اسرار نماز در کلمات آیت الله بهجت (ره) و اثرات روحانی آن

آیت الله بهجت به عنوان یکی از چهره های شاخص در سیر و سلوک معنوی و عرفان شیعی شناخته شده و تعلیمات ایشان در راهنمای عموم شیعیان به طریق معنویت تأثیر فراوانی داشته است. آیت الله بهجت در کلمات ارزشمند خود پیرامون نماز و جنبه های معنوی آن، توصیه های مهمی را بیان کرده، که در این مقاله برخی از آنها را مرور می کنیم.

زندگی نامه آیت الله بهجت

محمد تقی بهجت، در ۲ شهریور ۱۲۹۵ش در میان خانواده ‌ای مذهبی در فومن، از شهرهای نزدیک رشت به دنیا آمد. او بعدها خانه محل تولدش را به مدرسه دینی تبدیل کرد. آیت الله بهجت، در ۱۶ ماهگی، مادرش را از دست داد و تحت تربیت پدرش قرار گرفت. پدرش، کربلایی محمود، از طریق ساختن نوعی کلوچه سنتی و محلی مخصوص فومنات، امرار معاش می‌ کرد.

هجرت به عراق

آیت الله بهجت پس از طی تحصیلات مقدماتی در شهر فومن، در ۱۳۴۸ ق برای ادامه تحصیل رهسپار حوزه ‌های علمیه عراق و ابتدا در کربلا ساکن شد.[۱] اقامت آیت الله بهجت در کربلا، چهار سال به طول انجامید. در سال ۱۳۵۲ ق از کربلا به نجف رفت و قسمت‌ های پایانی دروس دوره سطح را نزد عالمان آن سامان به ویژه مرتضی طالقانی به پایان رساند. پس از اتمام دوره سطح، خارج فقه و اصول و نیز اخلاق و عرفان را از اساتید حوزه نجف فرا گرفت.[۲]

سیر و سلوک در مکتب عرفانی مرحوم قاضی

آیت الله بهجت، در ضمن تحصیل و پیش از دوران بلوغ، به تهذیب نفس و استکمال معنوی همت گمارده، و در کربلا در تفحص استاد و مربی اخلاق بر آمده و به وجود آقای قاضی که در نجف بوده پی می‌ برد. وی در سن ۱۸ سالگی در سلک شاگردان آیت‌ الله سید علی قاضی در آمده و در صدد کسب معرفت از ایشان بر می ‌آید. آیت‌ الله مصباح می‌ گوید: «ایشان از مرحوم حاج میرزا علی آقای قاضی مستقیما در جهت اخلاقی و معنوی بهره برده و سال ‌ها شاگردی ایشان را کرده بودند».[۳]

بازگشت به ایران

آیت الله بهجت، بعد از اخذ اجازات اجتهاد از استادان، برای دیدار خانواده در سال ۱۳۲۴ ش / ۱۳۶۳ ق به ایران آمد و چند ماهی را در فومن بود. بعد از اقامتی چند ماهه در فومن، به قصد زیارت حضرت معصومه (س) و اطّلاع از حوزه علمیه قم، به این شهر رفت و چند ماه در آن‌جا ماند تا این که خبر رحلت استادان نجف را یکی پس از دیگری شنید. از این رو، تصمیم گرفت که در قم بماند.

آیت الله بهجت فومنی عصر یکشنبه ۲۷ اردیبهشت سال ۱۳۸۸ش به علت سکته قلبی، در بیمارستان حضرت ولی عصر (عج) قم وفات یافت و در حرم حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد.[۴]

نماز در کلمات آیت الله بهجت

۱. نماز، بالاترین وقت ملاقات و استحضار و حضور در محضر خدا است … نماز برای خضوع و خشوع جعل (قرار داده) شده است با همه مراتب خضوع و خشوع.[۵]

۲. نماز، جامی است از اَلَذّ لذایذ [لذّت بخش ‎ترین لذت ها] که چنین خمری خوشگوار در عالمِ وجود نیست![۶]

۳. نماز، اعظم مظاهر عبودیّت است که در آن، توجه به حقّ می ‎شود.[۷]

۴. تمام لذت ‎ها روحی است؛ و آنچه از لذات که در طیب [عطر] و یا از راه نساء [زنان] به صورت حلال تکوینا ً مطلوب است، بیش از آن و به مراتب بالاتر، در نماز است.[۸]

۵. قُرب، مراتبی دارد و بالاترین آنها لقاء است. و هر مرتبه از مراتب قُرب را مقرّبی است که بالاترین آنها نماز است.[۹]

۶. نماز، عروج مؤمن است و عروج، مستلزم قرب و لقاء است … مؤمن بعد از لقای او، نه تنها به سراغ حبشیّه [زن زشت؛ کنایه از غیر خدا] نخواهد رفت، که خیال او را هم نخواهد کرد.[۱۰]

۷. ما عظمتی نداریم، همین اندازه عظمت داریم که می ‎ایستیم؛ بعد همین را در رکوع، نصفه می ‎کنیم؛ و بعد به سجده بر خاک بر می ‎گردیم.[۱۱]

۷. شاید حکمت تکرار نماز – علاوه بر تثبیت – سیر باشد؛ به این نحو که هر نمازی از نماز قبلی بهتر، و نماز قبلی زمینه ‎ساز نماز بعدی باشد.[۱۲]

۸. قیام بنده در نماز، اظهار عبودیّت و سکون است، و این که هیچ حرکتی از خود ندارد؛ و سجود غایت خضوع است.[۱۳] یعنی ما هیچ و در پیش تو خاک هستیم.[۱۴]

۹. از آیِه شریفه «اِنَّ الصَّلاهَ تَنهَی عَن الفَحشآءِ وَ المُنکَرِ»[۱۵] «نماز، انسان را از کارهای زشت و ناپسند باز می‎دارد.» استفاده می ‎شود که «لا صلاه لمن لایتناهی عن الفحشاء و المنکر» کسی که از کارهای زشت و ناپسند خودداری نمی‎ کند، واقعاً نمازش نماز نیست![۱۶]

۸. این احساس لذت در نماز، یک سری مقدمات خارج از نماز دارد، و یک سری مقدمات در خود نماز. آنچه پیش از نماز و در خارج از نماز باید مورد ملاحظه باشد و عمل شود این است که: انسان گناه نکند و قلب را سیاه و دل را تیره نکند. معصیت، روح را مکدّر می‎ کند و نورانیّت دل را می ‎برد. و در هنگام خود نماز نیز انسان باید زنجیر و سیمی دور خود بکشد تا غیر خدا داخل نشود یعنی فکرش را از غیر خدا منصرف کند.[۱۷]

۱۰. یکی از عوامل حضور قلب این است که: در تمام بیست و چهار ساعت، باید حواسّ (باصره، سامعه و …) خود را کنترل کنیم؛ زیرا برای تحصیل حضور قلب، باید مقدماتی را فراهم کرد! باید در طول روز، گوش، چشم و هم چنین سایر اعضا و جوارح خود را کنترل کنیم![۱۸]

۱۱. اگر بدانیم اصلاح امور انسان به اصلاح عبادت، و در رأس آنها نماز است، که به واسطه خضوع و خشوع و آن هم به اِعراض از لَغو محقّق می ‎شود، کار تمام است![۱۹]

۱۲. همین نماز را که ما با تهدید به چوب و تازیانه و عقوبت جهنمی شدن در صورت ترک آن، انجام می ‎دهیم، آقایان [اولیاء] می ‎فرمایند: از همه چیز، لذیذتر است![۲۰]

۱۳. همین امور ساده و آشکار مثل نماز، بعضی را بر سماوات می‎ رساند، و برای عده ‎ای هیچ خبری نیست! برای بعضی اعلی علّیّین است، و برای بعضی هیچ معلوم نیست که آیا این معجون، شور است و یا شیرین![۲۱]

۱۴. اگر کسی با وجود این همه مشوِّقات از قرآن و اخبار برای سیر و کمال، از آنها بهره‎ مند نشود، در عقل او خلل است … نماز خواندن برای اهلش مانند حلوا خوردن است؛ لذا از نماز خواندن، خسته نمی ‎شوند.[۲۲]

۱۵. مشاهده کرده‎ ایم که علمای بزرگ در حال نماز، عجیب و غریب بودند، به گونه ‎ای که گویا آن انسانِ خارج از نماز نیستند![۲۳]

۱۶. در کلمات امیرالمؤمنین علی (علیه ‎السلام) نیز آمده است: «وَ اعلَم اَنَّ کُلَّ شَیءٍ مِن عَمَلِکَ تَبَعٌ لِصَلاتِکَ»[۲۴]؛ «بدان که تمام اعمالت، تابع نماز می ‎باشد». معیار اصلی، نماز است. این نماز، بالاترین ذکر است، شیرین ‎ترین ذکر است، برترین چیز است … همه چیز تابع نماز است؛ باید سعی کنیم این نماز را حسابی درستش کنیم … وقتی نماز درست شد، با حال گشت، انسان آدم شده است. بالاخره محک، نماز است![۲۵]

۱۶. اصلاح نماز، مستلزم اصلاح ظاهر و باطن و دوری از منکرات ظاهریّه و باطنیّه است. و از راه‎ های اصلاح نماز، توسل جدی در حال شروع به نماز، به حضرت ولی عصر (عج) است.[۲۶]

۱۷. از حدیث «تَنَعَّمُوا بِعِبَادَتِی‏ فِی الدُّنْیَا فَإِنَّکُمْ تَتَنَعَّمُونَ بِهَا فِی الْآخِرَهِ»[۲۷] (در دنیا به عبادت من متنعّم شوید، زیرا در آخرت، به همان متنعّم خواهید بود.)، بر می ‎آید که عبادات، قابلیّت تنعّم را دارد؛ ولی ما عبادات را به گونه ‎ای به جا می‎آوریم که گویا شلاّق بالای سرِ ما است، گویا داروی تلخی را از روی ناچاری می ‎خوریم.[۲۸]

۱۸. وقتی بنده از پیشگاه مقدس حضرت حق باز می ‎گردد، اولین چیزی را که سوغات می‎آورد، سلام از ناحیه او است. در دعای مسجد کوفه آمده است: «اَللهُمَّ اَنتَ السَّلامُ، وَ مِنکَ السَّلامُ، وَ اِلیکَ یَرجِعُ، وَ یَعُودُ السُّلامُ، حَیِّنا رَبَّنا مِنکَ السَّلام»[۲۹]؛ (خداوندا، تو خود سلامی و سلام از ناحیه تو است و به سوی تو باز می‎ گردد. پروردگارا، ما را به سلام از ناحیه خود تحیّت گوی!)[۳۰]

۱۹. چقدر تناسب دارد تکبیر برای ورود به نماز، و تسلیم برای خروج از آن! … در تکبیر، اکبر مناسب است … یعنی تمام امور دنیا و همه بزرگ ‎ها را کنار بگذارید، چون خداوند متعال اکبر است… نمازگزار، با تکبیر، در حرم الهی وارد می ‎شود؛ ولی ما چه می ‎دانیم که اینها یعنی چه! در روایت است که: «لَوْ یَعْلَمُ الْمُصَلِّی‏ مَا یَغْشَاهُ‏ مِنْ رَحْمَهِ اللَّهِ مَا انْفَتَلَ وَ لَا سَرَّهُ أَنْ یَرْفَعَ رَأْسَهُ مِنَ السَّجْدَه»[۳۱]؛ اگر نمازگزار می ‎دانست که از جلال الهی چه چیزهایی او را فرا گرفته است، هرگز از نماز روی برنمی ‎گرداند![۳۲]

۲۰. ذکر خدا در حال نماز، بهترین ذکر است؛ چون نماز به منزله کعبه است؛ و نمازگزار در کعبه و حرم امن الهی داخل شده و بنا گذاشته است که از باب تکبیر، داخل و از باب تسلیم، خارج شود.[۳۳]

۲۱. در جایی دارد که: خدا منّت گذاشته که امر فرموده است مخلوق، با خالق خود خلوت کند و این منافاتی ندارد که در مرآی مردم باشد. کأنّه وقتی بنده با خدا خلوت می‎ کند، خالق هم با او خلوت کرده است![۳۴]

۲۲. گوی سبقت را نماز شب‎‌ خوان ‎ها ربودند مخفیانه![۳۵]

پاسخ چند سؤال از آیت الله بهجت

سؤال اول: اجمالاً بفرمایید حضور قلب، چگونه حاصل می‎ شود؟

• بسمه تعالی، اگر مقصود، حضور قلب است، با نوافل و عبادات مستحبّه تحصیل می ‎شود و از آن جمله، تبدیل فرادا به جماعت است. تحصیل حضور قلب به این می‎ شود که در اوقات غفلت به خود فشار نیاورد؛ و در اوقات حضور، اختیاراً آن را از دست ندهد.[۳۶]

سؤال دوم: برای حضور قلب در نماز و تمرکز فکر، دستور العملی بفرمایید؟

• بسمه تعالی، در آنی که متوجه شدید، اختیاراً منصرف نشوید![۳۷]

سؤال سوم: برای توفیق نماز شب چه کنیم؟

• با قرائت آیه آخر کهف، و اهتمام به این امر اگر علاج نشد، تقدیم بر نصف می‎ شود [قبل از نیمه شب به جا آورده می ‎شود.][۳۸]

سؤال چهارم: در نماز شب و سحرخیزی، قدری کسل هستم، لطفاً راهنمایی فرمایید؟

• بسمه تعالی، کسالت در نماز شب به این رفع می ‎شود که بنا بگذارید هر شبی که موفق (به خواندن آن نشدید)، قضای آن را به جا آورید.[۳۹]

سؤال پنجم: می‎ خواهم در نماز، تمام اذکار را درک کنم و بفهمم، و آن نور را درک کنم و ببینم تا با آن نور حرکت کنم.

• بسمه تعالی، با شرایط حضور قلب، اعمالتان را انجام بدهید؛ در پاداش چه خواهند کرد، به ما مربوط نیست.[۴۰]

سؤال ششم: برای این که در انجام فرمان الهی مخصوصاً نماز، با خشوع باشیم، چه کنیم؟

• در اول نماز، توسل حقیقی به امام زمان (عج) کردن که عمل را با تمامیّت مطلقه [به طور کامل] انجام بدهید.[۴۱]

سؤال هفتم: مستدعی است جمله کوتاه و رسایی درباره نماز، مرقوم فرمایید که نصبُ العین ما قرار گیرد.

• بسمه تعالی، از بیانات عالیه در فضیلت نماز در مرتبه عُلیا، کلام معروف از معصوم (علیه ‎السلام) است: «الصَّلاهُ مِعراجُ المُؤمِن»[۴۲]؛ نماز، معراج مؤمن است. برای کسانی که یقین به صدق این بیان نمایند و ادامه دهند طلب این مقام عالی را …[۴۳]

سؤال هشتم: گاهی اوقات در عبادات، ریا می ‎کنم و بعداً سخت رنج می ‎برم؛ علاج آن چیست؟

• بسمه تعالی، علاج، این است که ریا بکند؛ ولی اگر در مقابل شاه و گدا است، ریا برای شاه بکند؛ فَافهَم اِن کُنتَ مِن اَهلِه؛ این نکته را دریاب، اگر اهلش هستی![۴۴]

نتیجه گیری

آیت الله بهجت یکی از عارفان بزرگ شیعه و از شاگردان بزرگ مکتب عرفانی آیت الله سید علی قاضی، تأکید ویژه ای بر نماز و اصلاح آن داشتند. از نظر آیت الله بهجت نماز، معراج مؤمن و بهترین زمان برای ملاقات با خدا، و همچنین لذت بخش ترین لذت ها است. آیت الله بهجت می فرماید تکرار نماز می تواند سیری صعوی در مسیر معنویت باشد به این صورت که هر نماز از نماز قبلی بهتر، و نماز قبلی زمینه ‎ساز نماز بعدی باشد. ایشان بر اصلاح نماز تأکید داشت و می فرمود: از آیات کریمه قرآن استفاده می شود که کسی که از کارهای زشت و ناپسند خودداری نمی‎ کند، واقعاً نمازش نماز نیست.

پی نوشت ها

[۱] . باقی زاده، برگی از دفتر آفتاب، ص۲۲

[۲] . نگاه کنید به: شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ج۲، ص۹۰؛ آثار الحجه، ج۲، ص۶۵

[۳] . ویکی فقه، محمدتقی بهجت

[۴] . ویکی شیعه، محمدتقی بهجت، ص۱۲۷۹۸۶۱

[۵] . رخشاد، در محضر بهجت، ج۱، ص۲۲۲

[۶] . رخشاد، در محضر بهجت، ج۱، ص۲۲۲

[۷] . رخشاد، در محضر بهجت، ج۲، ص ۳۷۷

[۸] . رخشاد، در محضر بهجت، ج۲، ص۳۹۲

[۹] . باقی زاده، نکته‎ های ناب، ص۷۸

[۱۰] . باقی زاده، نکته‎ های ناب، ص۸۲

[۱۱] . باقی زاده، نکته‎ های ناب، ص۸۳

[۱۲] . باقی زاده، نکته‎ های ناب، ص۸۱

[۱۳] . باقی زاده، نکته ‎های ناب، ص۸۳

[۱۴] . دلاور، فیضی از ورای سکوت، ص۷۷

[۱۵] . عنکبوت/۴۵

[۱۶] . رخشاد، در محضر بهجت، ج۲، ص۸۳

[۱۷] . باقی زاده، برگی از دفتر آفتاب، ص۱۳۳

[۱۸] . باقی زاده، برگی از دفتر آفتاب، ص۱۳۳

[۱۹] . باقی زاده، برگی از دفتر آفتاب، ص۱۳۹

[۲۰] . رخشاد، در محضر بهجت، ج۱، ص۱۲۲

[۲۱] . رخشاد، در محضر بهجت، ج۱، ص۲۸۳

[۲۲] . آیت الله بهجت، نکته‎ های ناب، ص۸۲

[۲۳] . رخشاد، در محضر بهجت، ج۱، ص۹۲

[۲۴]. علامه مجلسی، بحار الانوار، ج۳۳، ص۵۸۲

[۲۵] . واصف، خلوت عارفان، ص۱۰۳

[۲۶] . آیت الله بهجت، به سوی محبوب، ص۶۴

[۲۷] . علامه مجلسی، بحار الانوار، ج‏۸، ص۱۵۵

[۲۸] . رخشاد، در محضر بهجت، ج۱، ص۳۵۰

[۲۹] . علامه مجلسی، بحار الانوار، ج‏۹۷، ص۴۱۲

[۳۰] . آیت الله بهجت، نکته‎ های ناب، ص۸۳

[۳۱] . حرانی، تحف العقول، ص۱۲۲

[۳۲] . باقی زاده، نکته‎ های ناب، ص۸۴

[۳۳] . باقی زاده، نکته ‎های ناب، ص۸۴

[۳۴] . باقی زاده، نکته‎ های ناب، ص۸۸

[۳۵] . آیت الله بهجت، به سوی محبوب، ص۶۸

[۳۶] . آیت الله بهجت، به سوی محبوب، ص۶۲

[۳۷] . آیت الله بهجت، به سوی محبوب، ص۶۳

[۳۸] . آیت الله بهجت، به سوی محبوب، ص۷۷

[۳۹] . آیت الله بهجت، به سوی محبوب، ص۷۷

[۴۰] . آیت الله بهجت، به سوی محبوب، ص۶۲

[۴۱] . آیت الله بهجت، به سوی محبوب، ص۶۳

[۴۲] . قمی، سفینه البحار، ج۲، ص۲۶۹

[۴۳] . آیت الله بهجت، به سوی محبوب، ص۶۴

[۴۴] . آیت الله بهجت، به سوی محبوب، ص۷۰

منابع

۱. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۴۱۴ق

۲. باقی زاده، رضا، برگی از دفتر آفتاب: شرح حال شیخ السالکین حضرت آیت‌الله العظمی بهجت، قم، نشر مشهور، چاپ هفدهم، ۱۳۸۸ش

۳. باقی زاده، رضا، نکته‎ های ناب از آیت الله بهجت، تهران، کمال اندیشه، چاپ بیست و نهم، ۱۳۸۹ش

۴. بهجت، محمدتقی، به سوی محبوب، تهران، نشر شفق، چاپ هشتم، ۱۳۹۵ش

۵. رخشاد، محمدحسین، در محضر آیت الله العظمی بهجت، تهران، سماء، چاپ چهارم، ۱۳۸۲ش

۶. دلاور، مسعود، فیضی از ورای سکوت، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش

۷. شریف رازی، محمد، آثار الحجه، قم، کتابفرشوی برقعی، چاپ دوم، ۱۳۳۲ش

۸. شریف رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، تهران، کتابفروشی اسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۰ش

۹. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق

۱۰. واصف، محمدباقر، خلوت عارفان، قم، دار النشر اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۷ش

منبع مقاله | اقتباس از:

۱. هدهدی، مهری، اسرار نماز در نگاه آیه الله بهجت (ره)، گروه دین و اندیشه تبیان

۲. بهجت، محمدتقی، به سوی محبوب، تهران، نشر شفق، چاپ هشتم، ۱۳۹۵ش