حضرت ابراهیم علیه السلام و بنای کعبه در مکه

بنای کعبه آن گونه که از آیات مختلف قرآن، احادیث و منابع تاریخ اسلام استفاده مى‏ شود، پیش از حضرت ابراهیم (علیه السلام) و در زمان حضرت آدم (علیه السلام) بر پا شده بود.

جایگاه کعبه

کعبه، قبله مسلمانان و مقدس‌ ترین مکان روی زمین نزد آنان. عالمان مسلمان کعبه را نخستین محل برای عبادت همگان و علامتی برای جهت دادن انسان به سوی خداوند به شمار آورده اند.

این بنا در مسجد الحرام در شهر مکه واقع شده است. مسلمانان باید رو به کعبه، نماز بخوانند و حاجیان در اعمال حج، باید دور کعبه طواف کنند. در حریم کعبه، کسی حق تعرض به انسان و حیوان را ندارد. امام علی (علیه السلام)، در کعبه به دنیا آمده است.

طبق دیدگاه مشهور میان عالمان شیعه، بر اساس روایات، کعبه پیش از ابراهیم (علیه السلام)، در دوره آدم (علیه السلام) و حتی به‌ گفته برخی، قبل از خلقتِ حضرت آدم بنا شده است. البته گروهی مخالف این نظریه بوده و بنای اولیه کعبه را به ابراهیم (علیه السلام) نسبت می‌دهند.

قرآن و بنای کعبه

در آیه ۳۷ سوره ابراهیم از قول این پیامبر بزرگ مى‏خوانیم: رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ‏:” پروردگارا! بعضى از فرزندانم را در این سرزمین خشک و سوزان در کنار خانه تو سکونت دادم”.

این آیه گواهى مى‏دهد موقعى که ابراهیم با فرزند شیرخوارش اسماعیل و همسرش به سرزمین مکه آمدند اثرى از خانه کعبه وجود داشته است.

در آیه ۹۶ سوره آل عمران نیز می ‏خوانیم: إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّهَ مُبارَکاً:” نخستین خانه‏ اى که به منظور پرستش خداوند براى مردم ساخته شد در سرزمین مکه بود” مسلم است که پرستش خداوند و ساختن مرکز عبادت از زمان ابراهیم آغاز نگردیده بلکه قبلا و حتى از زمان آدم (علیه السلام) بوده است.

اتفاقا تعبیرى که در نخستین آیه مورد بحث به چشم مى‏ خورد نیز همین معنى را مى ‏رساند آن جا که مى‏ گوید:” بیاد آورید هنگامى را که ابراهیم و اسماعیل پایه‏ هاى خانه (کعبه) را بالا مى‏ بردند، و مى ‏گفتند: پروردگارا! از ما بپذیر تو شنوا و دانایى” (وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعِیلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ‏).

این تعبیر مى‏ رساند که شالوده‏ هاى خانه کعبه وجود داشته و ابراهیم و اسماعیل پایه‏ ها را بالا بردند.

در خطبه معروف قاصعه از نهج البلاغه نیز درباره بنای کعبه مى‏ خوانیم:

ا لا ترون ان اللَّه سبحانه اختبر الاولین من لدن آدم صلوات اللَّه علیه الى الاخرین من هذا العالم باحجار …، فجعلها بیته الحرام …، ثم امر آدم و ولده یثنوا اعطافهم نحوه …

” آیا نمى‏ بینید که خداوند مردم جهان را از زمان آدم تا به امروز به وسیله قطعات سنگى … امتحان کرده است، و آن را خانه محترم خود قرار داده، سپس به آدم و فرزندانش دستور داد که به گرد آن طواف کنند”.

کوتاه سخن اینکه: آیات قرآن و روایات این تاریخچه معروف را تایید می کند که خانه کعبه نخست به دست آدم ساخته شد، سپس در طوفان نوح فرو ریخت، و بعد به دست ابراهیم و فرزندش اسماعیل تجدید بنا گردید^[۱].[۲]

گزارش طبری از بنای کعبه

«پس خداى عزّ و جلّ فرمود مر ابراهیم را (علیه السلام) تا برود و با اسمعیل دست یکى کند، و آنجا که بیت المعمور بود یکى خانه بنا کند.

و ابراهیم به مکه آمد و اسمعیل بصید بود، از پس برفت، او را یافت بر سر کوهى همى تیر تراشید. پس ابراهیم گفت اى پسر! بدان که خداى عز و جل مرا سوى تو پیغام دادست که با من یارى کنى تا آن جا که جایگاه زمزم است یکى خانه بنا کنم به جایگاه بیت المعمور^[۳]. اسمعیل گفت یا پدر سپاس دارم. پس بیامدند و جایگاه خانه پیدا کردند.

گروهى گوید کوهى بود آن جا از آن جا برخاست. و گروهى گوید^[۴] مارى بیامد و جایگاه خانه مر ایشان را نمود.

پس هر دو بیستادند و زمین بکندن گرفتند. پنج ارش بر سنگ فرو بردند، بسنگى رسیدند که هر چند جهد کردند میتین بر آن کار نکرد، و آن قاعده خانه بود، و هم از آنجا سنگ و گل برآوردند تا سر زمین برآوردند، دیوارهاى خانه برآوردند، تا آن جایگاه که دست ابراهیم (علیه السلام) همى بر رسید. پس سنگى بزیر پاى اندر نهاد بزرگ.‏

حضرت ابراهیم (علیه السلام)، و نیرو بران سنگ همى ‏کرد تا دستش بر سر دیوار همى‏ رسید، اثر پاى ابراهیم (علیه السلام) بدان سنگ اندر گرفت.

گروهى از علما گویند که مقام ابراهیم (علیه السلام) اینست که حجاج زیارت کند. و گروهى گویند از علما که نه مقام ابراهیم (علیه السلام) آن سنگ است که ابراهیم (علیه السلام) به زیارت اسمعیل فراز آمد که اسماعیل بخانه نبود، زن اسمعیل مر ابراهیم را (علیه السلام) گفت: فرود آى تا گرد از سر [و] ریش تو پاک کنم. ابراهیم را سوگند بود، فرو نتوانست آمد، یکى پاى اندر رکاب همى داشت و دیگر پاى بران سنگ نهاد، و نیرو بران سنگ کرد، اثر پاى ابراهیم (علیه السلام) بدان سنگ اندر ماند. اکنون مقام ابراهیم آنست.

پس چون دیوار تمام شد و کار به آسمانه رسید، ملک حبشه [را] از روم چهل کشتى چوب آورده بودند، و کشتى غرقه شده بود، و آن چوب ها بجدّه نهاده بودند. اهل مکه آن چوب ها بخواستند از ملک حبشه، ایشان را داد. و ابراهیم و اسمعیل (علیهما السلام) مر آن خانه تمام کردند.»[۵]

تجدید بنای کعبه

گویند هنگامى که حضرت سى و پنج ساله بود، قریش جمع شدند تا بناى کعبه را بالا برند و سقفى براى آن بسازند و قبلا به اندازه یک قد فقط بالا آمده بود، و سیل آمده بود و آنجا را ویران کرده بود و در میان آن چاهى بود که تمام هدایا و گنجینه‏ هاى کعبه را در آن حفظ مى‏ کردند و مردى به نام «دویک» چیزهایى از آن دزدیده بود و قریش دست او را بریدند و براى ساختمان کعبه آماده شدند. دریا کشتیى را به «جده» افکنده بود، چوب آن را گرفتند و در مکه مردى قبطى نجار بود، آن چوب ها را هموار کرد و ایشان بنا را تا هجده ذراع بالا بردند.

وقتى به جایگاه رکن رسیدند اختلاف کردند و هر قومى مى‏خواستند که ایشان کسانى باشند که آن را بالا مى‏ برند. کار دشوار شد و براى جنگ و کشتار آماده شدند. سپس بر این صلح کردند که نخستین کسى را که از در مسجد وارد شود به داورى بپذیرند و او حضرت رسول بود. حضرت فرمود پارچه ‏اى (ثوب) بیاورید، آوردند. رکن را در میان آن قرار داد و گفت: هر دسته ‏اى یک گوشه از آن را بگیرد و بلند کنند. و چنین کردند تا آنگاه که به جاى آن رساندند. حضرت خود سنگ را به دست خویش در محل رکن قرار داد و ایشان بدین کار رضا دادند و از شر و تباهى رستند.^[۶]

جمع بندی

از برخی منابع استفاده می شود که بنای کعبه پیش از تجدید بنا توسط حضرت ایراهیم قهرمان توحید و حضرت اسماعیل (علیهم السلام)، توسط آدم ابوالبشر پایه گذاری شده و حضرت ابراهیم مامور به تجدید بنای همان سازه بوده است. هنگامى که حضرت پیامبر اسلام سى و پنج ساله بود، قریش جمع شدند تا بناى کعبه را بالا برند و سقفى براى آن بسازند و قبلا به اندازه یک قد فقط بالا آمده بود، و سیل آمده بود و آنجا را ویران کرده بود.

پی نوشت ها

[۱] . نویسنده تفسیر المنار این موضوع را بکلى انکار کرده و نخستین بنیانگذار خانه کعبه را ابراهیم و اسماعیل مى‏داند در حالى این سخن نه تنها با روایات و تاریخ سازگار نیست با خود آیات قرآن نیز نمى‏سازد.

[۲] . تفسیر نمونه، ج‏۱، ص: ۴۵۴

[۳] . تا اینجا که این آب پدید آمدست یکى خانه بنا کنیم.( خ. صو. نا. ب)

[۴] .  بعدا« گویند» کرده‏اند. در نسخه‏هاى دیگر« گویند».

[۵] . ترجمه تفسیر طبرى، ج‏۴، ص: ۸۳۷

[۶] . آفرینش‏وتاریخ/ترجمه    ج‏۲    ۶۴۸

منابع

1. تفسیر نمونه‏، مکارم شیرازى، ناصر، جمعى از نویسندگان‏، دار الکتب الإسلامیه، ایران- تهران، ۱۳۷۱ ه. ش‏
2. ترجمه تفسیر طبرى‏، طبرى، محمد بن جریر، توس، ایران- تهران‏، ۱۳۵۶ ه. ش‏