آیین نماز یکی از آموزه های اسلام و دیگر ادیان ابراهیمی است. آیین نماز در جامعه دینی و زندگی معنوی مسلمانان نقش بسیار مهمی دارد. در این مقاله با جایگاه و اهمیت نماز، انواع نماز و احکام کلی آن آشنا می شویم.
جایگاه آیین نماز در فروع دین
عبادات بخشی مهم از مجموعه اعمال و رفتاری را تشکیل می دهند که در فرهنگ اسلامی با عنوان «فروع دین» شناخته شده است. در کنار مجموعه اعتقادی «اصول دین »، فروع دین ناظر بر جنبه های عملی دیانت اسلام است. در آموزش های معمول میان شیعه امامی در شمارش این فروع نماز، روزه، زکات، خمس، حج، جهاد، امر به معروف، نهی از منکر، تولّی و تبّری جای دارد؛ اما نزد مذاهب اهل سنت برخی از این فروع چندان توسعه نیافته، و بر آنها تأکید نشده است.
در بررسی تحلیلی عبادات و آیین های اسلام، به سختی می توان عملی را نشان داد که دارای جنبه فردی محض، بدون برخورداری از جنبه های اجتماعی بوده باشد، ولی در نگرش نسبی برخی از فروع دین مانند آیین نماز بیشتر در طیفی عبادی جای می گیرند، در حالی که دسته ای دیگر از جمله زکات، خمس و جهاد از جنبه قوی اقتصادی و اجتماعی برخوردارند.
اهمیت آیین نماز
در دین اسلام، نخستین و مهم ترین آیین عبادی برای هر فرد مکلف آیین نماز است که ۵ نوبت در روز یادآور ایمان و عقیده فرد مسلمان، و وسیله ای برای فراهم آوردن نیروهای درونی و معنوی برای اتصال به مبدأ جهان، یعنی خداوند است. با نماز باید خدای را ستود و برای رفع مشکلات و گرفتاری های بشری از نماز یاری جست و بدان استعانت کرد و آیه شریفه «وَ اسْتَعینوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلوه»[۱] را راهنمای خویش قرار داد. نماز، نمازگزار را از تبهکاری باز می دارد[۲]، چه حکمتی از این بالاتر که شخص و جامعه از فساد منزه شوند و مایه ریشه کن شدن تبهکاری و آثار سوء مترتب بر آن فراهم گردد.
آیین نماز در شرائع آسمانی
توجه به این نکته لازم است که آیین نماز اختصاص به مسلمانان ندارد، بلکه در تمامی شرایع و ادیان الهی – در هر یک به نحوی خاص – به نماز توجه شده، و بدین وسیله ارتباط بنده با پروردگار برقرار شده است.
قرآن مجید از زبان ابراهیم (ع ) خواسته او را چنین بازگو می کند: «رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلَاهِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی»[۳]، «پروردگارا مرا و ذریه مرا از برپای دارندگان نماز قرار ده»؛ و درباره اسماعیل (ع ) آمده است که: «وَ کَانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاهِ وَ الزَّکَاهِ»[۴]، «اهل خود را به نماز و زکات امر می کرد»؛ و خداوند به مریم (ع ) چنین دستور می دهد: «یَا مَرْیَمُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَ اسْجُدِی وَ ارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ»[۵]، «اى مریم، براى پروردگارت فرمانبردار باش و سجده نما و همراه با رکوع کنندگان رکوع کن»؛ و از زبان عیسی (ع ) بازگو می فرماید: «وَ جَعَلَنِی مُبَارَکًا أَیْنَ مَا کُنْتُ وَ أَوْصَانِی بِالصَّلَاهِ وَ الزَّکَاهِ مَا دُمْتُ حَیًّا»[۶]، «خداوند مرا به اقامه نماز و پرداخت زکات، تا زنده هستم، دستور داد».
خداوند در میثاقی که از بنی اسرائیل گرفت و وظایفی که برای ایشان تعیین کرد، یکی هم اقامه نماز و ایتاء زکات بود: «وَ إِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَ ذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَ الْمَسَاکِینِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَ أَقِیمُوا الصَّلَاهَ وَ آتُوا الزَّکَاهَ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلَّا قَلِیلًا مِنْکُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ»[۷]، و به پیامبرش حضرت محمد (ص ) می فرماید: « وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلَاهِ»[۸]، «اهل خود را به نماز امر کن». باز می فرماید: «وَ جَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّهً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَ أَوْحَیْنَا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْرَاتِ وَ إِقَامَ الصَّلَاهِ وَ إِیتَاءَ الزَّکَاهِ وَ کَانُوا لَنَا عَابِدِینَ»[۹]، «و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما [مردم را] هدایت می کردند، و انجام دادن کارهای نیک و برپا داشتن نماز و پرداخت زکات را به آنان وحی کردیم، و آنان فقط پرستش کنندگان ما بودند».
آیین نماز در شریعت اسلام
بر پا داشتن نماز بر همه – از تندرست و بیمار، در صلح و در جنگ، ایستاده، نشسته یا خوابیده – واجب است، مگر بر کسی که تکلیف از او ساقط باشد.
نمازهای واجب در اسلام شامل این موارد می باشد:
۱. نمازهای یومیه (روزانه)؛
۲. نماز جمعه (در صورت تحقق شرائط)؛
۳. نماز عید فطر و قربان (در صورت تحقق شرائط)؛
۴. نماز آیات؛
۵. نماز طواف؛
۶. نماز میت؛
۷. نمازهایی که از طریق نذر و عهد و سوگند بر مکلف واجب شده باشد.
طهارت در آیین نماز
نخستین مقدمه آیین نماز، مراعات طهارت است، و منظور از آن، «وضو» و «غسل» و «تیمم» است.
آب در شریعت اسلام برترین پاک کننده ها است و در قرآن کریم «طهور» خوانده شده است[۱۰]؛ و اصل در رفع حدث، چه در وضو و چه در غسل، تطهیر با آب است. در نبودن آب یا لازم بودن آن برای امری مهم تر، از قبیل حفظ تن از هلاک، یا در دسترس نبودن آب و ضیق وقت، نیازمند طهارت باید به عنوان بدل از وضو یا غسل، تیمم کند که طهارت به «صعید» (زمین) است. در وضو و غسل، پاکیزگی ظاهری هم مشهود است، ولی در تیمم فقط اطاعت متعبدانه از دستور الهی و اجابت منظور شارع است.
طهارت برای رفع پلیدی و ناپاکی معنوی است که در اصطلاح شرعی حَدَث نامیده می شود. به جز مرتفع ساختن ناپاکی معنوی یا حدث، نمازگزار باید از گونه ای دیگر از ناپاکی نیز پرهیز نماید که ناپاکی ظاهر است و در اصطلاح فقیهان «خَبَث» خوانده می شود. مصادیق خبث که اجسامی پلیدند، در فقه با عنوان «نجس» شناخته می شوند و در تماس مرطوب با اشیای پاک، آنها را آلوده یا به اصطلاح «متنجس» می سازند.
قبله در آیین نماز
قبله در دیدگاه فقهی عبارت از جهتی است که نمازگزار باید در هنگام نماز به سوی آن بایستد.[۱۱] افزون بر آن در برخی دیگر از مباحث عبادی و غیر عبادی فقه مانند ذبح، روی کردن به قبله یا روی گرداندن از آن موضوعیت یافته است. با این وصف، بیرون از دایره فقه و در نگرشی بر فرهنگ عمومی مسلمانان، قبله قطبی معنوی و روحانی است که همه مسلمانان در سراسر دنیا، آمال خود را در سوی آن جست و جو می کنند و با روی کردن به سوی آن، تقرب به خداوند و معنویت می جویند.
در آغاز دعوت اسلامی، بیت المقدس به عنوان قبله تعیین شده بود و پس از چندی، با ابلاغ پیامبر اکرم (ص) قبله به خانه کعبه در مکه برگردانده شد.[۱۲] از همین رو بیت المقدس در فرهنگ اسلامی به عنوان قبله عتیق و قبله اول شناخته می شود.
۱. نمازهای یومیه
نمازهای یومیه (۱۷ رکعت)، به عنوان مصداق اجلای نماز واجب، باید در ۵ نوبت خوانده شوند که از آن میان، نماز صبح دو رکعت، نماز مغرب ۳ رکعت و نمازهای دیگر ۳ نوبت (ظهر، عصر و شام) هر یک ۴ رکعت است. نمازهای ۴ رکعتی مسافر دو رکعت است که نماز شکسته خوانده می شود.
وقت نماز صبح از طلوع فجر صادق است تا طلوع خورشید. از ظهر شرعی (زوال) تا غروب آفتاب وقت نمازهای ظهر و عصر است. از ظهر به مقدار زمانی که برای خواندن نماز ظهر لازم است و همچنین نزدیک غروب به مقدار زمانی که برای خواندن نماز عصر لازم است، زمان مختص هر یک از این دو نماز و فاصله میان آن، زمان مشترک است. همچنین از غروب آفتاب (از بین رفتن سرخی در مشرق پس از پنهان شدن قرص خورشید) تا نیمه شب شرعی، وقت نمازهای مغرب و عشا است، به همان ترتیب که زمان لازم برای ۳ رکعت نماز مغرب در آغاز، و وقت کافی برای ۴ رکعت نماز عشا در پایان، زمان مختص هر یک از این دو نماز، و باقی زمان مشترک است. در قرآن مجید[۱۳]، به هنگام یا به اصطلاح به «مواقیت» نمازهای یومیه اشاره شده است.
جدا خواندن نماز ظهر و عصر، همچنین نماز مغرب و عشا را در اخبار، افضل از جمع میان دو نماز (بدون فاصله) دانسته اند، اما پیامبر اسلام (ص) برای بیان جواز هر دو حالت گاهی خود جمع میان دو نماز می کرده اند.[۱۴]
یکی از مقدمات نماز، گفتن اذان و اقامه برای نمازهای یومیه و گفتن ۳ بار «الصلاه» برای دیگر نمازهای واجب است.
برخی از افعال نماز رکن به شمار می آید که ترک آنها عمداً یا سهواً موجب بطلان نماز است و دیگر افعال واجب، در صورت فراموشی به نحوی قابل جبران است.[۱۵]
۲. نماز جمعه
در قرآن کریم یک سوره به نام جمعه نامیده شده، و در ۳ آیه پایانی آن دستور داده شده است که مسلمانان به نماز جمعه بشتابند و خرید و فروش را به کنار نهند. نماز جمعه نمازی است دو رکعتی بدل از نماز ظهر و وقت آن از ظهر شرعی است تا هنگامی که سایه هر چیز پس از ظهر به دو برابر برسد. امام جمعه باید پیش از نماز، دو خطبه ایراد کند.
نماز جمعه در مذاهب اهل سنت واجب عینی است، اما نزد شیعه امامی، بنا بر مشهور، این وجوب عینی به حضور امام یا نایب خاص او مشروط شده است و در زمان غیبت با استجماع دیگر شرایط، واجب تخییری (تخییر میان نماز جمعه یا نماز ظهر) است.
از دید اهمیت اجتماعی، جمع شدن انبوه مسلمانان در یک مکان و آگاه شدن از اوضاع یکدیگر، و نیز اطلاع بر توانایی ها یا کاستی ها و مخاطرات، امکان چاره جویی را فراهم می سازد و دیگر فایده مترتب بر این تجمع عظیم، پدید آمدن شعور اجتماعی برای مردمانی است که به علت شرایط خاص از دست یابی بدان دور بوده اند.
۳. نماز عید فطر و قربان
نمازهایی که در دو عید بزرگ مسلمانان، فطر و اضحی (قربان) به جای آورده می شوند، نیز در شروط مانند نماز جمعه اند. وقت نماز عید از طلوع آفتاب تا ظهر شرعی است. این نماز دو رکعت است که در رکعت اول پس از حمد و سوره ۵ بار، و در رکعت دوم ۴ بار قنوت می خوانند (با تکبیر بین قنوت ها). دو خطبه نماز پس از گزاردن نماز است، بر خلاف نماز جمعه که در آن خطبه باید پیش از نماز ایراد شود. نمازهای عیدین از بارزترین مراسم دینی با نمود جمعی هستند، اگر چه مسلمانان در این عیدها، مراسمی دیگر از جمله اطعام و قربانی به طور فردی یا با اجتماعات کوچک تر نیز بر پا می دارند.[۱۶]
۴. نماز آیات
نماز آیات، نمازی است که به هنگام رخ دادن حوادث طبیعی ای مانند خورشیدگرفتگی، ماه گرفتگی، زمین لرزه و نیز هر پدیده طبیعی ای که موجب ترس بیشتر مردم شود مانند بادهای زرد و سرخ واجب می شود.[۱۷]
نماز آیات دو رکعت است و هر رکعتِ آن پنج رکوع دارد و به دو شیوه خوانده می شود: در شیوه نخست قبل از هر رکوع، یک حمد و یک سوره کامل خوانده می شود. در شیوه دوم یک سوره به پنج قسمت تقسیم می شود و قبل از هر رکوع یک قسمت از آن خوانده می شود. در این صورت، در هر رکعت، فقط قبل از رکوع اول، سوره حمد خوانده می شود و قبل از رکوع های دیگر، فقط یک قسمت از پنج قسمت سوره دیگر.[۱۸]
۵. نماز طواف
نماز طواف یکی از واجبات حج و عمره است. این نماز دو رکعت مانند نماز صبح است که پس از طواف، پشت مقام ابراهیم خوانده می شود. نماز طواف نساء تنها در نیت با این نماز تفاوت دارد.
قبله قرار دادن مقام، از زمان ابراهیم و اسماعیل تا زمان پیامبر(ص) سابقه تاریخی دارد؛ و قرآن نیز مسلمانان را دعوت به نماز در این جایگاه می کند.[۱۹]
۶. نماز میت
نماز میت نمازی است که واجب کفایی بوده و پیش از دفن و پس از غسل و کفن کردن بر جنازه مسلمانان خوانده می شود. نماز میت پنج تکبیر دارد. در آن پس از تکبیر اول شهادتین، پس از تکبیر دوم صلوات، پس از تکبیر سوم طلب مغفرت برای مؤمنان و مسلمانان، و پس از تکبیر چهارم طلب آمرزش برای میتی که برایش نماز خوانده می شود، انجام می شود و با تکبیر پنجم نماز پایان می یابد. در نماز میت، نمازگزار باید رو به قبله بایستد.[۲۰]
نمازهای مستحبی
آیین نماز به طور عام در فرهنگ اسلامی به عنوان «قربانی پرهیزگاران» و برترین راه تقرب به خدا شناخته شده است.[۲۱] و از همین رو، افزون بر نمازهای واجب یومیه، برخی نمازهای مندوب به طور روزانه، و برخی به مناسبت تشریع شده است.
نمازهای مندوب روزانه یا به اصطلاح نمازهای نافله ۳۴ رکعت در روز است که از آن ۸ رکعت پیش از نماز ظهر، ۸ رکعت پیش از نماز عصر، ۴ رکعت پس از نماز مغرب و ۲ رکعت نشسته پس از نماز عشاء که یک رکعت به شمار می آید. نماز شب ۸ رکعت است که دو رکعت نماز شفع و یک رکعت نماز وتر در پی آن خوانده می شود؛ سرانجام، دو رکعت نیز نافله فجر است. به جز نماز تک رکعتی وتر، نمازهای مستحبی اصولاً دو رکعتی است.
از شمار نمازهای مندوب که اختصاص به وقتی خاص از اوقات روز ندارد و هرگاه مسبب آن به وجود آید، به عنوان استحباب گزارده می شود، نماز استسقاء (به هنگام خشک سالی)، نماز حاجت، نماز استخاره، نماز شکرگزاری، نماز زیارت و نماز تحیت مسجد است. همچنین برخی نمازها مخصوص به زمانی خاص از سال است که از آن میان می توان به نوافل ماه مبارک رمضان و نیز نمازهایی مندوب اشاره کرد که به مناسبت عیدهایی چون فطر، مبعث، غدیر خم و نیمه شعبان خوانده می شوند.
«نماز تراویح» نمازهای مستحبی شب های ماه رمضان است که اهل سنت به دستور عمر بن خطاب آن را به جماعت می خوانند، اما شیعیان به جماعت خواندن آنها را بدعت می دانند، برخی از بزرگان اهل سنت توصیه به ختم قرآن در رکعت های نماز تراویح کرده اند.[۲۲]
نماز جماعت
جماعت در ادای نمازهای یومیه مستحب، در نماز جمعه و نیز در نمازهای عیدین با تحقق شرایط، واجب است، ولی در نمازهای مندوب، جز در نماز باران، جایز نیست. اولین بار که از نماز جماعت اثری به یادگار مانده، مربوط به دوران زندگانی ابوطالب است. در هنگامی که رسول خدا (ص) و حضرت علی (ع) نماز می خواندند، ابوطالب و پسرش جعفر از آنجا می گذشتند؛ ابوطالب به جعفر گفت: پسرم در کنار پسر عمویت نماز بخوان و چون رسول خدا اقتدای جعفر را احساس کرد، بر این دو مأموم مقدم شد و از آن پس جایگاه امام و مأموم مقرر گردید.[۲۳] در قرآن مجید دو بار دستور آمده است که با رکوع کنندگان (مقصود نماز گزاران) باید رکوع کرد، گرچه هیچ کدام در خطاب به مسلمانان نیست و یک بار در سیاق خطاب به یهود آمده است[۲۴]، و یک بار در خطاب به حضرت مریم (ع).[۲۵]
نتیجه گیری
در دین اسلام، نخستین و مهم ترین آیین عبادی برای هر فرد مکلف، آیین نماز است. البته گزاردن نماز اختصاص به مسلمانان ندارد، بلکه در دیگر ادیان الهی نیز به نماز توجه شده، و بدین وسیله ارتباط بنده با پروردگار برقرار شده است. در شریعت اسلام نمازهای گوناگونی وجود دارد که به دو دسته واجب و مستحب تقسیم می شود.
پی نوشت ها
[۱] . بقره/۴۵
[۲] . عنکبوت/۳۵
[۳] . ابراهیم/۴۰
[۴] . مریم/۵۵
[۵] . آل عمران/۴۳
[۶] . مریم/۳۱
[۷] . بقره/۸۳
[۸] . طه/۱۳۲
[۹] . انبیاء/۷۳
[۱۰] . فرقان/۴۸
[۱۱] . ابن رشد، بدایۀ المجتهد، ج۱، ص۱۱۱-۱۱۳؛ محقق حلی، شرائع الاسلام، ج۱، ص۶۵-۶۸
[۱۲] . بقره/۱۴۴،۱۴۹-۱۵۰
[۱۳] . اسراء/۷۸؛ هود/۱۱۴
[۱۴] . مجلسی، بحارالانوار، ج۷۹، ص۳۳۵-۳۴۰
[۱۵] . ابن رشد، بدایۀ المجتهد، ج۱، ص۸۸؛ محقق حلی، شرائع الاسلام، ج۱، ص۵۹
[۱۶] . ابن رشد، بدایۀ المجتهد، ج۱، ص۱۵۷؛ محقق حلی، شرائع الاسلام، ج۱، ص۹۳
[۱۷] . علامه حلی، تبصره المتعلمین، ص۴۸
[۱۸] . علامه حلی، نهایه الأحکام، ج۲، ص۷۱
[۱۹] . طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۲۰۳
[۲۰] . شهید اول، الدروس الشرعیه، ج۱، ص۱۱۲-۱۱۳
[۲۱] . حر عاملی، وسائل الشیعۀ، ج۳، ص۲۵-۲۷، ۳۰
[۲۲] . ابن رشد، محمد، بدایۀ المجتهد، ج۱، ص۲۰۰؛ محقق حلی شرائع الاسلام، ج۱، ص۶۰، ۱۰۸
[۲۳] . ابن بابویه، أمالی، ص۴۱۰
[۲۴] . بقره/۴۳
[۲۵] . آل عمران/۴۳
منابع
۱. قرآن کریم
۲. ابن بابویه، محمد بن علی، الأمالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش
۳. ابن رشد، محمد، بدایۀ المجتهد، تهران، المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الإسلامیه، چاپ اول، ۱۴۳۱ق
۴. حر عاملی، محمد، وسائل الشیعۀ، تهران، اسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۲ش
۵. شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه فی فقه المامیه، قم، جماعه المدرسین، چاپ اول، ۱۴۱۲ق
۶. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفه، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق
۷. حلی، حسن بن یوسف، تبصره المتعلمین فی أحکام الدین، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۱ق
۸. حلی، حسن بن یوسف، نهایه الاحکام، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق
۹. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق
۱۰. محقق حلی، جعفر، شرائع الاسلام، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق
منبع مقاله | اقتباس از:
۱. سلیم، عبدالامیر، اسلام، دائره المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائر ه المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش
۲. ویکی فقه: نماز آیات، نماز طواف، نماز میت
