وظایف روزه داران در ماه مبارک رمضان

ماه مبارک رمضان‏ که ماه رحمت الهی و عبادت و خودسازى است، همگان باید در تعمیق و تقویت ارتباط خویش با خداوند مهربان، تلاش مضاعف از خود بروز دهند. براى بهره‏ گیرى بیشتر از برکات مادى و معنوى و آثار و ثواب ‏هاى ماه مبارک رمضان، نباید تنها به روزه گرفتن اکتفا کرد بلکه شایسته است با انجام وظایف روزه داران (که در آیات قرآن کریم و روایات پیامبر و اهل بیت (علیهم السلام) بدان توصیه شده)، تلاش کرد تا جان خویش را در معرض وزش نفحات رحمانى و عنایات ویژه سبحانى قرار داد. در ادامه به پاره ای از این وظایف اشاره می کنیم:

دعا و مناجات

دعا، یعنی خواندن خدای بزرگ و از او یاری خواستن، دعا یعنی پیوند با آفریدگار توانا و حکیم در غم و شادی، راحتی و گرفتاری و در لحظه لحظه زندگی. در فرهنگ اسلام دعا کردن به درگاه خداوند یکی از مشخصاتی است که ویژه موحدان و مومنان است، چنانکه خداوند متعال می فرماید: «قُلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی لَوْلَا دُعاؤُکُم»؛[۱] ای پیامبر! بگو اگر دعا نکنید و خدا را نخوانید پروردگار من به شما هیچ اعتنایی نخواهد کرد.

و آنگاه که پروردگار به کسی اعتنایی نکند خسران دنیا و آخرت و ضلالت و هلاکت او حتمی خواهد بود. در مقابل، کسانی که خدا را بخوانند و به راستی از او یاری بخواهند، آفریدگار مهربان بدون شک فریادشان را پاسخ مثبت خواهد داد زیرا که خود چنین وعده داده است: «وَ قالَ رَبُّکُمْ أَدْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ»؛[۲] پروردگارتان گفت مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم.

بنابراین دعا کردن و نیازهای خود را از خدا خواستن یکی از صفات ضروری همه خداپرستان و مومنان است و هر موحد باید در همه لحظات زندگی و در همه موقعیت ها خدا را بخواند و سلاح دعا را همراه داشته باشد که: «الدُّعَاءُ سَلاحُ المُؤْمِنِ وَ عَمُودُ الدِّینِ وَ نورُ السَّماواتِ والأرض»؛[۳]

اما بهترین ماه ها برای دعا کردن ماه رمضان است و بهترین حالت برای خواندن خدا و از او یاری خواستن حالت روزه است. رمضان، ماه دعا است؛ پیشوایان گرامی فرموده اند مومنان در این ماه و به ویژه در شب های مبارک قدر در دعا و نیایش مبالغه کنند و با توجه به اثرات سازنده دعا و نیایش روزه داران می توانند در پیوند معنوی خویش با خدای متعال تحولی بوجود آورند و بیش از پیش به ذات متعال هستی بخش او نزدیک شوند و کسب فیض کنند.

و از روایات و سخنان معصومین (علیهم السلام) هم چنین بر می آید که دعا، حتی مقدرات حتمی را رد می کند و آنچه که باید بشود جلوی او را می گیرد.
عمر بن یزید که از روات احادیث است گفت از ابوالحسن امام کاظم (علیه السلام) شنیدم که می فرمود: «إِنَّ الدُّعاءَ یَرُدُّ ما قَدْ قُدِّرَ وَ ما لَمْ یُقَدَّرْ، قُلْتُ وَ ما قَدْ قُدِّرَ عَرَفْتُهُ فَمَالَمْ یُقَدَّرْ؟ قَالَ:حَتَّى لَا یَکُونَ»؛[۴]

همانا دعا بر می گرداند آنچه را مقدر شده و آنچه را که مقدر نشده. عرض کردم مقدر شده را دانستم مقدر نشده کدام است؟ فرمود :تا اینکه تقدیری درباره آن نشود. یعنی دعا جلوی تقدیر را می گیرد و برای خداوند بداء حاصل می گردد.

دعاهایی که از ائمه معصومین (علیهم السلام) در موارد مختلف به خصوص در روزها و شب های با عظمت ماه رمضان نقل شده، بیانگر یکی از بزرگ ترین نعمت های الهی و جلوه های جلال و جمال خدای بزرگ است که تنها در مکتب امامان بزرگوار ما یافت می شود و بدون شک چنین روح عارفانه و دعاهای با عظمتی را در هیچ یک از مکاتب و ادیان نخواهیم یافت.

رمضان بهار دعا است و لحظاتی که روزه دار به دعا می پردازد از پر شکوه ترین لحظات زندگی اوست. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره دعا کردن در ماه رمضان چنین می فرماید: «أَیُّهَا النَّاس … وَ ارفَعُوا إِلَیْهِ أَیْدِیَکُمْ بِالدُّعاء فی أَوْقَاتِ صَلواتِکُمْ فَإِنَّهَا أَفْضَلُ السَّاعَاتِ یَنْظُرُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ فیها بِالرَّحْمَهِ إِلَى عِبَادِهِ»؛[۵] هان ای مردم در ماه رمضان و به هنگام نماز دست هایتان را به دعا به سوی پروردگار متعال بلند کنید که چنین لحظاتی، با فضیلت ترین لحظات زندگی شماست که در آن هنگام خداوند با دیده محبت به بندگان نظر می افکند.

توبه و استغفار از وظایف روزه داران

رمضان، ماه آمرزش و توبه و بازگشت به سوی خداست؛ آنانکه در زندگی خویش آلودگی هایی داشته اند می توانند با روزه جان خود را شستشو دهند و در خلوت سحرها با رو کردن به خدای متعال درون را صفا بخشند و از خدای خویش طلب آمرزش کنند و می توانند با همین زمینه برای همیشه از کجی ها و گمراهی ها دست بردارند و به راه آیند.

پیشوایان معصوم (علیهم السلام) فرموده اند گناهان در این ماه بخشوده می شود؛ در این مژده بزرگی است برای آنانکه لغزش هایی داشته اند تا نومید نباشند و از برکات این ماه استغفار کنند و به سوی خدا بازگردند و روی دل به سوی او دارند و با او پیمان بندند که از گناهان دست بشویند و خود را اصلاح کنند و گذشته را جبران نمایند و بدون تردید گناهکار پشیمانی که در این ماه مبارک برای خدا روزه بگیرد و از گذشته خویش شرمسار باشد و از خدا آمرزش بخواهد، مورد مهر و عفو خداوند قرار خواهد گرفت و سعادتش تامین می شود.

از برکت های این ماه همین انقلاب روحی و تحول درونی روزه داران و همین توفیقات عملی است که انسان آلوده را پاک می سازد و از عذاب الهی که محصول گناهان است نجات می بخشد و روزه دار را از ظلمت ها به نور می کشاند، به نور تقوی، به نور فضیلت های اخلاقی، به نور توبه و بازگشت به سوی خدا، به نور مهر و رحمت خدای متعال.

آری استغفار، با معنی و رمزدار است که می تواند نفس بلا کشیده آدمی را از بند برهاند و مولد هر گونه خیر و سعادتی برای او باشد و موجب قرب انسان به خدای تعالی گردد و او را معطر و خوشبو وارد در محفل اولیاء الله بنماید.

امام رضا (علیه السلام) فرمود: «تَعَطّروا بِالاستغفارِ وَ لَا تَفَضَحَنَّکُم رَوائِحُ الذُّنوب»؛[۶] با استغفار کردن خود را معطر و خوشبو کنید تا رایحه گناه، شما را مفتضح ننماید.
بنابراین راه آزاد شدن نفس استغفار است و روی این جهت است که طبق بعضی از روایات بعضی از شیاطین مامور ایجاد فراموشی در انسان و بازداشتن او از استغفار می باشند. همچنین امام امیرالمومنین علی (علیه السلام) مسلمانان را به کثرت استغفار در ماه رمضان فرا خوانده و می فرماید: بر شما باد که در ماه رمضان بسیار استغفار کنید و دعا نمایید، اما دعا؛ پس بوسیله آن دفع بلا از شما می شود و اما استغفار؛ پس گناهان شما با آن محو خواهد گردید.[۷]

تلاوت قرآن از وظایف زوزه داران

در این ماه به قرائت قرآن بسیار سفارش شده و مرسوم مسلمین است که در ماه رمضان بیشتر از ماه های دیگر قرآن می خوانند و این خود وسیله ای است که جامعه اسلامی با قرآن و معارف آن آشنایی بیشتری پیدا کنند و برای پیشرفت در صراط خدا و اسلام از کلام خدای متعال آموزش بگیرند.

قرآن، پیام خدا برای هدایت مردم، کلام خدا برای حیات مردم، درمان خدا برای دردهای مردم و جلوه ای از نور خدا برای نجات مردم از ضلالت به سعادت است. قرآن سفره نعمت الهی است که همه نیازهای دنیا و آخرت و ظاهر و باطن انسان به بهترین صورت برای سفره چیده شده است.

مرحوم امام خمینی می فرمایند: «قرآن یک سفره ای است که خدا پهن کرده است برای همه بشر، یک سفره پهنی است که هر کس به اندازه اشتهایش از آن می تواند استفاده کند، اگر مریض نباشد که بی اشتها بشود. امراض قلبیه انسان را بی اشتها می کند. اگر مریض نباشد و اشتهای قلبی اش باشد از قرآن استفاده می کند.»

آری قرآن در همه ابعاد عبادی، سیاسی، اقتصادی، اخلاقی و اجتماعی و… بلکه برای لحظه لحظه زندگی و نیز ظریف ترین مسائل فکری و روحی بشر، طرح و برنامه دارد. قرآن؛ کتاب رمضان و ره آورد ماه خداست .کتاب زندگی سازی که ارمغان این ماه بزرگ برای بندگان صالح خدا به شمار می رود .طائران بلند پرواز رمضان در خلال این ماه شریف با قرائت قرآن نغمه خوانی می کنند و عاشقان خدا با تلاوت آیات روح بخش قرآنی، سرود عشق را سر می دهند شبستان تنگ و تاریک زندگی بوسیله قرآن مجید نورانی و نشاط انگیز می شود.

این که خداوند، قرآن را در ماه رمضان بر پیامبرش فرو فرستاده از طرفی عظمت ایام این ماه را بیان می دارد و از طرف دیگر، این حقیقت را می گوید که قرآن کتاب هدایت است اما تنها برای آنها که از وابستگی های غیر خدایی بریده باشند و یکی از راه های مهم بریدن از وابستگی ها، روزه گرفتن است.

نجات از مفاسد و پلیدی ها در رمضان نهفته است. بنگریم که خداوند چگونه در یک آیه هم عظمت ماه رمضان را بیان می دارد و هم نزول آن را و هم رسالت قرآن و هم جایگاه هدایت آن را :«شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِیَ أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ»؛[۸]

ماه رمضان آنچنان ماه با عظمتی است که خداوند قرآن را در آن نازل کرده تا مردم را هدایت کند و جایگاه این هدایت، چنانکه قرآن می فرماید: «هُدىً لِلْمُتَّقین»؛[۹] تنها متقیان هستند که این هدایت را می پذیرند و باز چنانکه از قرآن می آموزیم راه رسیدن به تقوی، عبادت و روزه است.

اینک به روایتی در مورد تلاوت قرآن در این ماه اشاره می کنیم؛ پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «مَنْ تَلافِیهِ آیَهً مَنَ الْقُرْآنِ کَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ خَتمِ الْقُرْآنَ فِی غَیْرِهِ مِنَ الشَّهُورِ»؛[۱۰] اگر کسی در این ماه یک آیه از قرآن تلاوت نماید ثوابش مثل کسی است که در غیر رمضان یک ختم قرآن نموده باشد.

عبادت و بندگی

رمضان، ماه عبادت و بندگی و راز و نیاز با معبود جهان است. در روایات اسلامی تاکید شده که در این ماه با توجه و خضوع بیشتر نمازها را بجا آورند و از نمازهای مستحبی در شب و روز غفلت نورزند و بدین ترتیب با یک تمرین یک ماهه همه مومنین به عبادت خالص تری موفق می شوند و جان ها به خدا نزدیک تر می گردد.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در این زمینه می فرماید: «وَ مَنْ تَطَوَّعَ فِیهِ بِصَلاهِ کَتَبَ اللهُ لَهُ بَرَاءَهً مِنَ النَّار»؛[۱۱] و هر کس در این ماه نماز مستحبی بجا آورد خداوند برائت او را از آتش دوزخ خواهد نوشت.

آری نماز برقرار کردن رابطه از زمین با ملا اعلی و با ذات لایزال خداوند است. انسان در پرتو نماز به سوی ملکوت پرواز نموده، مسافرت الی الله می کند و در ساحت قدس و حریم جلال الهی بار می افکند.

آدمی به برکت نماز سبک بال می شود، نماز زنگار معصیت و گناه را شستشو می دهد و بدین ترتیب بزرگ ترین مانع قرب به حق و حجاب غلیظ محرومیت از رحمت خدا که همان گناه است بر کنار می رود و راه باز می شود و انسان به خدا نزدیک می گردد.

البته از بهترین زمان هایی که در بالا بردن اعتبار نماز نقش بسیار مهم دارند، ماه مبارک رمضان است زیرا همه آن آثاری که بر نماز مترتب بوده و هست؛ ضمیمه طهارت و صفای نفس و نزاهت مخصوصی که مولود روزه است می شود و نیز شرافت و رحمتی که ویژه رمضان و از آثار این ماه شریف است اضافه می گردد. و در نتیجه نماز در این ماه شریف، انسان را به اوج ترقی میرساند و از این رو اصرار بسیار و تاکید شدیدی روی انجام نمازهای مستحبی در این ماه بزرگ شده است.

حضرت امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «همواره پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) چون ماه رمضان فرا می رسید، نمازهای بیشتر و زیادتری بجا می آورد و من نیز در ماه رمضان، افزون تر می خوانم و شما نیز افزونتر بخوانید.»[۱۲]

افطاری دادن

موضوع افطاری دادن به روزه داران و تقدیر از این بندگان صالح و پاک از سنت های سابقه دار اسلامی است که در تمامی اعصار و قرون مورد اهتمام مسلمانان بوده و نه تنها در اعصار پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) رایج بوده، بلکه در عصرهای دیگر نیز همچنان به قوت خود باقی بوده و می باشد.

روزه داران با پیروزی بر هوای نفس، قلب هایشان را از هر گونه کینه و تفرقه پاک می کنند و کدورت هایی را که منشا شیطانی دارد مبدل به صفا و صمیمت می سازند و ماه رمضان بهترین فرصت برای این دگرگونی و عالی ترین فصل برای غرس کردن نهال وحدت در قلب های موحدین است.

امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «هرکس مومنی را افطار دهد خداوند هفتاد ملک را وادار می کند یک سال، تا همان شب از سال آینده، او را تعریف و تقدیس کنند».[۱۳]

رسیدگی به مستمندان در وظایف روزه داران

از نتایج بارز روزه برانگیختن حس همدردی نسبت به مستمندان و همنوعان تنگدست است. آنان که زندگی آسوده ای دارند و رنج فقر و طعم گرسنگی و تشنگی را نچشیده اند ممکن است از حال مستمندان غافل بمانند و روزه وسیله ای است که آنان را از غفلت می رهاند و رنج مستمندان را به یاد آنان می آورد تا به دستگیری فقیران همت گمارند و به درد دل آنان برسند.

به همین جهت احسان و اطعام و انفاق به مستمندان در ماه مبارک رمضان از وظایف روزه داران شمرده و بسیار سفارش شده است. امام صادق (علیه السلام) در این زمینه می فرماید: «کسی که در ماه رمضان صدقه ای بدهد خداوند هفتاد نوع بلا و گرفتاری را از او دفع خواهد فرمود.»[۱۴]

در بعضی از روایات ماه رمضان، ربیع الفقراء یعنی بهار مستمندان نامیده اند؛ چنانکه از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) روایت شده است: «ماه شعبان ماه من و ماه رمضان ماه خدای تعالی است و آن بهار فقراء و تهیدستان است».[۱۵]

آری پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) ماه رمضان را بهار نیازمندان یعنی فصل نشاط مندی و طراوت و خرمی فقرا دانسته و ربیع الفقرا لقب داده؛ اکنون پیروان حقیقیشان بکوشند که از ماه رمضان بهاری برای مستمندان بسازند و به وجود بیاورند، به زندگی بی سر و سامان محرومان و مستمندان رونق و طراوتی بدهند و خرمی و صفائی بخشند. شبستان تنگ و تاریک زندگی مستمندان را نوری داده و روشن سازند. نان و نوایی به آنان داده، مسکن و مرکبی برایشان فراهم آورند و خلاصه غبار غم و اندوه را از چهره حسرت زده و زجر کشیده آنان بزدایند و به وضع دردآورشان پایان داده به محرومیت و تنگدستی آنان رضا ندهند.

 صله رحم

موضوع صله رحم از اهمیت فراوانی در اسلام برخوردار می باشد و آیات کریمه قرآنی مدح و ستایش احسان کنندگان به ارحام را به طور ویژه ای بیان کرده چنانکه شدیدا قطع کنندگان رحم را نکوهش و ملامت می فرماید. اخبار و آثار بزرگان و خاندان عصمت نیز در این باب فراوان است.

امیرالمومنین (علیه السلام) در وصایای بسیار ارزنده ای که به فرزندشان امام مجتبی (علیه السلام) کرده اند، می فرماید: «خویشانت را گرامی دار چه آنکه آنان بال تو هستند که با آن پرواز می کنی و اصل و ریشه تو هستند که به آن برمیگردی و دست تو می باشند که با آن حمله می کنی».[۱۶]

در منطق امیرالمومنین (علیه السلام)، اقوام و خویشان انسان بال و عامل پرواز اویند که به برکت آنان اوج می گیرد و پیش می رود و به همه جا راه می یابد. همچنین آنان ریشه وجودی انسانند و تار و پود و رگ و ریشه های وجود آنان بهم آمیخته و در آخر، ارحام و خویشان انسان دست پر توان انسانند که با آن قدرت حمله دارد و اگر دست در بدن نباشد آدمی قدرت مدافعه از خود را نخواهد داشت.

دوری از گناهان در وظایف روزه داران

تقوی و پرهیزکاری در تربیت و سازندگی و شخصیت اسلامی یک مسلمان نقش بسیار مهمی دارد و برای رسیدن به همین صفت، بهترین عبادت در ماه صیام و در حال روزه اجتناب از گناهان است.

بدین جهت وقتی که پیامبر بزرگوار اسلام  (صلی الله علیه و آله و سلم) در خطبه شعبانیه، فضیلت های ماه رمضان و روزه را برای مردم بیان می فرمود؛ امام علی (علیه السلام) پرسید: بهترین اعمال در این ماه چیست؟ آن حضرت فرمودند: «الْوَرَعُ عَنْ مَحارِمِ اللهِ»؛ اجتناب از معاصی و گناهان. یکی از موارد مهم در ماه مبارک رمضان حفظ زبان است؛ زیرا اولا بعضی از تخلفات و معاصی زبان، موجب بطلان روزه است و ثانیا زبان، مجمع الآثام و منشا گناهان بسیار و مولد آفات بی شماری است.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می فرماید: روزه دار در عبادت و بندگی خداست، اگرچه خوابیده باشد تا زمانی که غیبت مسلمانی را نکند».[۱۷]

همچنین از آن حضرت روایت شده که فرمودند: «کسی که مسلمانی را در ماه مبارک رمضان غیبت کند، اجر و پاداشی بر روزه اش نخواهد بود».[۱۸] اگر روزه دار بخواهد روزه اش کامل و موجب قرب به خدا باشد، باید سخت خود را در حصار و تحت مراقبت شدید قرار دهد وگرنه روزه او در منطق اهل رمضان و عارفان روزه نیست.

نتیجه گیری

ماه مبارک رمضان، بهار عبادت است؛ همان طورى که بهار در جسم انسان نشاط به وجود مى‏ آورد، در ماه رمضان هم انسان باید بر اثر عبادت نشاط روحى پیدا کند و بهره بردن از این ماه نورانی ممکن نیست مگر با انجام دادن وظایفی که در آیات و روایات به آن اشاره شده است؛  توجه به دعا و مناجات، توبه و استغفار، تلاوت قرآن کریم، افطاری دادن و رسیدگی به مستمندان، دوری از گناهان و… بخشی از وظایف روزه داران است که به آنها اشاره شد.

پی نوشت ها

[۱] . فرقان: ۷۷.

[۲] غافر: ۶۰.

[۳] . کافی، ج۱، ص ۴۶۸.

[۴] . کافی، ج۴، ص ۲۱۵.

[۵] . جامع احادیث الشیعه، ج۱۴، ص۳۳۷.

[۶] . جامع احادیث ‌الشیعه، ج ١۴، ص ٣٣٧.

[۷] . فضائل الاشهر الثلاثه، ص۷۶.

[۸] . بقره: ۱۸۵.

[۹] . بقره: ۲.

[۱۰] . خطبه شعبانیه.

[۱۱] . خطبه شعبانیه.

[۱۲] . وافی، ج۲، ص۶۶.

[۱۳] . توشه رمضان، ص۸۶.

[۱۴] . بحار الانوار، ج ۹۳، ص ۳۱۹.

[۱۵] . سروش رحمت، ص۶۸.

[۱۶] . نهج البلاغه، نامه ۳۱.

[۱۷] . بحار الانوار، ج۳، ص۷.

[۱۸] . همان، ج۲، ص ۲۵۸.

منابع

1. قرآن کریم.
2. نهج البلاغه.
3. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
4. بروجردی، سیدحسین، جامع الاحادیث الشیعه، قم: نشر صحف، ۱۳۷۳ق.
5. ابن بابویه، محمد بن علی، فضائل الأشهر الثلاثه، بیروت: دارالمجد، ۱۴۱۲ق.
6.  فیض کاشانی، الوافی، اصفهان، مکتبه الإمام أمیرالمؤمنین علی (ع) العامه، ۱۴۰۶ق.
7. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه، بیروت: موسسه الوفا، ۱۴۰۴ق.
8. نورمفیدی، سیدکاظم، توشه رمضان، قم: بوستان کتاب، ۱۳۹۷ش.
9. ذاکری، سیدمصطفی، سروش رحمت، قم: تحسین، ۱۳۸۵ش.

اقتباس از کتاب آثار و برکات روزه داری، محمد جواد مهری، انتشار یافته توسط رواق دانش، ص ۸۹ الی ۱۱۵.