علامه عسکری مدافع مکتب اهل بیت (ع) و مورخی برجسته

علامه عسکری، یکی از حدیث شناسان و سیره نگاران برجسته معاصر به شمار می رود که در طول حیات پربار خود، آثار علمی ارزشمندی را تالبف نمود. علامه عسکری با تاسیس مدارس متعدد و آموزش جوانان به شیوه های نوین و در راس همه با تاسیس دانشکده اصول دین، نقشی ماندگار و بی بدیل در عرصه علوم اسلامی و تعلیم و تربیت از خود به یادگار گذاشت.

وی همچنین با وجود داشتن مشغله های متعدد علمی و فرهنگی، همواره از جلوداران و رهبران حرکت های سیاسی در عراق و از حامیان نهضت انقلاب اسلامی در ایران بود.

ولادت و دوران کودکی علامه عسکری

علامه سید مرتضی عسکری در هیجدهم جمادی الثانی سال ۱۳۳۲ ه.ق (مطابق با بهار ۱۲۹۳ ه.ش)، در سامرا، در خاندانی از اهل علم و دانش پرور، متولد شد.

پدر و مادر او، هر دو از خانواده های ایرانی ساکن سامرا بودند. پدر بزرگوار ایشان، آیت الله سید محمد حسینی کوچک ساوجی، معروف به شیخ الاسلام، فرزند آیت الله سید اسماعیل شیخ الاسلام بود. جدّ مادری ایشان نیز خاتمه المحدّثین، آیت الله میرزا محمد تهرانی، معروف به شریف عسکری بود.

سید مرتضی، در خردسالی پدر خود را از دست داد و تحت تربیت جدّ بزرگوارش میرزا محمد شریف عسکری قرار گرفت. او از کودکی شیفته کتاب و کتابخوانی بود؛ به طوری که در همان اوان کودکی بسیاری از کتب سیره و تاریخ پیامبر عظیم الشأن اسلام (ص) و ائمه معصومین (ع) را مطالعه کرد. علامه عسکری در مورد دوران کودکی خود چنین می گوید:

«با اینکه در طفولیت یتیم شدم ولی در ده سالگی، وقتی مرا به طلبگی فرستادند، خواندن و نوشتن فارسی و عربی را خوب می دانستم. کتابخانه جد مادری ام در دسترس من بود و هرچه کتاب می خواستم می گرفتم و می خواندم؛ حتی شب ها هم به روی پشت بام منزل کتاب می خواندم و گاهی تا کتاب را تمام نمی کردم نمی خوابیدم؛ در حالی که خانواده ام خیال می کردند من خوابیده ام، ولی من هرگز مطالعه را رها نکردم.»

تحصیلات مقدماتی در سامرا

علامه عسکری از ده سالگی به حوزه علمیه سامرا وارد شد و مقدمات و بخش هایی از سطوح را در همان شهر گذراند. دروس ابتدایی و دوره مقدماتی مرسوم آن روز را در نزد اساتید فاضلی چون آیت الله میرزا حبیب الله اشتهاردی با موفقیت به پایان رسانید. مرحوم عسکری از آن دوران چنین یاد می کند:

«من غالبا دو یا سه درس را با هم می خواندم و کتاب ها را زود به اتمام می رساندم، برخی کتاب ها را تماما نزد استاد نمی خواندم، بخشی را درس می گرفتم و قسمت هایی را مباحثه، سوال و یا رفع اشکال می کردم.»

هجرت به قم و فراگیری فقه و اصول

علامه عسکری در سن هیجده سالگی به جهت بروز پاره ای مشکلات، آهنگ عزیمت به قم نموده و وارد حوزه مقدسه و مبارکه قم شد. او درباره علت هجرت از سامراء به شهر قم چنین می گوید:

«زندگی من در عراق از درآمد املاک پدریمان، که در ساوه داشتیم، می گذشت و از سهم امام (ع) استفاده نمی کردم. زمانی که رضاخان دیگر اجازه نداد، این نوع درآمدها به عراق برسد، ناچار به ترک حوزه سامراء گردیده و در سال ۱۳۵۰ ه.ق (حدود سال ۱۳۱۰ ه.ش) راهی حوزه علمیه قم شدم.»

علامه عسکری وقتی وارد حوزه علمیه قم شد، دو سال در مدرسه رضویه قم اقامت گزید. آنگاه وارد مدرسه مبارکه فیضیه شده و در حجره دوم سمت چپ ورودی درب صحن، ساکن شد.

در قم دروس سطح اصول و فقه را نزد آیه الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی و آیه الله حاج شیخ محمد حسین شریعتمداری ساوجی تلمذ کرد. همچنین در کلام و عقاید از مرحوم امام خمینی (ره)، در علم تفسیر از حاج میرزا خلیل کَمَره ای و علم اخلاق و تهذیب نفس از حاج شیخ مهدی شهید (پایین شهری) بهره برد. علامه عسکری همچنین در کنار دروس دینی به یادگیری و مطالعه زبان های خارجی نیز اهتمام داشت.

بازگشت به عراق و فراگیری سطوح عالی

مرحوم علامه سیدمرتضی عسکری حدود چهار سال در حوزه مقدسه شهر قم اقامت کرده و در طول این مدت، به همراه دوستان همفکر و هم بحث خود چون مرحوم آیت الله سید محمود طالقانی و مرحوم شیخ مرتضی حائری برای اصلاح روش تعلیم و تربیت در حوزه ها تلاش کردند؛ اما افسوس که این تلاش ها و طرح های استاد در عمل با مخالفت عده ای از اساتید مواجه شد و ناکام ماند.

علامه عسکری که به شدت از این مخالفت اندوهگین و ناراحت شده بودند، تصمیم به هجرت دوباره از قم به سامرا گرفتند و در سال ۱۳۵۳ ه.ق به زادگاه خویش بازگشته و به تکمیل دروس خود تا سطح عالی پرداختند.

در سامراء، استاد گرانمایه اش مرحوم آیت الله میرزا حبیب الله اشتهاردی وجود مبارکش را تسخیر کرد و تمام وقت سید مرتضی را به خود مشغول ساخت. بنا به اظهار جناب علامه عسکری، مهمترین استاد و کسی که بیش از همه برایش زحمت کشیده بود مرحوم میرزا حبیب الله بود.

پس از مدتی، علامه عسکری به گمان اینکه اوضاع حوزه علمیه قم مساعدتر از اوضاع حوزه عراق است تصمیم به هجرت دوباره به شهر قم گرفت. طرح ایجاد یک مدرسه علوم دینی با سبک خاص – مدرسه ای با درس های حدیث شناسی، علوم قرآنی، تاریخ اسلام و تبلیغ، در کنار دروس اصلی فقه و اصول را به محضر آیت الله بروجردی ارائه کرد که مورد موافقت معظم له قرار گرفت، اما مقدمات کار با جریان ملی شدن صنعت نفت در ایران مواجه شد و علامه عسکری به ناچار دوباره آهنگ عراق نموده و به شهر بغداد مراجعت کردند.

اقامت علامه عسکری در سامرا و تالیف کتاب

علامه عسکری پس از آن که نتوانست در حوزه علمیه قم به اهداف خود دست پیدا کند، مجددا به سامرا بازگشت. در حوزە سامرا توانایی لازم را برای ورود به عرصه تحقیق و بررسی حدیث را به دست آورد و از آنجا که در خود توانایی نگارش و تدوین تاریخ تفکر اسلامی را می دید، تصمیم به تألیف کتاب گرفت.

از بزرگترین کارهای مرحوم سیدمرتضی عسکری، انجام تحقیقات نوینی است که شهرت وی، بیشتر مرهون همین پژوهش هاست. این تحقیقات کارهای نو و روش های نوینی در پژوهش های اسلامی پدید آورد و در واقع، راه نوینی در تبیین اسلام شیعی و دفاع از آن بود.

اولین نمونه از اینگونه تحقیقات، در سال ۱۳۷۵ ق، با عنوان «عبدالله بن سبا و اساطیر أخری» منتشر شد که در جهان اسلام شهرت یافته، تأثیرگذار گشت تا جایی که در دانشگاه الازهر مصر، دو مقاله و نقد در مورد آن نوشته شد. بعد از آن «خمسون و مئه صحابی مُختلَق ( یکصد و پنجاه صحابی ساختگی)» در ۳ جلد، «معالم المدرستین» در ۳  جلد، «القران الکریم و روایات المدرستین» در ۳ جلد با همین شیوه چاپ و منتشر شد.

با انتشار این کتاب ها علامه عسکری کم کم در جهان اسلام و در میان محققان شیعه و سنی و حتی دیگر کشور به عنوان محققی برجسته شناخته شد. کتاب های او بعد ها به زبان های فارسی، انگلیسی، ترکی و اردو، و بخشی از آن ها به زبان های: ایتالیایی، روسی و… ترجمه و منتشر شدند.

علامه عسکری احیاءگر سیره نگاری در شیعه

سالیانی بود که یک نهضت تحقیق، تصحیح و انتشار منابع حدیث و سیره و تفسیر روایی در جهان اهل سنت آغاز شده بود. جهان اسلام چشم به قاهره دوخته بود که تازه ترین آثار اسلامی و منابع معارف و تعالیم اسلام را بدست آورده و در اختیار آنان قرار دهد. اما آنچه بدست می آمد و انتشار می یافت، محصول مکتب خلفاء و در پاره ای از موارد مغایر با تاریخ و عقاید شیعه بود.

هر تحقیقی جهت نگارش یک تاریخ صحیح از صدر اسلام، یعنی از آغاز دعوت تا پایان عصر ائمه (ع)، به خصوص شکل گیری تشیع و مکتب اهل بیت (ع) به مجموعه ای از احادیث و روایات ساختگی مشهور و مقبول در نزد قاطبه مسلمانان مورخان، سیره نویسان و محدثان می رسید که نوشتن حقیقت را مشکل می ساخت.

از همین رو علامه عسکری با توجه به عدم اعتقاد به اعتبار این احادیث و روایات مشهور، بر آن شدند همه تلاش خویش را به کار گیرند تا پرده از این واقعیت بردارند و دست تحریف گر موجود در تاریخ اسلام را رو نمایند و مکتب تشیع و اهل بیت (ع) را آن گونه که هست به مسلمانان بنمایانند.

تحقیقات علامه به قدری محکم و قوی بودند که کتاب هایی چون «عبدالله بن سبا» و «یکصد و پنجاه صحابی ساختگی»، بارها در بیروت و قاهره چاپ شد و علماء و اساتید اهل سنت بر آن ها مقدمه یا نقد نوشتند.

فعالیت های آموزشی و اجتماعی علامه عسکری

علامه عسکری علاوه بر دانش اندوزی و نگارش آثار ارزشمند، به فعالیت های گوناگون اجتماعی نیز اشتغال داشت که به برخی از مهمترین آن ها اشاره می شود:

۱-تاسیس مدارس دینی متعدد مبتنی با سبک نوین تربیتی

اولین حرکت فرهنگی علامه عسکری تشکیل حلقه های درس و تدریس و در کنار آن تأسیس مدرسه ای با روش تربیتی نوین بود. پس از تأسیس مدرسه نوین اسلامی، مرحوم عسکری به شهر کاظمین هجرت کرده و با اندیشه گسترش مدرسه نوین اسلامی و امید به اینکه از طریق نشر فرهنگ اسلامی، برخی از بیماری های جامعه خویش را درمان نماید، طرح تأسیس مدارس نوین، که تربیت اسلامی را به صورتی تازه عرضه می داشت تدوین و به اجرا گذاشت.

این مدارس در کنار مراکزی قرار داشت که متخصصان علوم اسلامی و افراد لایق و شایسته را جهت انتقال این علوم به جامعه تربیت می کرد. علامه عسکری در مسیر اجرای این طرح در بغداد با استاد احمد امین ملاقات نمود و میان این دو بزرگوار تفاهم کامل حاصل شد و هر دو در سال ۱۳۶۲ ه.ق تصمیم به تأسیس مدرسه ای ابتدایی گرفتند که مرحوم احمد امین خود تصدی این طرح را به عهده گرفت و استاد عسکری کار را به او سپرد.

علامه عسکری پس از ملاقات با احمد امین و تأسیس مدرسه ابتدایی بغداد، مدرسه «منتدی النشر» را در کاظمین پایه ریزی و تأسیس کرد. علاوه بر این، او مدارسی دیگری از جمله مدرسه روضه الزهرا (س) در کاظمین، مدارس امام جواد (ع) در کراده شرقیه بغداد، مدارس امام صادق (ع) در بصره را تاسیس نمود.

۲-تاسیس و بنیانگذاری دانشکده اصول دین

پس از تاسیس مدارس متعدد در شهرهای مختلف عراق، علامه عسکری به دنبال ادامه طرح خود برای تربیت دانشمندان و متخصصانی قوی در دانشگاه رفت. او از وزارت معارف آن روز عراق اجازه تأسیس محلی جهت تدریس معارف اسلامی در سطح عالی را گرفت که این طرح بعدها منجر به تأسیس دانشکده موفق اصول دین در سال ۱۳۸۳ ه.ق شد.

یکی از بزرگترین خدمات این علامه مجاهد در راه اصلاح و تربیت جامعه اسلامی تأسیس همین دانشکده است. جایی که هسته های علمی و فرهنگی جامعه اسلامی با ویژگی های کامل آن به وجود می آیند.

متاسفانه پس از کودتای حزب بعث در عراق این دانشکده تعطیل شد و علامه بعدها در ایران دانشکده ای به همین نام در قم تاسیس کرد. این دانشگاه در سال ۱۳۷۴ه.ش در قم و یک سال بعد در تهران راه اندازی شد و در سال ۱۳۷۷ شعبه دزفول آن شروع به کار کرد.

۳-تاسیس صندوق خیریه و درمانگاه

از دیگر کارهای اجتماعی علامه عسکری، تأسیس صندوق خیریه ای به نام «الرعایه الإسلامیه» بود که این مجموعه، کاری شبیه به کمیته امداد امام خمینی (ره) در ایران به شمار می رفت. علامه عسگری، همچنین دو درمانگاه در بغداد افتتاح کرد و سپس شروع به ایجاد یک بیمارستان بزرگ به نام امام حسین (ع) در بغداد نمود که با خارج شدن وی از عراق نیمه تمام ماند.

فعالیت های سیاسی علامه عسکری

وقتی احزاب غیر دینی مانند ملی گراها، کمونیست ها، بعثی ها و… فعالیت خود را افزایش دادند و در قالب مؤسسه ها و مدارس تبشیری به ترویج افکار خود پرداختند، علامه عسکری به همراه پنج تن از علماء بغداد و کاظمین تشکل فرهنگی و سیاسی «جماعت علماء بغداد و کاظمین» را تأسیس کرد. همچنین وی از موسسین «حزب الدعوه الاسلامیه» با همراهی شهید سید محمد باقر صدر و شهید سید مهدی حکیم به شمار می رود.

هنوز چیزی از چیرگی حزب بعث بر زمام حکومت عراق نگذشته بود که استاد عسکری به پیروی از آیت الله سید محسن حکیم پرچم مبارزه با حزب بعث را در بغداد برافراشت تا آن که حزب بعث در صدد دستگیری استاد برآمد. ایشان به ناچار در سال ۱۳۸۹ه.ق عراق را به قصد لبنان ترک کرد و در آنجا به همرزمان خویش، امام موسی صدر رهبر شیعیان لبنان، سید محمد حسین فضل الله و شیخ محمد مهدی شمس الدین پیوست تا در کنار یکدیگر به مبارزه با رژیم بعث بپردازند.

حمایت از نهضت انقلاب اسلامی

یکی از حرکت های سیاسی و الهی علامه در طول دوران حیات پربرکتش، حمایت از نهضت انقلاب اسلامی از سال های آغازین تا پایان عمر مبارک است. پس از حادثه فیضیه و به شهادت رسیدن جمعی از طلاب و فضلای حوزه علمیه قم به دست رژیم سفاک و منحوس پهلوی، در حسینیه علامه عسکری، مجلس ختمی در عزای شهدای روحانیت برپاشد و علامه بر فراز منبر به حمایت از نهضت بیداری حوزه ها خطابه خواند و در عزای شهدای فیضیه گریه کرد.

در همان سال ها، هنگامی که به سفر حج مشرف شد، سعودی ها مشغول افتتاح «الجامعه الاسلامیه» بودند. مفتی اعظم وقت عربستان، علامه عسکری را دعوت به سخنرانی کرد و علامه برفراز منبر اوضاع مسلمانان الجزایر و فلسطین را شرح داد، آنگاه به بیان اوضاع ایران پرداخت و مصیبتی که روحانیت شیعه در حادثه فیضیه متحمل شده بود، بیان کرد.

انقلاب اسلامی ایران به رهبری مرحوم امام خمینی (ره) از نهضت های اسلامی ای است که همیشه مورد تأیید علامه عسکری بوده و وی از هر فرصتی برای دفاع از انقلاب اسلامی ایران استفاده می کرد. تحرکات سیاسی، نامه ها و اعلامیه های وی بهترین اسناد تاریخی هستند که حمایت وی از انقلاب اسلامی را اثبات می کند.

بزرگداشت و تجلیل از علامه عسکری

بزرگداشت علامه عسکری در سومین اجلاس مجمع جهانی اهل بیت (ع)، در تابستان سال ۱۳۸۲ ش در تهران برگزار شد. همچنین ایشان در سومین همایش چهره های ماندگار، در مهرماه سال ۸۲، به عنوان یکی از نخبگان فرهیخته و برجسته علمی- فرهنگی معرفی شد.

گزیده ای از فعالیت ها و آثار علمی علامه عسکری‌

علامه عسکری بیش از ۵۰ کتاب در طول حیات پربار خود به زبان های عربی و فارسی نگاشته است. این کتاب ها عمدتا راجع به تاریخ اسلام و نقش شیعه و اهل بیت (ع) در تاریخ است. همچنین وی کتاب های بسیار جامع و متقنی درباره عقاید و آموزه های شیعه به رشته تحریر درآورده است. به علت تعدد و کثرت تالیفات و آثار علامه عسکری در اینجا تنها به گزیده ای از آثار ایشان اشاره می کنیم:

الف- تألیفات عربی

۱. مئه وخمسون صحابی مُختلَق (عنوان ترجمه فارسی: یکصد و پنجاه صحابی ساختگی) در سه جلد؛
۲. عبدالله بن سبا و أساطیر أخری (عنوان ترجمه فارسی: عبدالله‌بن‌سبا و دیگر افسانه‌های تاریخی) در دو جلد؛
۳. أحادیث امّ المومنین عائشه (عنوان ترجمه فارسی: نقش عایشه در تاریخ اسلام)؛
۴. معالم المَدرستَین (عنوان ترجمه فارسی: ترجمه معالم المدرستین) در سه جلد؛
۵. القرآن الکریم و روایات المدرستین در سه جلد؛
۶. عقائد الإسلام من القرآن الکریم (عنوان ترجمه فارسی: عقاید اسلام در قرآن) در سه جلد.

ب- تألیفات فارسی

۱. ادیان آسمانی و مسأله تحریف؛
۲. نقش أئمه در احیای دین، در شانزده جلد؛
۳. بر گستره کتاب و سنّت، در ۱۷ جلد؛
۴. سقیفه؛
۵. ولایت علی (ع) در قرآن و سنت؛

اندیشه های علامه عسکری‌

با دقت نظر در آثار علامه عسکری می توان اندیشه های ایشان را در محور های ذیل مورد بررسی قرار داد:

۱. اثبات یگانگی سنت أئمه (ع) با سنت پیامبر اکرم (ص)، یا به تعبیر دیگر: نبوی بودن همه احادیث أئمه اثنا عشر(ع)؛
۲. کشف و اثبات افسانه بودن داستان عبد الله بن سبا و بررسی یاوه‌ سرایی های سیف بن عمر؛
۳. تحقیق پیرامون ویژگی های دو مکتب امامت و خلافت؛
۴. طرح و ابداع مسأله «وحی قرآنی و وحی بیانی»؛ این طرح، مشکل گشای بسیاری از شبهات در موضوع تحریف قرآن بوده است.

مناظرات علامه عسکری‌

یکی دیگر از عرصه های تلاش مرحوم علامه عسکری در جهت اثبات حقانیت اسلام و شیعه مناظرات وی با دانشمندان و علما مذاهب و ادیان گوناگون است. در اینجا ما فقط به ذکر برخی از مناظرات ایشان اشاره می کنیم. برای آشنایی بیشتر می توانید به کتاب «مرزدار مکتب اهل بیت (ع)»، تألیف محمدباقر ادیبی لاریجانی رجوع نمایید. این مناظرات عبارتند از:

۱.مناظره با بن باز، مفتی بزرگ عربستان در مکه؛
۲.مناظره با دانشمند بزرگ اهل سنت ابو العلی مودودی؛
۳.مباحثه با خطیب رقه؛
۴.مباحثه با مبشر و مبلغ مسیحی در بغداد؛
۵.مناظره با یک نفر از روسیه؛
۶.مناظره با علمای یهود؛
۷. مناظره با بزرگان و علمای اهل سنت از کشورهای مختلف.

ارتحال علامه عسکری

سرانجام، آن اندیشمند فرزانه و محقق و مورخ برجسته شیعه، پس از قریب به یک قرن زندگىِ با برکت، و تلاش در اعتلای مکتب اهل بیت (ع) و خدمتگزاری در این راه، در شامگاه ۲۵ شهریورماه ۱۳۸۶ش، مطابق با چهارم رمضان المبارک ۱۴۲۸ق، دعوت حق را لبیک گفت و در قم، در جوار حرم کریمه اهل بیت (ع)، حضرت فاطمه معصومه (س) به خاک سپرده شد.

جمع بندی

مرحوم علامه عسکری از عالمان فرزانه و حدیث شناسان و سیره نگاران برجسته دوران معاصر به شمار می رود. پژوهش های گسترده و عمیق وی درباره تاریخ اسلام و تاریخ شیعه، سبب نگارش آثاری برجسته و ماندگار در این حوزه شد. علامه عسکری در زمینه های اجتماعی و سیاسی نیز فعالیت های پرثمر و ماندگاری انجام داد. تاسیس مدارس متعدد دینی با رویکرد جدید، مبارزه با حزب بعث عراق و حمایت از انقلاب اسلامی از جمله اقدامات موثر ایشان بود.

اقتباس از: دبیرخانه نکوداشت علامه عسکری، مصلح بیدار، نگاهی به زندگی پربار علامه سید مرتضی عسکری، قم، مجمع جهانی اهل بیت (ع)، ۱۳۸۲.