هر یک از احکام الهی، دارای فلسفه خاصی است. درباره فلسفه روزه هم در قرآن کریم و هم در احادیث نبوی مطالبی مطرح شده است. فلسفه روزه ممکن است دارای ابعاد متعددی باشد که در اینجا به برخی از آن ها از قرآن کریم و احادیث اشاره می شود. به طور کلی فلسفه روزه را در ابعاد گوناگون می توان به چهار دسته تقسیم کرد:
الف: بعد عرفانی و معنوی
آیه ای در قرآن کریم وجود دارد که روزه را بر بندگان مومن خود واجب گردانیده است. در این آیه شریفه به فلسفه روزه نیز اشاره شده است. خداوند می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ؛ اى افرادى که ایمان آوردهاید، روزه بر شما نوشته شد همان گونه که بر کسانى که قبل از شما بودند نوشته شده، تا پرهیزکار شوید.[۱]
این آیه شریفه به روزه که یکی از مهمترین عبادت الهی است پرداخته است. پس از اینکه بر وجوب روزه تاکید می کند بلافاصله با جمله «لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» به فلسفه روزه که یک عبادت انسان ساز و تربیت آفرین است اشاره می کند. به این معنا که روزه عامل موثرى است براى پرورش روح تقوا و پرهیزگارى در تمام زمینه ها و همه ابعاد.
از آنجا که انجام این عبادت با محرومیت از لذائذ مادى و مشکلاتى- مخصوصا در فصل تابستان- همراه است، فلسفه روزه و اینکه اثرات پربار این فریضه الهى صد در صد عائد خود بندگان خدا می شود، آن را یک موضوع دوست داشتنى و گوارا مى سازد. در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) نقل شد که فرمود:
لذه ما فى النداء ازال تعب العباده و العناء؛ لذت خطاب «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» آن چنان است که سختى و مشقت این عبادت را از بین برده است.[۲]
جمله «لعلّکم تتقون» که به فلسفه روزه اشاره دارد بیانگر این است که روزه روح تقوی و پرهیزگاری را در انسان زنده می کند، از شدت غرایز می کاهد روح را تلطیف و صفا می بخشد و نورانیت ایجاد می کند، عزم و اراده انسان را در مقابل خوردنی ها و آشامیدنی ها قوی و در انسان قدرت تصمیم گیری ایجاد می کند و راه را برای سیر و سلوک بسوی خدای متعال هموار می سازد و در ابعاد مختلف بر کامل شدن انسان کمک می کند.
روزه مایه تقرب به خداوند متعال است؛ زیرا روزه ها شهوت نفس را می کوبد و قدسیت و معنویت انسان را تقویت می نماید، آدمی را به یاد ترس روز قیامت می اندازد و عطش و گرسنگی آن روز را یادآوری می کند و انسان را از کسالت ها و مفاسد سیری که بزرگ ترین ریسمان محکم شیطان است می رهاند. و دلیل این مطلب روایتی است که از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که شیطان آمد نزد یحیی من ثریای پیامبر (علیه السلام) حضرت یحیی دید از هر دو چیزی بخود نمونه آویخته، حضرت فرمود این ها که به خود آویخته چیست؟ شیطان گفت: شهواتی است که به وسیله آن ها فرزندان آدم را دچار می کنم حضرت فرمود: آیا برای من هم در آن چیزی هست؟ شیطان گفت هرگاه شکم خود را سیر کردی از خوراک، پس تو را باز می‌دارم از نماز و یاد خدا، حضرت یحیی قسم یاد کرد که شکم خود را هرگز از طعام پر نخواهم کرد.[۳]
بدون شک شهوت پرستی و فرو رفتن در شهوات انسان را از خدا غافل و دور می سازد دانائی و زیرکی را می کشد، مجرب ترین وسیله برای کشتن و تعدیل شهوت گرسنگی کشیدن است که از آثار آنان دانائی و زیرکی و تقرب به خدای تعالی می باشد. چنانکه دانشمند معروفی ملاهادی سبزواری در اشعاری درین رابطه چنین فرموده است: گرسنگی و دوری از طعام برای بدست آوردن علم و حکمت و دانش همچون ابرهای بارنده است و سیری و شکم پر از غذا زیرکی و دانائی را کشنده است بلکه تمام فتنه ها در سیری است زیرا سیری زاینده تمام شهوات است.[۴]
احادیث فراوانی که به فلسفه روزه و روزه داری اشاره دارند آن را مایه تقرب به خداوند دانسته است. به طور نمونه به احادیث ذیل توجه نمائید.
۱. پیامبر (صلی الله علیه و آله) در ضمن توصیه ای به اسامه بن زید چنین فرموده است: «عَلَیْکَ بِا الَّوْمِ فَاِنَّهُ قُربُهُ اِلَی الله؛ بر توباد روزه داری زیرا که روزه موجب تقرب به خدا می شود.»[۵]
۲. پیامبر (صلی الله علیه و آله) در شب معراج سؤال کرد خدایا برترین اعمال چیست؟ خداوند در جواب فرمود: توکل بر من و راضی بودن به آنچه قسمت بنده ام نموده ام… بعد در ضمن همین حدیث خداوند می فرماید: ای احمد! آیا می دانی کدام وقت بنده به من نزدیک می شود. حضرت فرمود: نه ای پروردگار من؛ خداوند فرمود: «موقعی که گرسنه و یا در سجده باشد.[۶]
ب: فلسفه روزه در بعد اخلاقی و تربیتی
فلسفه روزه در بعد اخلاقی و تربیتی نیز نمود دارد. علم اخلاق برای تزکیه روح انسان وضع شده با آموختن و به کار بستن آن می توان روح سرکش انسانی را از چنگال رذائل اخلاقی نجات داد؛ و آماده درک انوار معنوی شد؛ اگر انسان بخواهد سیر و سلوکی داشته باشد و به مراحل بالای کمال و معنویت برسد تزکیه و تخلیه از مهم ترین مراحل است و یکی از فوائد مهم روزه مسئله تزکیه روح و تخلیه روان است. چون روزه تنها امساک نیست که انسان فقط از خوردن و آشامیدن پرهیز کند و بس ـ چنانکه در حدیث شریف می خوانیم:
« رُبَ صَائِمٍ حَظُّهُ مِنْ صِیَامِهِ الْجُوعُ وَ الْعَطَش »[۷] چه بسا روزه داری که فقط گرسنگی و تشنگی می کشد، بلکه روزه حقیقی آن است که چشم و گوش و زبان انسان هم روزه باشد یعنی از ارتکاب گناهان چه کبیره و چه صغیره … اجتناب نماید و از دستورات دینی به طور کامل پیروی نماید، عمل به دستورات الهی و ترک نواهی موجب تصفیه باطن و تزکیه روح از آلودگی ها و وارستگی از رذائل اخلاقی نصیبش می شود.
ج: فلسفه روزه در بعد اجتماعی
فلسفه روزه در بعد اجتماعی نیز ظاهر می گردد. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «و هو شهر المواسات؛ماه رمضان، ماه همدردی است»[۸] و امام باقر (علیه السلام) فرمود: «فَرَض اللهُ عزّوجلّ الصیّام لیجد الغنی مضض الجوع فیضو علی الفقیر؛ خداوند روزه را واجب ساخته تا ثروت مندان درد گرسنگی را بفهمند و بر فقراء عطوفت کنند».[۹]
یکی از مهمترین منفعت روزه همین مطلب است که به انسان هشدار می دهد که مسلمانی تنها نماز و عبادت و زیارت و اصول عبادی اسلام را بجا آوردن نیست بلکه باید از حال فقیران و مستمندان مطلع باشی و به آن ها رسیدگی کنی؛ زیرا هر اجتماعی که اغنیای آن به فکر مستمندان باشند روی فقر و محرومیت را نخواهند دید و این از فلسفه روزه و فوائد آن به شمار می آید.
د: فلسفه روزه در بعد بهداشتی و پزشکی
پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «صوموا تصحّوا؛ روزه بگیرید تا سالم و تندرست باشید».[۱۰] پس یکی از آثار و فوائد روزه سلامتی جسم و بعد پزشکی آن می باشد که اهمیت به سزائی دارد؛ چون بدن انسان در طول سال آزادانه به تغذیه خود می پردازد و معده انسان که آن را مرکز همه دردها دانسته‌اند در هر زمان که انسان اراده کرده مملو از خوردنی ها و نوشیدنی ها شده است و محدودیت خوردن و آشامیدن در یک ماه و روز گرفتن بهترین وسیله برای سلامتی جسم و استراحت معده انسان می باشد.
دانشمندی در این رابطه چنین می گوید: «فایده روزه برای بدن مانند نوعی درمان پزشکی است. پزشکان همه به این نکته رسیده اند که روزه گرفتن روزهای ماه مبارک رمضان همچون سی عدد قرص است که هر سال مصرف می شود تا معده تقویت و خون تصفیه و بافت های خون ترمیم گردد».[۱۱]
در اثر روزه زائده های بدن ذوب شده و دستگاه گوارش که حساس ترین سیستم بدن انسان می باشد استراحت نیمه وقت در آن ماه می نماید. در روایتی از رسول خدا چنین آمده است: «المعده بیت کل داء و الحمیّه (ای الامساک) رأس کل دواء».[۱۲] یعنی: معده خانه تمامی دردها است و امساک بالاترین داروها. دانشمندی به نام «الکسی سوفورین» بیش از ۲۳ مرض را برشمرده که به وسیله روزه مداوا می شود.[۱۳]
نتیجه گیری
روزه مانند دیگر احکام الهی، دارای فلسفه خاصی است. روزه باعث رشد معنویت و تقوا و تقرب به خدا می گردد و از نظر اخلاقی باعث تزکیه روح گردیده و اراده انسان را محکم نموده و در برابر نا ملایمات و گرسنگی اسنان را محکم می کند و افزون بر آن فوائد اجتماعی و فقر زدایی نیز به آن مترتب می گردد و در کنار آن، عاملی برای سلامتی و تندرستی انسان است.
پی نوشت ها
[۱] . سوره بقره، آیه ۱۸۳.
[۲] . تفسیر نمونه، ج۱، ص ۶۲۳ – ۶۲۴.
[۳] . فلسفه روزه، صص ۹۰ـ۹۲.
[۴] . فلسفه روزه، صص ۹۰ـ۹۲.
[۵] . بحارالانوار، ج ۹۳، ص ۲۸۵.
[۶] . سفینه البحار، ج ۱، ص ۱۹۳.
[۷] . الأمالی، ص ۱۶۶.
[۸] . وسائل‌الشیعه، ج ۷، ص ۷.
[۹] . همان، ص ۲۲۳.
[۱۰]. بحارالانوار، ج ۹۶، ص ۲۵۵.
[۱۱] . به نقل از کتاب آموزش دین و اخلاق برای همه، ص ۲۰.
[۱۲] . تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۶۳۲ـ۶۳۳.
[۱۳] . تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۶۳۲ـ۶۳۳.
منابع
۱. قرآن کریم.
۲. حر عاملی، وسائل الشیعه، بیروت لبنان.
۳. روضاتی، میر سید احمد، فلسفه روزه، قم، انتشارات طباطبائی، ۱۳۸۵ قمری.
۴. سید مهدی شمس‌الدین، آموزش دین و اخلاق برای همه ، قم انتشارات قدس، چاپ اوّل، ۱۳۷۴ش.
۵. شیخ عباس قمی، سفینه البحار، انتشارات کتابخانه سنائی.
۶. طوسی، محمد بن الحسن، الأمالی، محقق / مصحح: مؤسسه البعثه، قم، دار الثقافه، چ۱، ۱۴۱۴ ق.
۷. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، لبنان، احیاء التراث الاسلامی.
۸. مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الإسلامیه – ایران – تهران، چ۱۰، ۱۳۷۱ ش.
