جود و سخاوت، یکی از فضایل اخلاقی مهم در دین اسلام است که در آیات و روایات به آن بسیار پرداخته شده است. این ویژگی اخلاقی، اگر در چهارچوب صحیح و مسیر الهی قرار گیرد، می تواند تاثیرات عمیقی در روابط اجتماعی افراد و جامعه اسلامی برجای گذارد. جود و سخاوت، در کلام معصومین (ع)، بارها مورد تاکید قرار گرفته است و این نشان از اهمیت بالای این فضیلت اخلاقی است. در ادامه، با اشاره به روایات معصومان (ع)، ارزش و جایگاه جود و سخاوت و آثار آن را مورد بررسی قرار می دهیم.
جود و سخاوت در روایات معصومان (ع)
در روایات اسلامى، تعبیرات خاص و ارزشمندی درباره جود و سخاوت وجود دارد که در ادامه، به نمونه هایى از آن ها اشاره می کنیم:
۱- پیامبر اکرم (ص) می فرماید: «السَّخاءُ خُلْقُ اللّهِ الاعْظَمُ؛[۱] سخاوت، اخلاق بزرگ الهى است».
در واقع تمام سخاوت ها در وجود پروردگار متجلى است؛ زیرا هر چه داریم از اوست. نعمت هاى گوناگون، زمین و آسمان، حیات وجود ما، همه از اوست و هرجا جود و بخشش نیز از مواهب اوست.
۲- امام صادق (ع) مى فرمایند: «السَّخاءُ مِن اخْلَاقِ الْانْبِیاءِ وَ هُوَ عِمَادُ الْایمَانِ و لا تَکونُ المومن الّا سَخِیاً وَ لا یکونُ سَخِیاً الّا ذُو یقینٍ وَ هَمُّهُ عَالِیهٌ لِانَّ السَّخاءُ شُعاعُ نُورِالیقینِ، وَ مَنْ عَرَفَ ما قَصَدَ هانَ عَلیهِ مَا بَذَلَ؛[۲] سخاوت، از اخلاق انبیاء و ستون ایمان است و هیچ فرد با ایمانى وجود ندارد، مگر این که با سخاوت است و هیچ سخاوتمندى وجود ندارد، مگر این که داراى یقین و همت عالیه است؛ زیرا سخاوت، شعاع نور یقین است و آن کس که بداند چه چیزى را قصد کرده، آنچه را که بذل نموده در نظر او کم اهمیت است».
از این حدیث استفاده مى شود که این صفت والا بعد از ذات پاک الهى که مبدأ جود و سخاوت است، در وجود انبیای الهی نشانه ایمان و یقین آنهاست.
۳- امیرمومنان علی (ع) می فرماید: «تَحُلَّ بِالسَّخاءِ وَ الْوَرَعِ فَهُما حُلْیهُ الْایمَانِ وَ اشْرَفُ خَلالِک؛[۳] به سخاوت و ورع، خود را بیاراى که این دو، آرایش ایمان و برترین صفات توست».
این تعبیر نشان مى دهد که حضرت، صفت جود و سخاوت را از برترین صفات مومن به حساب آورده است.
۴- امام علی (ع) مى فرماید: «السَّخاءُ ثَمَرَهُ العَقْلِ و القَناعَهُ بُرهانُ النَّبَلِ؛[۴] سخاوت، میوه درخت عقل و خرد و قناعت، دلیل بر نجابت است».
آنها که در بخشش به دیگران بخل مى ورزند، اموال زیادى را فراهم کرده و در نهایت آن اموال را مى گذارند و مى روند. در حقیقت این گونه افراد عاقل نیستند؛ زیرا، زحمت بر دوش آنها بوده، بدون آن که از اموالشان بهره مادى یا معنوى ببرند. کدام عاقلى چنین کارى مى کند؟!
۵- حضرت علی (ع) پیرامون اهمیت جود و سخاوت مى فرماید: «غَطُّوا مَعایبَکم بِالسَّخاءِ فَانَّهُ سَتْرُ العُیوبِ؛[۵] عیوب خویش را با سخاوت بپوشانید؛ زیرا سخاوت، پوشاننده عیبهاست».
صدق این کلام مولى با تجربه به خوبى ثابت مى شود، اشخاصى را مى بینیم که عیوب گوناگونى دارند، ولى چون سخاوتمندند، همه مردم به دیده احترام به آنها مى نگرند.
۶- امیرالمومنین علی (ع) می فرماید: «السَّخاءُ یمْحَصُ الذُّنُوبَ وَ یجْلُبُ مَحَبَّهَ الْقُلُوبِ؛[۶] سخاوت، گناهان را پاک مى کند و دل ها را به سوى سخاوت کننده فرا مى خواند».
این تعبیر نشان مى دهد که جود و سخاوت، کفاره بسیارى از گناهان است.
۷- مولى الموحدین امام على (ع) درباره تأثیر عمیق جود و سخاوت در جلب قلب ها مى فرمایند: «مَا اسْتَجْلَبَتِ المَحَبَّهُ بِمِثلِ السَّخاءِ وَ الرِّفْقِ وَ حُسْنُ الخُلْقِ؛[۷] هیچ چیزى مانند سخاوت و مدارا کردن و حسن خلق، جلب محبت نمى کند».
۸- رسول خدا (ص) مى فرماید: «السَّخىُّ قَریبٌ مِنَ اللّهِ قَریبٌ مِنَ النّاس قَریبٌ مِنَ الجَنَّهِ؛[۸] سخاوتمند، نزدیک به خدا، نزدیک به مردم و نزدیک به بهشت است».
۹- امام صادق (ع) می فرماید: «شَابٌّ سَخىٌّ مَرْهَقٌ فی الذُّنُوب احَبُّ الَى اللّهِ عَزّوجلّ مِنْ شَیخٍ عَابدٍ بَخیلٍ؛[۹] جوان سخاوتمند آلوده به گناه، نزد خدا محبوبتر از پیرمرد عابد بخیل است».
چه بسا این جود و سخاوت، سبب امدادهاى الهى مى شود و سرانجام آن جوان آلوده را نجات مى دهد، ولى آن پیر عابد بخیل به خاطر بخلش، در گناه فرو خواهد رفت.
۱۰- پیامبر اکرم (ص) مى فرماید: «الجَنَّهُ دَارُ الاسْخِیاء؛[۱۰] بهشت، خانه سخاوتمندان است».
۱۱- امام صادق (ع) مى فرماید که خداوند فرموده: «انّى جَوادٌ کریمٌ لا یجَاوِرُنى لَئیمٌ؛[۱۱] من بخشنده با سخاوتم، افراد پست و بخیل، نمى توانند در جوار من (در بهشت) جاى بگیرند».
۱۲- پیامبر اسلام (ص) می فرماید: «طَعامُ الجَوادِ دَواءٌ وَ طَعام البَخیلِ داءٌ؛[۱۲] طعام سخاوتمند، دواست و طعام بخیل، درد و بیمارى است».
۱۳- پیامبر اکرم (ص) می فرماید: «تَجَافُوا عَنْ ذَنْبِ السَّخىِ فَانَّ اللّهَ آخِذٌ بِیدِهِ کلَّما عَثُرَ؛[۱۳] از گناه و لغزش سخاوتمند، صرف نظر کنید؛ زیرا هر زمان بلغزد، خداوند دست او را مى گیرد (و نجاتش مى دهد)».
از مجموع این احادیث، ارزش و اهمیت فوق العاده جود و سخاوت در کلام پیشوایان اسلام مشخص مى شود و نشان مى دهد که کمتر فضیلتى با آن برابرى مى کند.
آثار و برکات جود و سخاوت
آثار مثبت جود و سخاوت در زندگى فردى و اجتماعى انسان که با تجربه ثابت شده و یا در احادیث اسلامى به آن اشاره گردیده است، بسیار زیاد است:
۱- جود و سخاوت، محبت دوست و دشمن را جلب مى کند، بر عدد دوستان مى افزاید و از دشمنان مى کاهد.
۲- سخاوت، پوششى براى عیوب انسانهاست و به این ترتیب، آبروى انسان را حفظ مى کند.
۳- سخاوت در عین این که ثمره درخت عقل است، بر عقل و خرد انسان مى افزاید. عقل مى گوید: دلیلى ندارد که انسان با زحمت زیاد اموال فراوانى تهیه کند و آن را براى بازماندگان بگذارد و خودش به وسیله آن، جلب ثواب و کسب آبرو نکند. از سوى دیگر سخاوت، گروهى از اندیشمندان را گرد انسان جمع مى کند و آنها مى توانند بر فکر و عقل و دانش او بیفزایند.
۴- سخاوت، فاصله طبقاتى جامعه را کم مى کند و از این طریق ناهنجاری هاى ناشى از فاصله طبقاتى را از بین مى برد و یا کاهش مى دهد. آتش کینه هاى محرومان را خاموش مى کند و حس انتقام جویى را در آنان تضعیف مى نماید و از این طریق پیوندهاى اجتماعى را محکم مى سازد.
۵- سخاوت، مدافعان انسان را زیاد مى کند، حفظ آبرو نموده و دشمنان و بدخواهان را عقب مى راند؛ امیر مومنان علی (ع) در این باره مى فرمایند: «الْجُود حَارِسُ الاعْرَاضِ؛[۱۴] جود و بخشش، آبروى انسان را حفظ مى کند».
۶- جود و سخاوت، آثار معنوى فوق العاده اى نیز دارد؛ به همین دلیل از صفات انبیا شمرده شده و همان گونه که در روایات قبلی خواندیم، شعاع نور «یقین» است؛ حتى اگر این فضیلت در افراد بى ایمان باشد، به حال آنها مفید و سودمند است.
در حدیثى آمده است که خداوند متعال به حضرت موسى (ع) وحى نمود: «لا تَقْتُل السَّامِرىَّ فَانَّهُ سَخِىٌّ؛[۱۵] سامرى را به قتل مرسان؛ زیرا او مرد سخاوتمندى است».
درست است که سامرى، منشأ فساد عظیمى در بنى اسرائیل شد و آیین بت پرستى را در میان آنها پایه نهاد و در انتها نیز زندگى را با خفت و ذلت و حقارت گذراند که شاید مرگ بر آن زندگى ترجیح داشت؛ ولى با این همه به حضرت موسى (ع) وحى رسید که خون او را به خاطر سخاوتش نریزد.
از رسول خدا (ع) نقل شده است که به فرزند حاتم طائى به نام «عُدَىْ» فرمود: «دُفِع عَن ابیک العَذابُ الشَّدیدُ لِسَخاءِ نَفْسِهِ؛[۱۶] عذاب شدید از پدرت به خاطر سخاوتش برداشته شد».
در ذیل همین حدیث، آمده است که پیامبر (ص) دستور داد، گروهى از جنایتکاران یکى از جنگها را به قتل برسانند، ولى یکى از آنها را استثنا کرد. آن مرد تعجب کرد و گفت: «با این که گناه ما یکى است، چرا مرا از میان آن جمعیت جدا کردى؟» حضرت (ص) فرمودند: «خداوند به من وحى فرستاد که تو سخاوتمند قوم خود هستى و من نباید تو را به قتل برسانم». آن مرد با شنیدن این سخن ایمان آورد و شهادتین بر زبان جارى کرد؛ آرى! سخاوت آن مرد، او را به بهشت رسانید.
از رسول خدا (ص) نقل شده است: «شخص سخى را اهل آسمانها دوست دارند و اهل زمین هم دوست دارند … در حالى که بخیل را اهل آسمانها و زمین دشمن دارند».[۱۷]
محدوده جود و سخاوت
جود و سخاوت مانند دیگر فضائل اخلاقی، مقدار و اندازه اى دارد که اگر در مسیر افراط قرار گیرد، نیتجه منفى خواهد داشت. همچنین جود و سخاوت نباید به آبرو و حیثیت و زندگى کسانى که به انسان وابسته اند، لطمه ای بزند.
جود و سخاوت باید در اموال حلال باشد، نه اموالى که از راه هاى حرام و یا ظلم و ستم به دست آمده است؛ مانند، سخاوت بسیارى از سلاطین ظالم و ستمگر. همچنین جود و سخاوت نباید در اموال مربوط به بیت المال باشد؛ زیرا اموال بیت المال، حساب و کتاب مخصوص به خود دارد که باید به دقت رعایت گردد. این فضیلت اخلاقى مانند سایر فضایل، با تعلیم و تربیت و اندیشه و تفکر و تمرین و ممارست حاصل مى شود.
راه های تقویت و نهادینه سازی جود و سخاوت
توجه به این حقیقت که این اموال و ثروتها، امانتهاى الهى در دست ماست و هیچ کدام دوام و بقایى ندارد، انسان را وا مى دارد با بذل و بخشش، آن را در صندوق امانت الهى، براى روزى که دستها خالى است، ذخیره کند. همچنین دقت در آثار و برکات و پیامدهاى مهمى که براى جود و سخاوت در مطالب قبل ذکر شد، مشوق مؤثرى در امر سخاوت است.
مطالعه تاریخ زندگى سخاوتمندان و بخیلان و مقایسه آن دو با یکدیگر و احترام و آبرو و شخصیتى که گروه اول داشتند و ذلت و بدنامى که دامن گیر گروه دوم بوده است نیز در ایجاد این سخاوت اخلاقى بسیار مؤثر است.
اینها جنبه هاى نظری این مسئله است؛ اما از نظر عملى، هر قدر تمرین و ممارست بیشترى در این زمینه شود، توفیق زیادترى در به دست آوردن این فضیلت اخلاقى حاصل مى گردد؛ زیرا تکرار اعمال سخاوتمندانه و بذل و بخشش، هر چند از راه تحمیل بر نفس خویش باشد، به تدریج به صورت عادت و سپس مبدل به حالت، و سرانجام به یک ملکه اخلاقى مبدل خواهد گردید.
در ضمن، تربیت پدر و مادر، معلم و استاد در این زمینه، بسیار مؤثر است. اگر آنها کودکان را از ابتدا به جود و سخاوت عادت دهند، این ملکه، به آسانى در وجود آنها ریشه مى دواند و در بزرگى جزء زندگى آنان مى شود.
در حالات «صاحب بن عبّاد» آمده است که در کودکى هنگامى که مى خواست براى فراگرفتن درس دینى به مسجد برود، همیشه مادرش یک دینار و یک درهم به او مى داد و مى گفت: «این را به اولین فقیرى بده که در مسیر راه خود مى بینى». کم کم این خصلت در وجودش ریشه دار شد تا این که در بزرگسالى، چنان بذل و بخششى مى کرد که همه به او آفرین مى گفتند. اگر کسى بعد از ظهر ماه مبارک رمضان به خانه اش مى آمد، سخاوتش مانع از آن مى شد که کسى بدون خوردن افطار از خانه او بیرون رود. هر روز حداقل هزار نفر بر سر سفره او افطار مى کردند و بذل و بخشش او در ماه رمضان، به اندازه تمام ماه هاى سال بود.[۱۸]
جمع بندی
جود و سخاوت، فضیلتی الهی و از اخلاق انبیا و مومنان است که نشانه ایمان، یقین و خِرَد می باشد. جود و سخاوت، باعث پاک سازی گناهان، جلب محبت دیگران و حفظ آبروی فرد در جامعه می شود و یکی از عوامل قرب الهی و بهشتی شدن است. همچنین جود و سخاوت، پایه های ارتباطات اجتماعی و روحیه همبستگی و همدلی را تقویت می کند.
پی نوشت ها
[۱] متقی هندی، کنزالعمال، ج ۶، ص ۳۳۷.
[۲] مجلسی، بحارالانوار، ج ۶۸، ص ۳۵۵.
[۳] تمیمی آمدی، غررالحکم، ح۴۵۱۱.
[۴] تمیمی آمدی، غررالحکم، ح۲۱۴۵.
[۵] تمیمی آمدی، غررالحکم، ح۶۴۴۰.
[۶] تمیمی آمدی، غررالحکم، ح۱۷۳۸.
[۷] تمیمی آمدی، غررالحکم، ح۹۵۶۱.
[۸] مجلسی، بحارالانوار، ج۷۰، ص۳۰۸.
[۹] مجلسی، بحارالانوار، ج۷۰، ص۳۰۷.
[۱۰] فیض کاشانی، المحجه البیضاء، ج۶، ص۶۲.
[۱۱] فیض کاشانی، المحجه البیضاء، ج۶، ص۶۴.
[۱۲] فیض کاشانی، المحجه البیضاء، ج۶، ص۶۱.
[۱۳] متقی هندی، کنزالعمال، ج۶، ص۳۹۲.
[۱۴] تمیمی آمدی، غررالحکم، ح۳۳۳.
[۱۵] کلینی، اصول کافى، ج۴، ص۴۱.
[۱۶] مجلسی، بحارالانوار، ج۶۸، ص۳۵۴.
[۱۷] حر عاملی، وسایل الشیعه، ج۱۵، ص۲۵۲.
[۱۸] قمی، سفینه البحار، ماده صحب.
فهرست منابع
- تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، محقق و مصحح: رجائی، سید مهدی، قم، دار الکتاب الإسلامی، ۱۴۱۰ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، آل البیت، ۱۴۱۴ق.
- فیض کاشانی، ملامحسن، اَلمحجه الْبیضاء فی تهذیب الاحیاء، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۸۳ق.
- .قمی، شیخ عباس، سفینه البحار و مدینه الحکم و الآثار، مشهد، نشر آستان قدس رضوی، ۱۳۸۸ش.
- متقی هندی، علاءالدین علی، کنز العمال فى سنن الاقوال و الافعال، بیروت، موسسه الرساله، ۱۴۰۹ق.
- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، قم، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۴ق.
منبع اقتباس: مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، مدرسه الإمام علی بن أبیطالب(ع)، چاپ چهارم، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۴۱۳-۴۲۵.
