.

وجود همسری وفادار و مهربان، که در مشکلات و سختی ها، غم ها و شادی ها همراه و همدم انسان بوده همسفری مطمئن و دلسوز در سفر پرفراز و نشیب زندگی می باشد.

«وَ مِن آیاتِهِ أن خَلَقَ لَکُم مِّن أَنفُسِکُم أَزوَاجاً لِّتَسکُنُوا إِلَیها (۱)؛ و از نشانه های او این که همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنها آرامش یابید.»

البته این امر، در صورتی تحقق پیدا می کند که فضای حاکم بر زندگی مشترک، فضایی همراه با صفا و صمیمیت و محبت باشد و اصول و قواعد آن بر سیره ائمه اطهار (علیهم السلام) منطبق باشد.

در این بخش به کلام امام سجاد (علیه السلام) در مورد حق همسر و وظیفه هر کدام نسبت به دیگری می پردازیم؛

«و أمّا رعیّک بملک النّکاح فأن تعلم أنّ الله جعله سکناً و مستراحاً و أنساً و واقیه و کذلک …»؛ «و اما حق همسرت آن است که بدانی خداوند متعال با آفرینش او، وسیله آرامش، رفاه و انس و نگهداری تو را فراهم نموده و واجب است هر کدام از شما – زن و شوهر – بر نعمت وجود دیگری، سپاس گوید و بداند که این نعمت الهی بر اوست.»

بر تو واجب است که نعمت الهی را گرامی داشته، در معاشرت با او، خوش رفتاری و رفق پیشه کنی؛ اگر چه حق تو بر زن سخت تر و رعایت مکروه و محبوب اگر معصیت و زیاده خواهی نباشد، بر او لازم تر است؛ ولی زن، حق مهربانی و انس بر تو دارد و جایگاه آرامش و آسایش، غریزه ای است که گریزی از انجام آن نیست و این حق بزرگی است. (۲)

اخلاق محوری در خانواده

مطابق آنچه در آیه شریفه سوره جمعه آمده، یکی از بخش های مهم معارف اسلام مسئله اخلاق و آراستن روح به ارزش های انسانی است. این بخش مکمل اعتقادات و اساس و پایه مسائل بعدی مانند حکمت و علم و دانش، احکام الهی و انجام واجبات و ترک محرمات نیز می باشد.

در حقیقت هر عمل خوبی که از انسان سر می زند، به پیرو خلق و خوی نیک اوست و هر عمل زشتی هم که از او سر می زند، مربوط به اخلاق فاسد می باشد.

حق همسرت آن است که بدانی خداوند متعال با آفرینش او، وسیله آرامش، رفاه و انس و نگهداری تو را فراهم نموده و واجب است هر کدام از شما – زن و شوهر – بر نعمت وجود دیگری، سپاس گوید و بداند که این نعمت الهی بر اوست

به تعبیر روشن تر، تمام ارزش های انسانی معلول اخلاق نیک اوست. انسان تا به تمرین و مجاهده عملی اخلاقی نیک را در خود ایجاد نکند، ارزش انسانی پیدا نخواهد نمود و اعمال و عبادات او نیز ارزش و مقبولیت نخواهد یافت.

از این رو، از نظر اسلام هر فرد اگر شایستگی اخلاقی پیدا نکند، حتی اگر دانشمند و متخصص و هنرمند هم باشد، ارزش انسانی و اسلامی ندارد. (۳)

امام محمد باقر (علیه السلام) می فرماید: «إنّ أکمل المؤمنین إیماناً أحسنهم خلقاً؛ کامل ترین مومنان از جهت ایمان، خوش اخلاق ترین آنان هستند».(۴)

حسن معاشرت در زندگی زناشویی، همان چیزی است که مطابق با قانون خلقت و موافق طبع سالم هر زن و شوهر است. زن و شوهر طبق قانون آفرینش، عاشق و طالب یکدیگر آفریده شده اند. پس خودشان نیز بایستی در استحکام این عشق فطری بکوشند و از محبت و تکریم به یکدیگر که شالوده اصلی این استحکام بخشی است، غافل نباشند. عاشق، تمام مظاهر خیر و زیبایی، مجد و شرف و جمال را در معشوق خود فرض می کند، او را از خود بزرگتر و شریف تر می داند. (۵)

درک روحیات طرفین

هر یک از زن و شوهر برای موفقیت در انجام وظیفه و حسن معاشرت و رعایت حقوق همسر خویش، باید بکوشد روحیات همسر خویش را درک کند و آن گونه که شایسته و متناسب روحیه همسرش می باشد، او را مورد نوازش و تکریم قرار دهد.

شاید سر این که بهترین جمله ای که یک مرد می تواند به زنی بگوید، اصطلاح «عزیزم تو را دوست دارم» و بهترین جمله ای که یک زن به مرد مورد علاقه اش می گوید، جمله «من به تو افتخار می کنم»، است. همین دریافت محبت از مرد و پس دادن تکریم به او باشد (۶).

در همین راستا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است: «قول الرّجل للمرأه إنّی أحبّک لا یذهب من قلبها أبداً؛ این سخن مرد به زن که دوستت دارم، هرگز از دل زن بیرون نمی رود.» (۷)

سیره اهل بیت (ع) و بزرگان در رعایت حق همسر

در این بخش از مقاله، گوشه ای از سیره عملی اهل بیت (علیهم السلام) و بزرگان دین در رابطه با خانواده، رعایت حق همسر و روابط ایشان با یکدیگر پرداخته می شود. امید آن است که رفتار و منش این بزرگ مردان تاریخ اسلام، الگو و اسوه ای برای همسران جوان باشد. گفتنی است که در برخی موارد، به دلیل نداشتن ترجمه فارسی فقط به ذکر عربی آن اکتفا شده است.

۱- پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) افزون بر این که مسئولیت های اجتماعی – سیاسی را بر عهده داشتند، در کار منزل نیز به خانواده کمک می کرد و آن را نیز به دیگران سفارش می کردند.

«در خانه اش، خجول تر از دوشیزگان بود. از اهل خانه نه غذایی می طلبید و نه علاقه اش به خوردنی ها را ابراز می کرد … در خدمت کارهای خانه بود و در تکه تکه کردن گوشت با اهل خانه همکاری می کرد.

بیشتر دوخت و دوز می کرد و چون به منزل می آمد، وقت خود را به سه قسمت تنظیم می کرد، بخشی برای خدا، بخشی برای خود. در خانه را خود باز می کرد. گوسفندان را نیز می دوشید. به خانواده اش غذای خوب می داد و کارهای شخصی خود را خودش انجام می داد» (۸)

۲- «إنّ فاطمه (علیها السلام) ضمنت لعلی (علیه السلام) عمل البیت و العجین و الخبز و قم البیت و ضمن لها علی (علیه السلام) ما کان خلف الباب نقل الحطب و أن یجیء بالطعام؛

همانا فاطمه (علیها السلام) متعهد شد برای علی (علیه السلام) که کارهای خانه و پختن نان و ماندن در خانه (را انجام دهد) و علی (علیه السلام) برای فاطمه (علیها السلام) متعهد شد برای کارهای بیرون از خانه (از جمله) آوردن هیزم و تهیه روزی». (۹)

۳- مرحوم کلینی نقل کرده است که امام صادق (علیه السلام) فرمود: «کان امیرالمؤمنین (علیه السلام) یحطب و یستقی و یکنس و کانت فاطمه (علیها السلام) تطحن و تعجن و تخبز؛

وضع خانه‌ علی (علیه‌ السلام) این گونه بود که امیرالمومنین هیزم فراهم می کرد و آب می کشید و خانه را نظافت می کرد و فاطمه (علیها السلام) آرد می ساخت و آن را خمیر کرده و نان می پخت». (۱۰)

۴- قال علی (علیه السلام): «فوالله ما أغضبتها و لا أکرهتها من بعد ذلک علی أمر حتی قبضها الله عزّوجلّ و لا أغضبتنی و لا عصت لی أمراً و لقد کنت إلیها فتنجلی عنی الغموم و الأحزان بنظرتی إلیها؛

به خدا سوگند هرگز کاری نکردم که فاطمه (علیها السلام) از من خشمناک شود و فاطمه نیز هیچ گاه مرا خشمناک نساخت. وقتی به خانه می آمدم و به زهرا (علیهاالسلام) می نگریستم، همه‌ غم و اندوه ها کنار می رفت». (۱۱)

نکته تکمیلی

زن و شوهر همیشه به تعاون و اظهار محبت احتیاج دارند. لیکن این احتیاج در بعضى مواقع شدیدتر می شود. انسان در موقع گرفتارى و بیمارى، بیشتر از سایر اوقات احتیاج به دلجویى و پرستارى دارد. بیمار همان مقدار که به دکتر و دوا احتیاج دارد، به همان مقدار بلکه زیادتر به مراقبت و پرستارى احتیاج دارد. پرستار خوب با دلجویى و نوازش اعصاب، بیمار را آرامش می دهد و به زندگى امیدوارش می گرداند.

زن از شوهرش انتظار دارد که در موقع بیمارى به یاریش بشتابد و بهتر از پدر و مادرش از او پرستارى کند. نوازش ها و همدردی هاى او را از علائم صفا و محبت می شمارد.

زنى که شبانه روز مانند یک کلفت در خانه زحمت می کشد، حق دارد از شوهرش انتظار داشته باشد که در موقع بیمارى به فریادش برسد و در معالجه اش کوشش نماید. پول دوا و دکتر نیز یکى از مخارج رسمى زندگى و از نفقه هایى است که تامین آن بر مرد واجب است.

در بین مردها افرادى دیده می شوند که اصلا انصاف و وجدان و عاطفه ندارند. در موقعى که همسرشان سالم است حداکثر استفاده را از او می برند، اما وقتى مریض شد، براى چند تومان که براى بهبود او می خواهند خرج کنند، هزار مرتبه جان می دهند! و اگر بیمارى او طول کشید یا مخارج بیشترى لازم داشت، او را به کلى رها می کنند. آیا رسم وفا و مردانگى همین است؟! به نمونه زیر توجه فرمایید:

«زنى به نام… علیه شوهرش شکایت کرد که مدتها با بود و نبود شوهرم ساختم و با نهایت تلاش به او خدمت کردم؛ اما حالا که بیمار شده ام مرا از خانه بیرون کرده می گوید: زن بیمار نمی خواهم(۱۲)».

آقاى محترم! اگر به زندگى و خانواده ات علاقه دارى، وقتى همسرت بیمار شد و به طبیب و دوا احتیاج پیدا کرد، فورا او را نزد دکتر ببر. دواهاى لازم را برایش تهیه کن. دکتر و دواى تنها هم کافى نیست بلکه باید در یک چنین موقعى مانند پدر و مادر مهربان، از او پرستارى کنى. پدر و مادرش را رها کرده و بدان امید هستی اش را در اختیارت نهاده که از پدر و مادر برایش بهتر باشى.

شریک زندگى، مادر اطفال، یار و غمخوار تو می باشد. در موقع بیمارى، بیشتر از سابق اظهار محبت کن. از بیمارى و درد و ناله اش اظهار تاسف و همدردى کن دلداریش بده، به زندگى و بهبود امیدوارش کن. بر طبق دستور، دکتر غذایش را تهیه کن. اگر به غذا با میوه مخصوصى میل دارد و دکتر آنرا تجویز نموده به هر طور شده برایش تهیه کن. سعى کن دوا و غذا را با دست خودت به او بدهى؛ زیرا همین عمل، باعث دلخوشى و آرامش اعصاب او است.

بچه ها را آرام کن سر و صدا راه نیندازند. رختخوابت را نزدیک بسترش بینداز و در شب، کاملا مراقب او باش. گاهى که از خواب بیدار می شوى اگر بیدار است، احوالش را بپرس. اگر از شدت درد خوابش نمی برد، سعى کن حتى القوه بیدار بمانى و اگر خواستى بخوابى، با یکى از فرزندانت یا پرستار دیگرى که دارى نوبت بگذار که همیشه یک نفرتان بیدار بماند و از بیمار مراقبت کند. مبادا از سر شب تا صبح، راحت بخوابى و همسرت از شدت درد بنالد.

اگر در یک چنین موقعى از همسرت کاملا پذیرایى و دلجویى نمودى، به زندگى دلگرم می گردد، به وفادارى و صمیمیت تو اطمینان پیدا می کند، محبت و علاقه اش زیادتر می شود. وقتى از بستر بیمارى برخاست، بیشتر از سابق در خانه ات زحمت می کشد. محبت ها و نوازش هاى تو را هرگز فراموش نمی کند و اگر بیمار شدى، کاملا از تو پرستارى و دلجویى خواهد کرد.

پیغمبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: بهترین شما کسى است که براى اهل بیتش، خوبتر باشد و من نسبت به خانواده ام از همه بهتر هستم(۱۳).

رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: هر کس براى بر آوردن حاجت بیمارى کوشش کند، موفق شود یا نه، از گناهانش خارج می شود مانند روزى که از مادر متولد شده است. یکى از انصار عرض کرد: پدر و مادرم به قربانت ای رسول خدا! اگر مریض از اهل بیتش باشد، آیا ثواب زیادترى ندارد؟ فرمود: آری  دارد(۱۴).(۱۵)

نتیجه گیری

اخلاق حسنه، گوهر زیبنده ای است که هر کسی می تواند خود را به آن بیاراید. یکی از مصادیق اخلاق حسنه در حوزه همسرداری، رعایت حق همسر است. وقتی افراد ملاک زندگی خود را امری جدا از اخلاق قرار دهند، به علت سست و بی بنیان بودن آن، به هدف مطلوب و مورد نظر خود دست نمی یابند و سرانجام یا به جدایی می انجامد و یا گذران سخت و دشوار زندگی توام با رنج و غم.

اما اگر هر خانواده ای، افق دید خود را اخلاقی نماید و سیره رفتاری ائمه اطهار (علیهم السلام) را سرلوحه زندگی خود قرار دهد و به حق همسر ارج نهد، خواهد توانست فراز و نشیب های زندگی را به راحتی در نوردد و آسمان زندگی اش، همیشه صاف و آبی باقی بماند.

پی نوشت ها

۱-روم / ۲۱

۲-قاسم نصیر زاده، سیری در رساله حقوق امام سجاد علیه السلام، ج ۲، ص ۱۴۸

۳-محمد حسینی بهاران چی، آیین همسرداری و آداب زندگی در اسلام، ص ۲۴۰

۴-شیخ کلینی، اصول کافی، ترجمه صادق حسن زاده، ج ۳، ص ۲۲۷

۵-حسن صدر، حقوق زن در اسلام و اروپا، ص ۱۵۰

۶-سکینه نیک، حقوق زن و شوهر در اسلام، ص ۱۶۴

۷-شیخ کلینی، اصول کافی، ترجمه صادق حسن زاده، ج ۵، ص ۵۶۹

۸-حسین سیدی، همنام گل های بهاری، ص ۴۶

۹-محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج ۱۴، ص ۲۵۲

۱۰-علامه مجلسی، روضه المتقین، ج ۸، ص ۳۷۰

۱۱-همان

۱۲-روزنامه اطلاعات؛ تاریخ  ۱۸ اردیبهشت ۱۳۵۱

۱۳-شیخ حرعامی؛ وسائل الشیعه؛ ج ۱۴ ص ۱۲۲

۱۴-شیخ حرعامی؛ وسائل الشیعه؛ ج ۲ ص ۶۴۳

۱۵-مینی، ابراهیم؛ آئین همسرداری یا اخلاق خانواده

فهرست منابع

۱-قرآن کریم

۲- آمدی، عبدالواحد، غررالحکم و درر الکلم، ترجمه‌ی محمد علی انصاری قمی

۳- بهشتی، احمد، خانواده در قرآن

۴- علامه طباطبایی، سید محمد حسین، سنن النبی، ترجمه حسین استاد ولی

۵- عاملی، حر، وسائل الشیعه، ج ۲۹

۶- علامه مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۱۱۰

۷- علامه مجلسی، محمد تقی، روضه المتقین

۸- قمی، عباس، سفینه البحار

۹- شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ترجمه صادق حسن زاده، ج ۸

۱۰- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه

۱۱-امینی، ابراهیم؛ (۱۳۶۷)؛ آئین همسرداری یا اخلاق خانواده؛ تهران؛ اسلامی، چاپ پانزدهم.

منابع اقتباس: راسخون؛