دلیل و حکمت سجده بر خاک در مذهب شیعه

 اشاره:

در باره سجده­ شیعیان بر مهر خاک کربلا باید گفته شود که چنین چیزی در مذهب شیعه حکم الزام و وجوب را ندارد. در مذهب شیعه فقط بر این مطلب تاکید شده که سجده باید بر خاک و سنگ و زمین و چمن و چوب و چیزهایی که جزء زمین است انجام شود به شرطی که آنها هم از معدنیات و خوردنی ها نباشند و سجده را بر پوشاک و فرش و امثال اینها که جزء زمین به حساب نمی آیند جایز نمی داند. این مطلب در روایات اهل سنت منعکس شده است که سجده باید بر خاک و زمین باشد نه بر پارچه و فرش و امثال اینها. در زیر به چند روایت و حدیث در این رابطه از کتابهای اهل سنت اشاره می شود:

الف. گروهی از محدثان اسلامی در کتب صحاح و مسانید خود این سخن پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ را بازگو کرده اند که آن حضرت زمین را به عنوان سجده گاه خود معرفی نموده است، آنجا که می فرماید: «و جعلت لی الارض مسجداً و طهوراً[۱]» از کلمۀ جعل که در اینجا به معنای تشریع و قانونگذاری است به خوبی روشن می شود که این مسأله یک حکم الهی برای پیروان آیین اسلام بوده است و بدین سان زمین که شامل خاک و سنگ و دیگر اجزای تشکیل دهندۀ سطح آن می باشد، از طرف شارع مقدس سجده گاه قرار داده شده است و لازمۀ آن این است که بر چیزهایی که از اجزاء زمین شمرده نمی شود، سجده جایز نیست.

ب. رفتار پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ در این مورد گواه روشن دیگری است. وائل بن حجر می گوید: من پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ را دیدم هنگامی که سجده می کرد، پیشانی و بینی خود را بر زمین می نهاد.[۲]

انس بن مالک  و ابن عباس و برخی دیگر مانند عایشه و ام سلمه، گروه بسیاری از محدثان روایت کرده انند که: «پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ بر حُمزه که نوعی حصیر بود و از لیف خرما ساخته می شد سجده می نمود.»[۳]

ابوسعید خُدری از اصحاب رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ می گوید: بر پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ وارد شدم و دیدم که حضرت بر حصیری نماز می خواند.[۴]

براء بن عازب نقل می کند که ما پشت سر رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ نماز می گذاردیم، پس آنگاه که حضرت سرش را از رکوع بر می داشت احدی را ندیدم که خم شود تا این که رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ پیشانیش را بر زمین می نهاد، سپس آنان که پشت سر او بودند به سجده می افتادند.[۵]

ابوسعید خدری در حدیث دیگری چنین می گوید:

هر گاه رسول خدا با مردم نماز می خواند آثار خاک و غبار زمین بر پیشانی و بینی حضرت آشکارا دیده می شد.[۶]

ج. دسته ای از روایات بر این نکته دلالت دارند که پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ مسلمانان را به پیشانی نهادن بر خاک به هنگام سجده فرمان می دادند، چنانکه ام سلمه همسر آن حضرت روایت می کند که پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: رخسار خود را برای خدا بر خاک بگذار.[۷]

د. در دسته ای از روایات از سجده بر لباس و پارچه نهی شده است. در روایتی وارد شده که رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ مردی را در کنار خود دید که عمامۀ او پیشانیش را پوشانده بود، آن حضرت شخصاً اقدام نمود و عمامه را از پیشانی او بالا زد.[۸]

یا در روایت دیگری چنین آمده است که پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ مردی را دید که بر اطراف و کناره های عمامۀ‌ خود سجده می کند حضرت با دست مبارک به او اشاره کرد که عمامه ات را بالا ببر و پیشانی را بر زمین بگذار.[۹]

بدیهی است که اگر سجده بر پارچه و فرش و مانند اینها جایز بود لزومی نداشت رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ شخصاً اقدام کند یا با اشاره به نماز گزار بفهماند که پیشانی را بر زمین بگذارد. پس در واقع این دستور و رفتار پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ برای آن بود که به همه بفهماند که در موقع سجده باید پیشانی بر زمین قرار بگیرد نه بر مثل پارچه و فرش و امثال این ها.

لذا خود صحابه هم این موضوع را می دانستند و درموقع سجده بر زمین یا اجزاء و مصادیق آن که خوراکی و پوشاکی هم نبودند سجده می نمودند. جابر بن عبدالله انصاری می گوید: با پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ نماز ظهر می‌خواندیم، مشتی سنگریزه برگرفتم و در دست نگه داشتم  تا خنک شود و به هنگام سجده بر آنها پیشانی گذاردم و این به خاطر شدت گرما بود.[۱۰] بعد راوی می افزاید: اگر سجده بر لباسی که بر تن داشت جایز بود از برداشتن سنگریزه ها و نگهداری آن آسان تر بود.

ابوامیه نقل می کند که به من خبر رسیده است که ابوبکر صدیق بر زمین سجده می نمود یا نماز می خواند در حالی که پیشانی اش را به سوی زمین می کشید تا روی زمین سجده کند.[۱۱] و عمر بن خطاب دستور داد تا کف مسجد النبی  ـ صلی الله علیه و آله ـ را با ریگ فرش کنند تا نمازگزاران بر آن سجده کنند.[۱۲] حتی نقل شده است که بعضی تابعین به تبعیت از اصحاب پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ در موقع مسافرت ها با خود گل خشکیده ای حمل می کردند تا در موقع نماز بر آن سجده کنند. ابن سعد متوفای ۲۰۹ در کتاب خود می نویسد: مسروق بن اجدع به هنگام مسافرت خشتی را با خود بر می داشت تا در کشتی بر آن سجده کند.[۱۳]

از مجموع دلایل یاد شده به روشنی معلوم می گردد که نه تنها روایات اهل بیت ـ علیهم السلام ـ بر تعیین سجده نمودن بر زمین و آنچه از زمین می روید، در صورتی که خوردنی و پوشیدنی نباشد دلالت دارد بلکه اصل اولی در روایات اهل سنت که برگرفته از سنت و سیره رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ و صحابۀ آن حضرت است اتصال پیشانی بر زمین و چیزهایی است که از آن می روید و اگر هم در روایاتی سجده بر غیر آنها جایز شمرده شده است، در شرائط اضطراری و در حال عذر گرما یا سرما و امثال آنها بوده است.

بنابراین از نظر مذهب شیعه سجده بر سنگ و برگ درخت و چمن و خاک و ریگزار ها و امثال اینها جایز می باشد منتهی چون غالبا نماز در مساجد و خانه های انجام می گیرد که از موکت و قالی و امثال اینها فرش می باشد، شیعیان برای حل مشکل از گل پاک مهر و تکه های کوچک خشتی می سازند و یا از سنگهای صاف و هموار استفاده می کنند و حتمی نیست که مهر باید از خاک کربلا باشد بلکه خاک کربلا به عنوان پاک ترین و مبارک ترین خاک انتخاب می شود. ولی در عین حال بیشتر مهرها از خاکهای غیر کربلا می باشند و در این اواخر مهر ها را از سنگ می سازند که هم دوام دارد و هم قابل شستشو می باشند.

پی نوشت:

[۱] . بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، کتاب الصلاه، نشر داراحیاء العربی، حدیث۴۲۸.

[۲] . جصاص حنفی، احکام القرآن، بیروت، ج ۳، ص ۲۰۹، باب السجود علی الوجه.

[۳] .بیهقی، السنن الکبری، ‌کتاب الصلاۀ، باب الصلاۀ علی الخمرۀ، ج۲، ص۴۲۱.

[۴] . همان،

[۵] . همان.

[۶] . ابی داود، سنن، حدیث ۸۹۴، به نقل کتاب مهر نماز، تالیف عطائی اصفهانی، نشر حضرت عباس ـ علیه السلام ـ ، ص ۲۷.

[۷] . متقی هندی، کنز العمال، نشر حلب، کتاب الصلاۀ، السجود و ما یتعلق به، ج ۷، حدیث ۱۹۸۰۹.

[۸] . سنن بیهقی، ج ۲، ص ۱۰۵، باب الکشف عن الجبهۀ فی السجود.

[۹] . همان.

[۱۰] . همان، ج ۱، ص ۴۳۹، کتاب الصلاه.

[۱۱] . کنز العمال، ج ۸، ص ۱۳۱.

[۱۲] . ابن سعد، الطبقات، ج ۳، ص ۲۸۴.

[۱۳] . طبقات ابن سعد، طبعه بیروت در احوال مسروق بن اجدع، ج۶، ص۷۹.

منبع: نرم افزار پاسخ۲ مرکز مطالعات حوزه علمیه قم.