دلیل ازدواج نکردن حضرت معصومه (س)

حضرت معصومه (سلام الله علیها)، یکی از دختران با فضیلت امام کاظم (علیه السلام) بوده، و گفته می شود ایشان در جوانی بدون اینکه ازدواج کرده باشد، از دنیا رفته است. ازدواج نکردن آن بانو در نگاه نخست بر خلاف سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بوده و برای همین سوالی را در ذهن بعضی از شیعیان پدیدآورده که «چرا حضرت معصومه (سلام الله علیها) به سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) عمل نکرده است؟»

در این مقاله ضمن مروری اجمالی بر زندگانی حضرت معصومه (سلام الله علیها)، این پرسش را مورد بررسی قرار می دهیم.

زندگی نامه حضرت معصومه (سلام الله علیها)

حضرت معصومه (سلام الله علیها) در مدینه منوره، در خانه هفتمین امام شیعیان (علیه السلام) چشم به جهان گشود. مادر ایشان، نجمه ‌خاتون نام دارد که مادر امام رضا (علیه السلام) نیز هست.[۱]

دوران کودکی حضرت معصومه (س) با زندانی شدن و شهادت امام کاظم (علیه السلام) در زندان هارون در شهر بغداد مصادف بود. به همین دلیل ایشان به مدت۲۱ سال تحت سرپرستی امام رضا (علیه السلام) بوده اند.[۲]

بنا بر نقل محدث کلینی، هارون الرشید در شوال ۱۷۹ هـ.ق، امام کاظم (علیه‌السّلام) پدر حضرت معصومه (سلام الله علیها) را از مدینه به بغداد برد؛ از آن زمان امام کاظم (علیه‌السّلام) در زندان هارون به سر برد تا اینکه در سال ۱۸۳ از دنیا رحلت فرمود.[۳]

۱-ملقب شدن ایشان به «معصومه»

لقب ‌هایی که برای حضرت معصومه (سلام الله علیها) نقل شده‌ است عبارتند از: «اخت الرضا، راضیه، مرضیه، معصومه، تقیه، نقیه، رشیده، طاهره، ستّی، حمیده و سیده».[۴]

لقب‌ مشهور ایشان «معصومه» است.[۵] گفته ‌اند «معصومه» از روایتی منتسب به امام رضا (علیه السلام) اخذ شده است.[۶] در باب علت و تاریخ شهرت ایشان به «معصومه» اظهار ‌نظر قطعی دشوار است. براساس فرمانی از جهانشاه قره‌ قویونلو (در سده نهم هجری قمری)  فقط می ‌توان حدس زد که از همین روزگاران به این نام مشهور شده اند.[۷]

حضرت معصومه (سلام الله علیها) را امروزه «کریمه اهل ‌بیت» هم می‌ خوانند.[۸] می‌ گویند این لقب به خوابی مستند است که سید محمود مرعشی نجفی، پدر آیت ‌الله مرعشی نجفی (ره) دیده و در آن یکی از ائمه (علیهم السلام) حضرت معصومه (س) را کریمه اهل ‌بیت خوانده است.[۹]

۲-سفر به ایران و وفات در قم

به گفته حسن بن محمد قمی در کتاب تاریخ قم، در سال ۲۰۰ هجری مأمون (خلیفه عباسی)، امام رضا (علیه السلام) را به عنوان ولی عهد انتخاب کرد و از مدینه به مرو برد، و در سال ۲۰۱ هجری فاطمه (سلام الله علیها) خواهر امام رضا (علیه السلام) برای دیدار ایشان راهی سفر شد. هنگامی که به ساوه رسید بیمار شد؛ پرسید: تا قم چقدر راه است؟ گفتند: ده فرسخ. فرمود: مرا به قم ببرید. چون به قم رسیدند ایشان را به خانه موسی بن خزرج اشعری بردند. و در معتبرترین روایات آمده است که وقتی خبر آمدن ایشان به قم رسید، بزرگان به استقبال ایشان رفتند و پیشاپیش همه، موسی بن خزرج ایستاده بود. او شتر حضرت را به سمت خانه خود هدایت کرد. آن بانو هفده روز میهمان او بود و سپس از دنیا رفت.[۱۰]

۳-تاریخ ولادت و وفات حضرت معصومه (سلام الله علیها)

در منابع قدیمی شیعه، تاریخ ولادت و وفات حضرت معصومه (سلام الله علیها) بیان نشده است. به‌گفته رضا استادی، نخستین کتابی که در آن، تاریخی ذکر شده است، نور الآفاق نوشته جواد شاه ‌عبدالعظیمی است که در سال ۱۳۴۴ هـ.ق منتشر شد.[۱۱] در این کتاب، تاریخ ولادت حضرت معصومه (سلام الله علیها) ۱ ذی ‌القعده سال ۱۷۳ هـ.ق و تاریخ وفات او ۱۰ ربیع‌الثانی سال ۲۰۱ هـ.ق ذکر شده، و از آن کتاب به دیگر کتاب‎ ها راه‌ یافته است؛ اما برخی از علما مانند آیت ‌الله مرعشی نجفی[۱۲]، آیت ‌الله شبیری زنجانی[۱۳]، رضا استادی[۱۴] و ذبیح ‌الله محلاتی[۱۵] با این نظر شاه‌ عبدالعظیمی مخالفت کرده و تاریخ ‌های ذکر شده در این کتاب را ساختگی دانسته‌ اند. (در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران روز اول ذی‌ القعده به عنوان روز دختر نام گذاری شده است.[۱۶])

درباره عمر حضرت معصومه (سلام الله علیها) به هنگام وفات، نیز روایات گوناگون است. برخی ایشان را ۱۸ ساله، و بعضی بیش از این دانسته ‌اند، اما با توجه به اینکه پدر ایشان امام کاظم (علیه السلام) در سال ۱۷۹ هجری به دستور هارون ‌الرشید زندانی شدند و ۴ سال در زندان ماندند و همانجا به شهادت رسیدند، و وفات حضرت معصومه (سلام الله علیها) نیز در سال ۲۰۱ هجری رخ نمود، لااقل می‌بایست این بانو در ۲۱ یا ۲۲ سالگی وفات کرده باشد.[۱۷]

به گفته ذبیح ‌الله محلاتی، اطلاعات چندانی درباره زندگی حضرت معصومه (سلام الله علیها) در دست نیست؛ از جمله تاریخ تولد و وفات، میزان عمر، اینکه چه زمانی از مدینه حرکت کرده و آیا پیش از شهادت امام رضا (علیه السلام) فوت کرده یا پس از آن، هیچ یک از این موارد در تاریخ ثبت نشده است[۱۸].

۴-علت وفات حضرت معصومه (سلام الله علیها)

برای ما روشن نیست که علت وفات حضرت معصومه (سلام الله علیها) چه بوده است. در یکی از روایت ها، علت وفات حضرت معصومه (س) مسمومیت عنوان شده است. ولی این روایت ضعیف است و مورخان معتبر، از آن میان، حسن‌ بن محمد قمی از آن یاد نکرده ‌اند.[۱۹]

در روایت قمی که معتبر تر است، علت وفات حضرت معصومه (سلام الله علیها) بیماری عنوان شده است.[۲۰] علامه مجلسی و محدث قمی نیز تنها به همین روایت استناد جسته اند.[۲۱]

ازدواج نکردن حضرت معصومه (سلام الله علیها)

درباره ازدواج حضرت معصومه (سلام الله علیها) اطلاعات چندانی در دست نیست. به نوشته کتاب ریاحین الشریعه، معلوم نیست که حضرت معصومه (سلام الله علیها) ازدواج کرده است یا نه، و اینکه فرزند داشته است یا نه[۲۲].

البته بین شیعیان مشهور است که حضرت معصومه (سلام الله علیها) هرگز ازدواج نکرده است[۲۳]. بر این اساس برخی از پژوهشگران، تلاش کرده اند دلایلی برای این موضوع پیدا کنند.[۲۴]

در مورد چرایی ازدواج نکردن حضرت، پاسخ های گوناگونی داده شده که در ادامه، ضمن بیان مهمترین پاسخ ها، به بررسی و نقد آن ها می پردازیم.

پاسخ اول: وصیت امام کاظم (علیه السلام) به ترک ازدواج

یعقوبی می نویسد: «موسی بن جعفر ۱۸ پسر و ۲۳ دختر داشت. … موسی بن جعفر وصیت کرد که دخترانش شوهر نکنند و هیچ کس از آنان شوهر نکرد، مگر ام سلمه که در مصر به ازدواج قاسم بن محمد بن جعفر بن محمد درآمد و در این ‌باره میان قاسم و خویشاوندانش جریان سختی پیش آمد؛ تا آنجا که قاسم قسم خورد که جامه از وی دور نکرده است و صرفا عقد موقتی بسته تا در مسیر حج محرم او باشد، و منظور دیگری نداشته است».[۲۵]

نقد پاسخ اول

این پاسخ از دو جهت مورد نقد قرار گرفته است.

نقد اول: تضاد با سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله)

در نقد ادعای یعقوبی گفته اند که چنین وصیتی با سنت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) و تأکیدات فراوان آن حضرت در مورد ازدواج سازگار نیست. اهمیت ازدواج در اسلام تا به حدی است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) بارها  نسبت به آن سفارش و تاکید نموده اند:

۱-«اَلنِّکاحُ سُنَّتی فَمَنْ رَغِبَ عَنْ سُنَّتی فَلیس مِنّی»[۲۶]

«ازدواج سنت من است؛ هر کس از سنت من رو بگرداند از من نیست»

۲-«ما بُنیَ فِی الاِسلامِ بِناءً اَحَبُّ الِی اللهِ وَ اَعَزّ مِنَ التَّزویجِ».[۲۷]

«در اسلام هیچ بنایی وجود ندارد که در نظر خداوند محبوب تر و عزیز تر از ازدواج باشد»

۳-« شِرَارُکُمْ عُزَّابُکُمْ وَ الْعُزَّابُ إِخْوَانُ الشَّیَاطِینِ»[۲۸]

«بدترین شما، مجردها هستند؛ و مجردها همدستان شیاطین هستند»

۴-«خِیَارُ أُمَّتِی الْمُتَأَهِّلُونَ وَ شِرَارُ أُمَّتِی الْعُزَّاب‏»[۲۹]

«در امت من، متأهل ها بهترین هستند و مجردها بدترین»

بنابراین به سادگی نمی‌توان پذیرفت که امام کاظم (علیه السلام)، وصیت فرموده باشد دخترانش ازدواج نکنند.

نقد دوم: تضاد با متن وصیت امام کاظم (علیه السلام)

یعقوبی متن وصیت امام کاظم (علیه السلام) را ذکر نکرده، و با مراجعه به وصیتنامه امام (علیه السلام) این حقیقت آشکار می‌شود که امام، ازدواج دختران خود را به نظر و صلاح دید امام رضا (علیه السلام) منوط فرموده است؛ و طبق این وصیت، سایر برادران و اهل خاندان در امر ازدواج دختران، تنها پس از موافقت امام رضا (علیه السلام) اجازه داشتند کاری انجام دهند.

در این وصیتنامه، امام خطاب به فرزندانش می فرماید:

«… وَ إِنْ أَرَادَ رَجُلٌ مِنْهُمْ أَنْ یُزَوِّجَ‏ أُخْتَهُ‏ فَلَیْسَ لَهُ أَنْ یُزَوِّجَهَا إِلَّا بِإِذْنِهِ وَ أَمْرِهِ فَإِنَّهُ أَعْرَفُ بِمَنَاکِحِ قَوْمِهِ … وَ لَا یُزَوِّجُ بَنَاتِی أَحَدٌ مِنْ إِخْوَتِهِنَّ مِنْ أُمَّهَاتِهِنَّ وَ لَا سُلْطَانٌ وَ لَا عَمٌّ إِلَّا بِرَأْیِهِ وَ مَشُورَتِهِ فَإِنْ فَعَلُوا غَیْرَ ذَلِکَ فَقَدْ خَالَفُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ جَاهَدُوهُ فِی مُلْکِهِ وَ هُوَ أَعْرَفُ بِمَنَاکِحِ قَوْمِهِ فَإِنْ أَرَادَ أَنْ یُزَوِّجَ زَوَّجَ وَ إِنْ أَرَادَ أَنْ یَتْرُکَ تَرَک‏ …»[۳۰]

«… اگر مردی از شما خواست خواهرش را شوهر دهد، این حق را ندارد، مگر با اجازه و فرمان او (یعنی امام رضا) که او در این مورد آگاه تر است … و نه دختران من (حق دارند) که یکی از خواهران خود را شوهر دهند؛ و نه هیچ سلطانی و نه هیچ کدام از عموها، حق ندارند، مگر اینکه با نظر و مشورت او باشد. اگر بدون اجازه او کاری کنند، به راستی با خدا و رسولش مخالفت و در مقابل او سرکشی کرده‌اند و او (امام رضا) به مصلحت خواهرانش در امر ازدواج آگاه‌ تر است. اگر خواست به کسی شوهر دهد، شوهر می ‌دهد و اگر خواست رد کند، رد می ‌کند».

بنا بر این، وصیت امام کاظم (علیه السلام) این بوده که دخترانش باید با مشورت و صلاح دید فرزندش امام رضا (علیه السلام) شوهر داده شوند و دیگر اعضای خانواده نمی توانند بدون اجازه ایشان تصمیم بگیرند.

از این رو ادعای یعقوبی را نمی‌توان پذیرفت و به همین جهت، برخی محققین ادعای یعقوبی را مجعول و بی اساس دانسته اند[۳۱].

پاسخ دوم: پیدا نشدن همسر مناسب

دلیل دیگری که برای ازدواج نکردن حضرت معصومه (سلام الله علیها) مطرح می‌ شود، ناظر به جایگاه علمی و معنوی ایشان است؛ چرا که برخی با اشاره به همین موقعیت ویژه، مدعی هستند که در زمان ایشان، مردی مناسب این بانو در جامعه مسلمین حضور نداشته و لذا آن حضرت و سایر خواهرانشان، طریق تجرد را برگزیده ‌اند.

شیخ عباس قمی از «تاریخ قم» چنین نقل می کند: «سادات رضائیه دختران خود را شوهر نمی ‌دادند؛ زیرا کسی را که همسر و هم‌ کفو ایشان باشد نمی‌ یافتند و حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام) را بیست و یک دختر بوده ‌است و هیچ یک شوهر نکرده ‌اند، و این مطلب در میان دختران ایشان عادت شده، و محمد بن علی الرضا به شهر مدینه ده دیه وقف کرده‌ است بر دختران و خواهران خود که شوهر نکرده ‌اند و از ارتفاعات آن دیه ‌ها نصیب و قسط رضائیه که به قم ساکن بوده‌ اند از مدینه جهت ایشان می آوردند.»[۳۲]

نقد پاسخ دوم

در بررسی این دلیل نیز مخالفان به تقابلش با سیره ائمه اطهار (علیهم السلام) اشاره می‌ کنند که هرگز با چنین دلیلی مانع از ازدواج دختران خود نشده بودند؛ تا جایی که از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل شده است:

«إِذَا جَاءَکُمْ مَنْ تَرْضَوْنَ خُلُقَهُ وَ دِینَهُ فَزَوِّجُوهُ‏ إِلَّا تَفْعَلُوهُ تَکُنْ فِتْنَهٌ فِی الْأَرْضِ وَ فَسادٌ کَبِیر»[۳۳]

«هرگاه کسی به خواستگاری دختر شما آمد که اخلاق و دینداری او را می‌ پسندید، او را به دامادی بپذیرید و الا در زمین فتنه و فساد بزرگ برپا خواهد شد»

بر این اساس می توان گفت در زمان این بانوی بزرگوار قطعاً در میان شیعیان، افرادی وجود داشتند که می ‌توانستند همسر مناسبی برای آن حضرت و سایر خواهرانشان باشند. علاوه بر این، در عصر امام کاظم (علیه السلام) جوانان شایسته‌ ای از تبار امام حسن و امام حسین (علیهما السلام) زندگی می کردند و نمی توان گفت هیچ یک از آنان همسر شایسته ای برای دختران امام کاظم (علیه السلام) نبوده اند.

پاسخ سوم: هراس شیعیان از هارون

یکی دیگر از دلایلی که در مورد تجرد حضرت معصومه (سلام الله علیها) بیان شده‌، محدودیت ‌هایی است که حکومت برای برقراری ارتباط با امام کاظم (علیه السلام) ایجاد کرده بود. از این رو در حالی که شیعیان برای حفظ جان و مذهب خود، تقیه می کردند، ازدواج با زنان خاندان امام کاظم (علیه السلام) را به منزله تهدیدی برای خود قلمداد می‌ کردند و همین مسأله سبب شد تا انگیزه آنان برای ازدواج با دختران امام کاظم (علیه السلام) کمرنگ شود.[۳۴]

این دلیل در نظر برخی از صاحب نظران بیش از دو دلیل قبل مورد قبول قرار گرفته است.[۳۵]

نقد پاسخ سوم

در نقد این پاسخ، دو سوال زیر را می توان مطرح کرد:

۱-چرا هراس از ازدواج با خاندان امام کاظم (علیه السلام) به دختران ایشان محدود شده‌ است و مردان خاندان اهل بیت (علیهم السلام) مشکلی در ازدواج با دختران شیعیان نداشته ‌اند؟

۲- چه معیاری برای سنجش میزان اختناق سیاسی دوران هارون الرشید وجود دارد که آن را نسبت به دوران سایر خلفای اموی و عباسی، تیره ‌تر و خفقان انگیزتر می‌ سازد تا جایی که شیعیان را طبق اصل تقیه از ازدواج با دختران امام زمانشان باز دارد؟

نتیجه گیری

برای ازدواج نکردن حضرت معصومه (سلام الله علیها)، سه دلیل ذکر شده: وصیت پدر، نبود همسر مناسب و هراس شیعیان از هارون الرشید. ولی هیچ یک از این دلایل چندان استوار نیست. علاوه بر این، اصل تجرد ایشان برای ما معلوم نیست. نه فقط در مورد ازدواج حضرت معصومه (سلام الله علیها)، بلکه به طور کلی ما از زندگانی این بانوی بزرگوار اطلاعات زیادی نداریم.

پی نوشت ها

[۱] . نگاه کنید به طبری، دلائل‌ الامامه، ص۳۰۹

[۲] . محدث کلینی؛ اصول کافی، ج ۱، ص ۳۱۷

[۳] . محدث کلینی؛ اصول کافی، ج ۱، ص ۴۷۶

[۴] . نائینی اردستانی، انوار المشعشعین، ج۱، ص‎ ۲۱؛ محمدبیگی، فروغی از کوثر، ص ۳۳

[۵] . مهدی ‌پور، کریمه اهل بیت (س)، ص۲۳ و ۴۱

[۶] . مهدی  ‌پور، کریمه اهل بیت (س)، ص ۲۹؛ علامه مجلسی، زاد المعاد، ص ۵۴۷

[۷] . سجادی، «آستانه حضرت معصومه»، دانشنامه بزرگ اسلامی ج ۱، ص ۳۵۸

[۸] . نگاه کنید به: مهدی‌ پور، کریمه اهل بیت(س)، ص ۴۱ و ۴۲

[۹] . مهدی ‌پور، کریمه اهل بیت (س)، ص ۴۱ و ۴۲

[۱۰] . علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۸، ص ۲۹۰

[۱۱] . استادی، آشنایی با حضرت عبدالعظیم و مصادر شرح‌ حال او، ص۲۹۷

[۱۲] . محلاتی، ریاحین الشریعه، ج ۵، ص ۳۲

[۱۳] . شبیری زنجانی، جرعه‌ ای از دریا، ج ۲، ص ۵۱۹

[۱۴] . استادی، آشنایی با حضرت عبدالعظیم و مصادر شرح‌ حال او، ص ۳۰۱

[۱۵] . محلاتی، ریاحین الشریعه، ج ۵، ص ۳۱ و ۳۲

[۱۶] . شورای مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، تقویم رسمی کشور سال ۱۳۹۸ هجری شمسی، ص۹

[۱۷] . سجادی، «آستانه حضرت معصومه»، دانشنامه بزرگ اسلامی ج ۱، ص ۳۵۸

[۱۸] . محلاتی، ریاحین الشریعه، ج ۵، ص ۳۱

[۱۹] . سجادی، «آستانه حضرت معصومه»، دانشنامه بزرگ اسلامی ج ۱، ص ۳۵۸

[۲۰] . علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۸، ص ۲۹۰

[۲۱] . علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۸، ص ۲۹۰؛ محدث قمى، منتهى الآمال، ج ‏۳، ص ۱۵۸۱

[۲۲] . محلاتی، ریاحین الشریعه، ج ۵، ص ۳۱

[۲۳] . برای نمونه نگاه کنید به: مهدی‌ پور، کریمه اهل  بیت (س)، ص۱۵۰

[۲۴] . حسینی، راز عدم ازدواج حضرت معصومه (س)، فرهنگ کوثر، ش ۶۹

[۲۵] . احمد ابن ابی یعقوب؛ تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۴۱۵

[۲۶] . علامه مجلسی؛ بحارالانوار، ج ۱۰۳، ص ۲۲۰، حدیث ۲۳؛ محمدی ری شهری؛ منتخب میزان الحکمه، حدیث ۲۷۷۴

[۲۷] . علامه مجلسی؛ بحارالانوار ، ج ۱۰۳، ص۲۱۹ ، حدیث ۱۳.

[۲۸] . علامه مجلسی؛ بحارالانوار ، ج ۱۰۰، ص ۲۲۱

[۲۹] . علامه مجلسی؛ بحارالانوار ، ج ۱۰۰، ص ۲۲۱

[۳۰] . محدث کلینی؛ اصول کافی، ج ۱، ص ۳۱۷

[۳۱] . شریف قریشی، حیاه الامام موسی بن جعفر، ج ۲، ص۴۹۷

[۳۲] . محدث قمى، منتهى الآمال، ج ‏۳، ص ۱۵۸۴

[۳۳] . شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج ۷، ص ۳۹۶

[۳۴] . حسینی، راز عدم ازدواج حضرت معصومه (س)، فرهنگ کوثر، ش ۶۹

[۳۵] . همان

منابع

۱- استادی، رضا، آشنایی با حضرت عبدالعظیم و مصادر شرح‌ حال او، مجله نور علم، فروردین و تیر ۱۳۷۲ ش، شماره ۵۰ و ۵۱

۲- احمد بن ابی یعقوب؛ تاریخ یعقوبی؛ بیروت؛ دار صادر؛ چاپ ششم؛ ۱۴۱۶ ق

۳- حسینی، سید جواد، راز عدم ازدواج حضرت معصومه (س) فصلنامه فرهنگ کوثر، ۱۳۸۶، شماره ۶۹

۴- سجادی، «آستانه حضرت معصومه»، دایره المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر سید کاظم موسوی بجنوردی، تهران، ۱۳۶۹ ش

۵- شبیری زنجانی، سید موسی، جرعه‌ ای از دریا: مقالات و مباحث شخصیت ‌شناسی و کتاب ‌شناسی (جلد دوم)، قم، کتابشناسی شیعه، چاپ اول، ۱۳۹۱ ش

۶- شورای مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، تقویم رسمی کشور سال ۱۳۹۸ ش

۷- شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق

۸- شریف قریشی، محمد باقر، حیاه الامام موسی بن جعفر، قم، اعتصام، چاپ اول، ۱۳۸۶ ش

۹- طبری، محمد بن جریر، دلائل‌الامامه، قم، بعثت، چاپ اول، ۱۴۱۳ ق

۱۰- قمى، عباس، منتهى الآمال، ، قم، دلیل ما، چاپ اول، ۱۳۷۹ ش

۱۱- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، اسلامیه، چاپ اول، ۱۳۶۲ ش

۱۲- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار؛ بیروت؛ دار احیاء التراث العربی؛ چاپ سوم؛ ۱۴۰۳ ق

۱۳- مجلسی، محمد باقر، زاد المعاد، بیروت، اعلمی، چاپ اول، ۱۴۲۳ ق

۱۴- محمدی ری شهری، منتخب میزان الحکمه، قم، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، چاپ اول، ۱۳۸۱ ش

۱۵- محلاتی، ذبیح الله، ریاحین الشریعه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ اول، ۱۳۶۹ ق

۱۶- محمدبیگی، الیاس، فروغی از کوثر، قم، زائر، چاپ اول، ۱۳۷۹ ش

۱۷- مهدی ‌پور، کریمه اهل بیت، قم، نشر حاذق، چاپ اول ۱۳۸۴ ش

۱۸- نائینی اردستانی، محمد بن علی، انوار المشعشعین، قم، کتابخانه بزرگ آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۳۸۱ ش