تکثر گرایی دینی از دیدگاه قرآن و اسلام

تکثر گرایی دینی به معنای حقانیت همه ادیان از دیدگاه قرآن کریم مردود است؛ زیرا از دیدگاه قرآن، دین حق منحصر در یک دین است و بیش از یک دین نمی تواند حق باشد و آن دین از دیدگاه قرآن دین اسلام است.

تکثر گرایی دینی و راه‏ هاى به سوى خداوند

برخی گمان کرده اند که تکثر گرایی دینی از دیدگاه دین اسلام مورد تایید است و برای این هدف به سخنان حکما و یک جمله ای که در برخی کتابها نقل شده متمسک می شوند. و آن جمله این است که «الطرق إلى اللّه عددَ أنفاس الخلائق، یعنی راه‏ هاى به سوى خداوند، به تعداد آفریده‏ هاست».

باید دید این جمله که به عنوان یک اصل مسلم، در کلام شمارى از محدثان و حکما تلقى شده و گاه به عنوان حدیث نبوى هم مطرح مى ‏شود، آیا با وحدت صراط مستقیم الهى منافاتى دارد یا ندارد؟

پاسخ این است که اولا این سخن، در هیچ یک از منابع معتبر حدیثى تاکنون یافت نشده است. تنها مرحوم ملا احمد نراقى (ره) در کتاب مثنوى طاقدیس، آن را با عنوان حدیث، ذکر کرده است.  در این کتاب آمده است:« الطرق إلى اللّه عدد أنفاس الخلائق»^[۱]

ثانیا این جمله حدیث باشد یا نباشد، قطعا مقصود کسانى که به آن استناد کرده‏ اند، تکثر گرایی دینی (پلورالیسم دینی‏) که برخى در عصر ما مطرح مى ‏کنند نیست؛ بلکه مقصود، این است که راه‏ هاى فرعى متصل به شاه‏ راه اصلى دین که صراط مستقیم نامیده مى‏ شود فراوان است و هر کس مى ‏تواند از راهى که متناسب با ظرفیت و استعداد اوست، به این شاه‏ راه دست یابد.

علامه مجلسى، در این باره مى‏گوید:^[۲] فهم مردمان و خردهاى ایشان در پذیرش مراتب عرفان و کسب اطمینان از نظر مقدار و چگونگى، شدت و ضعف، کندى و تندى، حالت و علم، و کشف و عیان، متفاوت است، اگر چه اصل معرفت، فطرى است و به بداهت یا با کوچک ‏ترین توجه حاصل مى ‏شود، اما هر کس را راهى است که خداى عزوجل او را از آن راه، هدایت مى ‏کند، اگر فرد قابل هدایت باشد و راه ‏هاى به سوى خدا به اندازه مردمان است و اینان، مراتبى نزد خدا دارند و «یرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ؛^[۳] خداوند کسانى از شما را که گرویده ‏اند و آنان را که دانش یافته ‏اند، درجاتى چند، بالا مى ‏برد».^[۴]

پس مراد از این جمله تکثر گرایی دینی که به معنای حقانیت همه ادیان باشد نیست.

تنافی آیات قرآن با تکثر گرایی دینی

در قرآن آیاتی داریم که  به صراحت تکثر گرایی دینی به معنای حقانیت همه ادیان را مردود می شمارد. در اینجه به چند آیه قرآن کریم برای نفی تکثر گرایی دینی اشاره می کنیم:

۱. دریکی از آیات آمده است اگر کسی غیر از دین اسلام را انتخاب کند خسران ابدی در انتظار اوست.خداوند در قرآن کریم می فرماید: «وَ مَنْ یبْتَغِ‏ غَیرَ الْإِسْلامِ دیناً فَلَنْ یقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَهِ مِنَ الْخاسِرینَ؛^[۵] و هر کس جز اسلام (و تسلیم در برابر فرمان حق،) آیینى براى خود انتخاب کند، از او پذیرفته نخواهد شد؛ و او در آخرت، از زیانکاران است».‏

در این آیه شریفه از مفهوم عام اسلام به عنوان یک اصل کلى که همان تسلیم در مقابل حق است به مفهوم خاص آن یعنى آیین اسلام منتقل مى ‏شود که نمونه کامل و اکمل آن است و مى‏ گوید: امروز جز آیین اسلام از هیچ کس پذیرفته نیست و در عین احترام به همه ادیان الهى برنامه امروز، اسلام است. همان گونه که دانشجویان دوره دکترا در عین احترام به تمام دروسى که در مقاطع مختلف تحصیلى مانند ابتدایى، راهنمایى و دبیرستان و دوره لیسانس خوانده ‏اند تنها درسى را که باید دنبال کنند همان دروس سطح بالاى مقطع نهایى خودشان است و پرداختن به غیر از آن جز زیان و خسران چیزى نخواهد داشت و آن ها که با تقلید نابجا و تعصب جاهلى و مسائل نژادى و خرافات خود ساخته پشت به این آیین کنند بدون شک گرفتار زیان و خسران خواهند شد و جز تاسف و ندامت از سرمایه ‏هاى عمر و حیات که بر باد داده‏ اند نتیجه‏اى نخواهند گرفت.^[۶]

۲. آیه «فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ‏ لِلْإِسْلامِ وَ مَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ‏ ضَیِّقاً حَرَجا کَأَنَّما یَصَّعَّدُ فِی السَّماء»^[۷] تکثر گرایی دینی را به دلیل اینکه اسلام را حق می داند کاملا مردود می شمارد؛زیرا در این آیه می فرماید: آن کس را که خدا بخواهد هدایت کند، سینه‏اش را براى (پذیرش) اسلام، گشاده مى سازد؛ و آن کس را که بخاطر اعمال خلافش بخواهد گمراه سازد، سینه ‏اش را آن چنان تنگ مى ‏کند که گویا مى ‏خواهد به آسمان بالا برود. پس خداوند کسی که بخواهد هدایت کند سینه اش را برای باز می کند تا آن را بپذیرد و کسانی که دین اسلام را نپذیرد قطعا به گمراهی رفته و هدایت نشده اند.

۳. «أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ‏ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلى‏ نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَهِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ أُولئِکَ فی‏ ضَلالٍ مُبین؛‏^[۸]آیا کسى که خدا سینه ‏اش را براى اسلام گشاده است و بر فراز مرکبى از نور الهى قرار گرفته (همچون کوردلان گمراه است؟!) واى بر آنان که قلب هایى سخت در برابر ذکر خدا دارند! آن ها در گمراهى آشکارى هستند».

تکثر گرایی دینی هرگز با این شریفه سازگار نیست؛ زیرا می گوید کسی به دین اسلام ایمان می آورد با نور الهی هدایت شده و کسانی که از دین اسلام روی گردان هستند و به هر دین دیگری ایمان بیاورند گمراه شده و  از رستگاری فاصله گرفته اند.

۴. در قرآن کریم دین اسلام برای پیروی و دین جاوید و کامل برای هدایت بشر قرار داده شده است. خداوند می فرماید: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ‏ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی‏ وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دینا ^[۹] ؛ امروز، دین شما را کامل کردم؛ و نعمت خود را بر شما تمام نمودم؛ و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفتم»‏

بر طبق این آیه شریفه خداوند اسلام را برای هدایت بشر پذیرفته است که جایی برای تکثر گرایی دینی باقی نمی گذارد.

۵. آیاتی که مردم را به راه مستقیم دعوت می کند و راه مستقیم بیش از یکی نیست نیز تکثر گرایی دینی را باطل اعلام می کند. قرآن کریم پس از اشاره به مجموعه ‏ای از احکام شریعت اسلام، آن را به عنوان «راه راست الهی» توصیف کرده، مسلمانان را توصیه می ‏کند که از آن پیروی کنند و به راه‏ ها و شرایع و ادیان دیگر دل ندهند، تا رستگار شوند، چنانکه می ‏فرماید: «وَ أَنَّ هذا صِراطی‏ مُسْتَقیماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبیلِهِ ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ؛^[۱۰] این راه مستقیم من است، از آن پیروى کنید! و از راه‏ هاى پراکنده (و انحرافى) پیروى نکنید، که شما را از طریق حق، دور مى ‏سازد! این چیزى است که خداوند شما را به آن سفارش مى ‏کند، شاید پرهیزگارى پیشه کنید!»

۶. آیه «إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلام‏؛ دین در نزد خدا، اسلام (و تسلیم بودن در برابر حق) است‏ » نیز تکثر گرایی دینی را رد می کند؛ زیرا معنای آن این است که دین نزد خداى سبحان یکى است و اختلافى در آن نیست و بندگان خود را امر نکرده مگر به پیروى از همان دین و بر انبیاى خود هیچ کتابى نازل ننموده مگر در باره همان دین و هیچ آیت و معجزه ‏اى به پا نکرده مگر براى همان دین که آن دین عبارت است از اسلام، یعنى تسلیم حق شدن، و به عقیده ‏هاى حق معتقد گشتن، و اعمال حق انجام دادن.

و این بیان هر چند به طورى که در قرآن حکایت شده در شرایع رسولان و انبیاى او از نظر مقدار و کیفیت مختلف است، لیکن در عین حال از نظر حقیقت چیزى به جز همان امر واحد نیست، اختلافى که در شریعت ‏ها هست از نظر کمال و نقص است، نه اینکه اختلاف ذاتى و تضاد و تنافى اساسى بین آنها باشد، و معناى جامعى که در همه آن ها هست عبارت است از تسلیم شدن به خدا در انجام شرایعش، و اطاعت او در آنچه که در هر عصرى با زبان پیامبرش از بندگانش مى‏ خواهد.^[۱۱]

۷. آیه مباهله که یکى از دلایل قرآنى بر رد نظریه تکثر‏گرایى دینى (پلورالیسم‏) است، بر انحراف مسیحیت نیز دلالت دارد. زیرا اگر دین مسیحیت حق بود پیامبر اسلام با مسیحیان مباهله نمی کردند. مسلمانان مى‏توانند با استفاده از این آیه استدلال کنند که تنها شریعت حق، از زمان بعثت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) دین اسلام است. ^[۱۲]

نتیجه گیری

از مجموع آیات گذشته استفاده می ‏شود که دین اسلام دین حق مطلق و پاکی و تقواست که انحراف از آن موجب گمراهی و خارج شدن از صراط مستقیم می شود. تکثر گرایی دینی به معنای حقانیت همه ادیان، از نظر قرآن باطل و مصداق انحراف و گمراهی است.

ادیان دیگر مانند مسیحیت، یهودیت، حتی ادیان بشری مانند هندوئیسم، بودیسم و امثال اینها نیز تکثر گرایی دینی را برنمی تابند، زیرا هر یک از این ادیان، تنها خود را حق می دانند و پیروان ادیان دیگر را بر مسیر باطل می دانند. از این ‌رو تبدیل و تغییر دین در هیچ یک از ادیان قابل پذیرش نیست. حتی کسانی که قائل به پلورالیزم هستند دینی را که پذیرفته بر معیار پلورالیزم نیست.

نویسنده: حمیدالله رفیعی

پی نوشت ها

[۱].  مثنوى طاقدیس، ص ۲۰۶.

[۲]. بحار الأنوار، ج ۶۴، ص ۱۳۷.

[۳]. سوره مجادله، آیه ۱۱.

[۴].  دانشنامه عقاید اسلامى‏، ج‏۴ ؛ ص۱۷۹- ۱۸۰.

[۵] . سوره آل عمران، آیه ۸۵.

[۶] .  تفسیر نمونه‏، ج۲، ص۶۴۵.

[۷] . سوره انعام، آیه ۱۲۵.

[۸] . سوره زمر، آیه ۲۲.

[۹] . سوره مائده ، آیه ۳.

[۱۰] . سوره انعام، آیه ۱۵۳.

[۱۱] .  ترجمه تفسیر المیزان‏، ج۳، ص۱۸۸.

[۱۲] . رک:  فرهنگ شیعه‏، ص ۵۰.

منابع

۱. قرآن کریم

۲. پژوهشکده تحقیقات اسلامى، فرهنگ شیعه‏، قم، زمزم هدایت، چ۲، ۱۳۸۶ش.

۳. طباطبایى، محمدحسین‏، ترجمه تفسیر المیزان‏مترجم: موسوى، محمد باقر، قم، دفتر انتشارات اسلامى‏، چ۵، ۱۳۷۴ش.

۴. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی‏، چ۲، ۱۴۰۳ق.

۵. محمدی ری شهری، محمد، دانشنامه عقاید اسلامى‏، قم، دارالحدیث، چ۲، ۱۳۸۶ش.

۶. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه‏، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چ۱۰، ۱۳۷۱ش.

۷. نراقی، ملا احمد، مثنوى طاقدیس، تهران، امیر کبیر