از جمله اموری که سبب سعادتمندی انسان در آخرت می شود، داشتن «قلب سلیم» است. انسان دارای قلب سلیم از هر گونه بیماری معنوی و روحی سالم است و در قلب خود به جز خداوند، موجود دیگری را راه نمی دهد.
شناخت قلب سلیم و آشنایی با ویژگی ها و راه های تحصیل و حفظ آن در آیات قرآن و روایات اهل بیت (ع)، می تواند ما را در به دست آوردن قلب سلیم یاری دهد. در ادامه نگاهی خواهیم داشت به معنا و ویژگی های قلب سلیم بر اساس آیات و روایات.
معنا و مفهوم «قلب» و «سلیم»
برای بررسی ویژگی های قلب سلیم ابتدا باید به معنای «قلب» توجه کنیم. «قلب» در لغت به معنای تحول و دگرگونی است و از آنجا که قلب انسان محل بروز عواطف و احساساتی است که حالات انسان را دگرگون می کند، قلب می گویند.
«سلیم» بر وزن فعیل، صفت مشبهه است و دلالت بر ثبوت صفت سلامت در ذات شی ای می کند و نشانگر آن است که آن شی در ذاتش از نقص و عیب به کلی پاک است.[۱]
با توجه به اینکه سلیم که از ماده سلامت است، پس قلب سلیم مفهوم روشنی دارد یعنی قلبی که از هرگونه بیماری و انحراف اخلاقی و اعتقادی دور باشد.[۲] مگر نه این است که قرآن درباره منافقان می گوید: «فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضًا؛[۳] در دل های آن ها یک نوع بیماری است و بر اثر لجاجت شان خدا بر این بیماری می افزاید.»
بنابراین ویژگی اصلی از ویژگی های قلب سلیم، پاکی و دوری آن از هر گونه گناه و آسیب های معنوی است.
معنای قلب سلیم در آیات قرآن
در دو آیه از آیات قرآن تعبیر قلب سلیم به کار رفته است. آیه اول درباره قیامت است که خداوند می فرماید: «یَوْمَ لَا یَنْفَعُ مَالٌ وَ لَا بَنُونَ؛ إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ؛[۴] در آن روز که مال و فرزندان سودى نمی بخشد؛ مگر کسى که با قلب سلیم به پیشگاه خدا آید.»
روز قیامت روزی است که تنها قلب سلیم مورد پذیرش واقع می شود و ارزش های دنیا همچون مال و فرزند سودی برای انسان ندارند.
آیه دوم درباره حضرت ابراهیم (ع) است که قرآن می فرماید: «وَ إِنَّ مِنْ شِیعَتِهِ لَإِبْرَاهِیمَ؛ إِذْ جَآءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ[۵]؛ و از پیروان او ابراهیم بود؛ به خاطر بیاور هنگامى را که با قلبى سلیم به پیشگاه پروردگارش آمد.»
در این دو آیه از عبارات «جاء بـ» و «آتی بـ» استفاده شده و سخن از آمدن به همراه قلب سلیم است. این تعابیر دو بخشی است؛ بخشی به فعل «آمدن» و بخش دیگر به فعل «همراه آوردن» ارتباط دارد که با کمک «بـ» بیان شده است.
دو فعل «جاء» و «أتی» وقتی در مورد کسی به کار می روند بر این مطلب دلالت دارند که عامل آن ها از یک مبدأ به یک مقصد حرکت کرده و اکنون در موقعیتی قرار دارد که پیش تر در آن نبوده است.
این حرکت ممکن است مکانی یا زمانی یا فراحسی باشد. در این دو آیه حرکت یک حرکت فراحسی و به سوی خدا است که با واژه «الله و رب» از آن تعبیر شده است.
در آیه ۸۴ سوره صافات از واژه «رب» که با جنبه ربوبیت خدا و تربیت پذیری انسان در دنیا سازگاری دارد، استفاده شده است.
در مسیر حرکت تربیتی انسان تا رسیدن به مرتبه قلب سلیم، انسان بیشترین دخالت را دارد؛ از این رو، در این آیه از «باء مصاحبت» به معنای همراهی استفاده شده و قلب سلیم همچون کالایی در نظر گرفته شده است که انسان آن را همراه خود نزد پروردگار و رب خودش می آورد.
در این آیه قلب سلیم همراه و زاد مسافر در حرکت به سوی خدا است؛ ولی در آیه ۸۹ سوره شعراء «قلب سلیم» ملاک ارزش گذاری شمرده شده است.
در آیه ۸۹ سوره شعراء، به جای «رب» از «الله» که با جنبه الوهیت خدا می سازد، استفاده شده است. در قیامت دیگر بحث از حرکت و تکامل نیست، بلکه سخن از حسابرسی و فایده مندی و بی فایدگی مال و اولاد است.
به عبارت دیگر، انسان در سفر خود ممکن است کالاهای زیادی، مثل اموال و اولاد، به همراه داشته باشد، ولی در ظرف قیامت «قلب سلیم» معیار ارزش گذاری داشته های انسان است.
پس داشتن قلب سلیم در دنیا و در مسیر عبودیت یکی از مراحل بالای قرب الهی است که اگر کسی به آن دست یابد، مسیر حرکت خود را تکمیل کرده و به مقصد خود (رب) رسیده است. در قیامت نیز قلب سلیم معیار سنجش اعمال است.
آیت الله جوادی آملی درباره حقیقت «قلب سلیم» می نویسد:
«درخواست مقام تسلیم، در واقع تقاضای داشتن قلب سلیم است؛ زیرا قلب سلیم به معنای قلب مسلم، منقاد و مطیع است، با این ویژگی که جز یاد و مهر حق، چیزی دیگری را در آن راه نیست.»[۶]
قلب در اصل خلقت خویش خداجو و خداشناس است، به این جهت هر جا انسان بر خلاف آن عمل کند، توبیخ می شود. به عبارت دیگر، اگر مشکلی برای قلب پیش نیاید و قلب بر خلقت اولیه خود باشد، انسان را هم در شناخت و هم در ایمان به سوی خدا حرکت می دهد. پس قلب همواره سالم است و نا سلامتی اش بر اثر عارضه بیرونی است.
قلب اگر در بُعد سلامت رشد یابد و دارایی خود را در مسیر توحید استحکام بخشد، از قلب عادی به «قلب سلیم» تبدیل می شود. «سلیم» صفت مبالغه و نشان دهنده دوام و استحکام سلامتی است؛ پس قلب سلیم قلبی است که سلامتی اش تضمین شده، از ابعاد منفی و جنبه های سلبی که می تواند بر قلب عارض شود به دور است و نه از جهت معرفتی و نه از جهت ایمانی آفتی تهدیدش نمی کند.
ویژگی های قلب سلیم
در روایات ویژگی ها و خصوصیاتی را از نشانه های سلامت قلب دانسته اند که در ادامه به برخی از آن ها اشاره می کنیم:
۱. فقط جایگاه خدا
اولین ویژگی قلب سلیم این است که این قلب، تنها جایگاه خداوند است و غیر حضرت حق در آن جایی ندارد. چنین قلبی از نظر معرفتی فقط متوجه خدا است و از جهت ایمانی فقط در برابر خدا تسلیم است. از امام صادق (ع) درباره آیه «إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ[۷]» سوال شد، حضرت در پاسخ فرمودند:
«اَلْقَلْبُ اَلسَّلِیمُ اَلَّذِی یَلْقَى رَبَّهُ وَ لَیْسَ فِیهِ أَحَدٌ سِوَاهُ قَالَ وَ کُلُّ قَلْبٍ فِیهِ شِرْکٌ أَوْ شَکٌّ فَهُوَ سَاقِطٌ وَ إِنَّمَا أَرَادُوا اَلزُّهْدَ فِی اَلدُّنْیَا لِتَفْرُغَ قُلُوبُهُمْ لِلْآخِرَهِ؛[۸]
قلب سلیم کسى دارد که پروردگارش را ملاقات کند، در حالى که جز خدا، احدى در دلش نباشد، و هر دلى که در آن شرکى یا شکى باشد، ساقط است و (انبیاء و اولیاء خدا) زهد دنیا را اختیار کردند تا دلشان براى آخرت فارغ باشد.»
علامه طباطبایی در بیان مراد از «سلامت قلب» و «قلب سلیم» چنین می نویسد:
«مراد از سلامت قلب آن است که از هرچیزی که مضر به تصدیق و ایمان به خدای سبحان است خالی باشد، از قبیل شرک جلی و خفی، اخلاق زشت و آثار گناه و هر گونه تعلقی که به غیر خدا باشد و انسان جذب آن شود و باعث شود که صفای توجه به سوی خدا مختل گردد. از اینجا روشن می شود که مراد از قلب سلیم آن قلبی است که هیچ تعلقی به غیر از خدا نداشته باشد.»[۹]
بنابراین، قلب سلیم به صورت کامل کلمه توحید را دارد، از یک سو فقط خدا را ملاقات می کند و از سوی دیگر چیزی جز خدا در خود ندارد.
۲. مصون بودن از شبهات
امام حسن (ع) درباره سلامت قلب می فرماید: «أَسْلَمُ اَلْقُلُوبِ مَا طَهُرَ مِنَ اَلشُّبُهَاتِ؛[۱۰] سالم ترین قلب ها، آن است که از شبهات پاک باشد.»
شبهه، آمیخته شدن حق و باطل است. امیر المومنین (ع) در توضیح علت نامیدن «شبهه» به این نام می فرماید: «إِنَّمَا سُمِّیَتِ اَلشُّبْهَهُ شُبْهَهً لِأَنَّهَا تُشْبِهُ اَلْحَقَّ؛[۱۱] شبهه را به این دلیل شبهه نامیدند که به حق شباهت دارد.»
از آنجا که قلب، جایگاه عواطف و گرایشات است، شاید بتوان گفت منظور امام حسن (ع) از تعبیر سلامت قلب نسبت به شبهات، پاکی از شبهات و آمیخته شدن حق و باطل در عواطف و گرایشات باشد؛ همچون کسانی که خداوند از گرایشات آن ها چنین حکایت می کند:
«وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْدَادًا یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ؛[۱۲]بعضى از مردم، غیر از خداوند همتایانى براى پرستش انتخاب مى کنند؛ و آن ها را همچون خدا دوست دارند.»
پاکی از شبهات در گرایشات این است که فقط سمت و سوی گرایشات انسان به طرف خداوند باشد. بنابراین قلب سلیم قلبی است که از شبهات پاک و مصون باشد و هیچ گونه شک و شبهه ای در ایمان او وجود نداشته باشد.
۳. دوری از هواهای نفسانی
از رسول خدا (ص) درباره قلب سلیم سوال شد، حضرت فرمودند: «دِینٌ بِلاَ شَکٍّ وَ هَوی؛[۱۳] دینی بدون شک و هوای نفس.»
صاحبان قلب سلیم دین را محلی برای تامین خواسته ها و خواهش های نفسانی شان قرار نمی دهند؛ بلکه دین خود را از هر گونه شک و تردید و هواهای نفسانی دور نگه می دارند و قلب خود را با هوای نفس آلوده و بیمار نمی کنند.
۴. دوری از ریا و خودنمایی
در ادامه روایت قبل که از رسول خدا (ص) نقل شد، حضرت درباره قلب سلیم می فرماید: «عَمَلٌ بِلاَ سُمْعَهٍ وَ رِیَاءٍ[۱۴]؛ عمل بدون شهرت طلبی و خودنمایی.»
قلب جایگاه عمل نیست اما تاثیر بسزایی در اعمال انسانی دارد. در واقع گرایشات و تمایلات قلبی، انسان عامل اصلی اعمال او هستند.به نظر می رسد که این خصوصیتی که پیامبر (ص) درباره سلامت قلب فرمودند، از آثار سلامت قلب و عواطف انسان است و به رابطه اثر گذاری گرایش های انسان بر عمل های او اشاره دارد.
به این ترتیب قلب سلیم قلبی است که در اعمال صاحبش هیچ گونه ریا و خودنمایی وجود ندارد و همواره برای خداوند و رضای او عمل می کند. در واقع نیت خالص اصلی اساسی در اعمال به شمار می رود و یک مومن واقعی که دارای قلب سلیم است هیچ گاه اعمال خود برای غیر حق تعالی انجام نمی دهد. در روایتی زیبا امام صادق (ع) درباره قلب سلیم و سلامت آن می فرماید:
«صَاحِبُ اَلنِّیَّهِ اَلصَّادِقَهِ صَاحِبُ اَلْقَلْبِ اَلسَّلِیمِ لِأَنَّ سَلاَمَهَ اَلْقَلْبِ مِنْ هَوَاجِسِ اَلْمَحْذُورَاتِ بِتَخْلِیصِ اَلنِّیَّهِ لِلَّهِ فِی اَلْأُمُورِ کُلِّهَا؛[۱۵] کسى که داراى نیتى پاک و صادق باشد از سلامت قلب برخوردار است چون سالم داشتن قلب از خاطرات و افکار زیان بار در صورتى میسر است که انسان در تمام کارهاى خود نیت را براى خدا خالص نماید.»
طبق این روایت، کسی دارای قلب سلیم است که نیتش کاملا صادق و پاک باشد و به غیر خداوند آلوده نشود.
۵. عدم دلبستگی به دنیا
مهم ترین ویژگی قلب سلیم دوری از دنیا و عدم وابستگی به آن است. قلب سلیم از محبت دنیا در امان و از آن سالم است؛ چنانکه امام صادق (ع) فرموده است: «هُوَ اَلْقَلْبُ اَلَّذِی سَلِمَ مِنْ حُبِّ اَلدُّنْیَا؛[۱۶] [قلب سلیم] قلبی است که از حب دنیا سالم باشد.»
این ویژگی روی دیگری از ویژگی اول است؛ بدون شک زمانی می توان گفت فقط خداوند در قلب انسان جایگاه دارد که دلبستگی های دنیایی در آن وجود نداشته باشد.
۶. دوری از خودخواهی
در یک روایت درباره چگونگی رسیدن به سلامت قلب چنین آمده:
«وَ لاَ یَسْلَمُ لَکَ قَلْبُکَ حَتَّى تُحِبَّ لِلْمُؤْمِنِینَ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِک؛[۱۷] قلب تو به سلامت نمی رسد تا اینکه برای مومنین آنچه برای خود دوست دارید، دوست داشته باشی.»
این روایت بیان می کند که یکی از ویژگی های قلب سالم، توجه به مومنین و کنار گذاشتن خودخواهی است. خودخواهی یکی از بدترین بیماری های قلب است که انسان را از داشتن قلب سلیم دور می کند.
۷. اندیشه و رفتار سنجیده و بهنجار
در یک روایت زیبا امام علی (ع) درباره آنچه که از قلب سلیم صادر می شود، می فرماید: «لاَ یَصْدُرُ عَنِ اَلْقَلْبِ اَلسَّلِیمِ إِلاَّ اَلْمَعْنَى اَلْمُسْتَقِیمُ؛[۱۸] از قلب سلیم جز معنای مستقیم صادر نمی شود.»
معنای مستقیم، یک معنای عام است که شامل اندیشه، گفتار و کردار می شود. در واقع حضرت در این حدیث ملاکی را برای سلیم بودن قلب ارائه کرد که برای همه قابل فهم باشد و از اثرگذاری گرایشات بر بینش و کنش حکایت دارد.
۸. تفکر
یکی از اموری که سبب می شود قلب انسان سالم و زنده باشد و به تعبیر روایات دارای حیات شود، تفکر است. در روایتی از امام صادق (ع) درباره چگونگی اثرگذاری تفکر بر قلب چنین آمده است:
«فَإِنَّ اَلتَّفَکُّرَ حَیَاهُ قَلْبِ اَلْبَصِیرِ کَمَا یَمْشِی اَلْمُسْتَنِیرُ فِی اَلظُّلُمَاتِ بِالنُّورِ؛[۱۹] تفکر، مایه حیات قلب انسان با بصیرت است چنان که رونده در تاریکی به وسیله نور گام بردارد.»
همچنین از امام حسن (ع) نقل شده که فرمود: «عَلَیْکُمْ بِالْفِکْرِ فَإِنَّهُ حَیَاهُ قَلْبِ اَلْبَصِیرِ وَ مَفَاتِیحُ أَبْوَابِ اَلحِکْمَهِ؛[۲۰] بر شما باد به تفکر؛ پس به درستی که تفکر موجب حیات دل آگاه و کلید درهای حکمت است.»
بنابراین یکی دیگر از ویژگی های قلب سلیم، تفکر و تامل است؛ چرا که اندیشه سبب احیاء قلب و نورانیت آن می شود.
۹. ذکر و یاد خدا
یکی دیگر از ویژگی های قلب سلیم، خشوع و خضوع در برابر خداوند است. صاحبان قلب سلیم وقتی که خداوند را یاد می کنند، قلب هایش از شدت عظمت خداوند به لرزه می افتد:
«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذَا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ؛[۲۱] مؤمنان، تنها کسانى هستند که هرگاه نام خدا برده شود، دلهاشان ترسان می گردد.»
یکی از حالاتی که بر اثر ذکر خدا برای قلب ایجاد می شود، «طمأنینه و آرامش» است. این حالات سکون و آرامش بعد از مرحله ترس از عظمت خداوند است. در قرآن کریم می خوانیم:
«الَّذِینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ؛[۲۲] همان کسانى که ایمان آورده اند، و دل هایشان به یاد خدا مطمئن و آرام است؛ آگاه باشید، تنها با یاد خدا دل ها آرام مى گیرد.»
انسان مومن در ابتداء با یاد خداوند، دلش مضطرب و لرزان است ولی در ادامه آرامش و اطمینان قلب برای انسان ایجاد می شود. پس این خصوصیاتی که با ذکر خدا بر قلب ایجاد می شود در طول یکدیگر هستند.
آنچه درباره وجل قلب گفته شد در زمانی است که هنوز انس کامل حاصل نشده و کبریایی صاحب جبروت، مایه حریم گرفتن برای انسان است ولی آنچه در سوره رعد آمده، مرحله بعدی است که بر اثر تداوم طی راه، انس پدید می آید و مقداری از جلال و بزرگی خداوند به جمال و زیبایی تبدیل می شود. [۲۳]
۱۰. تقوا و پرهیزگاری
یکی از نشانه های قلب سلیم تقواست. امام علی (ع) در روایتی می فرماید: «خُلُوُّ اَلْقَلْبِ مِنَ اَلتَّقْوَى یَمْلَأُهُ مِنْ فِتَنِ اَلدُّنْیَا؛[۲۴] خالی بودن دل از تقوا موجب می گردد که از فتنه های دنیا پر گردد.»
این روایت به خوبی نشان می دهد که حفظ و نگهداری گرایشات قلبی موجب می گردد که در مقابل فتنه های دنیا واکسینه شود.
در روایت دیگری امیرالمومنین (ع) می فرماید: «فَإِنَّ تَقْوَى اَللَّهِ دَوَاءُ دَاءِ قُلُوبِکُمْ؛[۲۵] تقوا دوای بیماری های قلبی شما است.»
این خودنگهداری و تقوا گاهی در تمام وجود انسان رسوخ کرده و حتی عواطف قلبی انسان را در بر می گیرد. در این صورت انسان تمایل به کنش های الهی داشته و حتی سعی می کند که در جامعه چیزهایی که جزء نمادهای اراده خداوند دانسته شده را بزرگ بدارد.
خداوند درباره این ویژگی تقوا و خودداری می فرماید: «ذَلِکَ وَمَنْ یُعَظِّمْ شَعَآئِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ؛[۲۶] این است مناسک حج؛ و هرکس شعائر الهى را بزرگ دارد، این کار نشانۀ تقواى دل هاى آنها است.»
درباره رابطه تقوا و سلامت قلب این نکته قابل توجه است که در یک مرحله «تقوا» زمینه «سلامت قلب» است و در یک مرحله دیگر «سلامت قلب» زمینه «تقوا» و نگه داری جدیدی می باشد. تعبیر امیرالمومنین (ع) به این نکته اشاره دارد:
«أَلاَ فَصُونُوهَا وَ تَصَوَّنُوا بِهَا[۲۷]؛ تقوا را حفظ کنید و خویشتن را با تقوا حفظ نمایید.»
هم تقوا در هر مرحله بر سلامت قلب اثرگذار است و هم سلامت قلب در هر مرحله‌ای بر تقوا و خود نگهداری اثرگذار می باشد.
۱۱. موعظه پذیری
یکی از مواردی که در متون دینی موجب حیات و زندگی قلب می شود، موعظه است. امیرالمومنین (ع) می فرماید: «اَلْمَوَاعِظُ حَیَاهُ اَلْقُلُوبِ[۲۸]؛ موعظه سبب حیات قلب است.» همچنین در روایت دیگری از حضرت چنین آمده است: «أَحْیِ قَلْبَکَ بِالْمَوْعِظَهِ؛[۲۹] قلب را موعظه زنده بدار.»
بنابراین قلب سلیم، قلبی است که همواره آماده پذیرش موعظه است و هیچ گاه با پند و اندرز دیگران، ناراحت نمی شود بلکه نصیحت و موعظه را وسیله ای برای احیاء قلب و سالم نگه داشتن آن از شر آفات و بیماری ها می داند.
جمع بندی
سلامت قلب به این است که انسان از انواع گرایشات غیر خدایی، خالی باشد که البته این امر دارای مراتبی است. آدمی به تدریج با عمل به دستورات خداوند و اهل بیت (ع) می تواند به درجات کامل تری از قلب سلیم دست پیدا کند. کامل ترین درجه زمانی است که قلب انسان به کلی از غیر خدا پاک شده و در هیچ لحظه ای از یاد خداوند غافل نباشد. اگر قلب به چنین جایگاهی دست پیدا کند، به آن قلب سلیم گفته می شود.
پی نوشت ها
[۱] مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ج۵، ص ۱۹۳.
[۲] مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۱۵، ص ۲۷۳.
[۳] بقره/۱۰.
[۴] شعراء / ۸۸ و ۸۹.
[۵] صافات/ ۸۳ و ۸۴.
[۶] جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ج۱۷، ص ۶۸.
[۷] شعراء/۸۹.
[۸] کافی، کلینی، ج۲، ص۱۶.
[۹] طباطبایی، المیزان، ج۱۷، ص ۱۴.
[۱۰] مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۱۰۹.
[۱۱] شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه ۳۴، ص ۸۱.
[۱۲] بقره/۱۶۵.
[۱۳] نوری، مستدرک وسائل، ج۱، ص۱۱۳.
[۱۴] نوری، مستدرک وسائل، ج۱، ص۱۱۳.
[۱۵] مجلسی، بحارالانوار، ج۶۷، ص۲۱۰.
[۱۶] مجلسی، بحارالانوار، ج۷، ص ۱۵۲.
[۱۷] مجلسی، بحارالانوار، ج۷۵، ص ۸.
[۱۸] آمدی، غرر الحکم، ص ۷۹۰.
[۱۹] کلینی، الکافی، ج۲، ص ۵۹۸.
[۲۰] مجلسی، بحارالانوار، ج۷۵، ص۱۱۵
[۲۱] انفال/۲.
[۲۲] رعد/۲۸.
[۲۳] جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن کریم، ج۲، ص ۵۴۶.
[۲۴] آمدی، غرر الحکم، ص ۳۶۳.
[۲۵] مجلسی، بحارالانوار، ج۶۷، ص ۲۸۴.
[۲۶] حج/۳۲.
[۲۷] شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه ۱۸۵، ص ۲۸۳.
[۲۸] آمدی، غرر الحکم، ص ۲۹.
[۲۹] آمدی، غرر الحکم، ص ۱۴۰.
منابع
- قرآن کریم.
- آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم، قم، درالکتب الإسلامی، ۱۴۱۰ ق.
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم، مرکز بین المللی نشر اسراء، ۱۴۰۳.
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن کریم، قم، مرکز بین المللی نشر اسراء، ۱۳۹۰.
- شریف رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، قم ـ ایران، موسسه دارالهجره، ۱۳۶۶ش.
- طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران ـ ایران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، مرکز نشر آثار علامه مصطفوی، ۱۳۸۵ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل، و مستنبط المسائل، بیروت، موسسه آل البیت، ۱۴۰۸ق.
منبع اقتباس
- زهرا پور مهر آبادی، سید محسن، معناشناسی و آسیب های قلب سلیم از منظر قرآن، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه معارف اسلامی، ۱۳۹۴ش .
- نصرتی، شعبان، معناشناسی قلب در قرآن، قم، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ۱۳۹۶ش، ص ۲۳۰ـ۲۲۵.
