یکی از اموری که بر شیعه خرده گرفته می شود، جمع بین دو نماز ظهر و عصر، و نماز مغرب و عشاء است. شیعیان بر طبق دستور شرع مقدس این عمل را انجام می دهند. هرچند خواندن این نمازها در اوقات خود فضیلت خاصی دارند ولی در عین حال خواندن آنها بدون ایجاد فاصله زمانی نیز جایز می باشد. شیعیان جمع بین دو نماز را بدون استناد به حجت شرعی انجام نمی دهند، بلکه جمع بین دو نماز ظهر و عصر و نیز جمع بین دو نماز مغرب و عشاء توسط پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) در کتاب های اهل سنت نیز آمده است.
دیدگاه شیعه پیرامون جمع بین دو نماز
به گفته شهید اول، از نظر فقیهان شیعه جمع بین دو نماز جایز است.[۱] چرا که بر اساس احادیث، پیامبر (ص)[۲] و امامان معصوم (ع)[۳] در شرایط عادی و غیرعادی (جنگ، ترس، سفر، باران و…) نمازهای واجب روزانه را هم با یکدیگر و هم جداگانه به جا آورده‌اند. پیامبر (ص) دلیل جمع بین دو نماز در شرایط عادی را جلوگیری از به سختی و زحمت افتادن امت خود بیان کرده است.[۴] البته فقیهان شیعه، خواندن جداگانه دو نماز توسط پیامبر(ص) را دلیل بر مستحب بودن آن[۵] و نیز وجود وقت مشترک[۶] می دانند.
دیدگاه اهل سنت پیرامون جمع بین دو نماز
بیشتر فقهای سنی، جمع بین دو نماز را در شرایط عادی جایز نمی دانند.[۷] و فقط آن را در صورت داشتن عذر مانند سفر، بیماری و بارش باران مجاز می دانند.[۸] همچنین روایات درباره سنت پیامبر (ص) در جمع بین دو نماز در شرایط معمولی، از نظر آنان به موارد داشتن عذر تأویل می شود.[۹] البته فقهای همه مذاهب اسلامی جمع دو نماز را در ایام حج در عرفات (نماز ظهر و عصر) و مزدلفه (نماز مغرب و عشاء) جایز می دانند.[۱۰] هر چند که محمد بن ادریس شافعی برخلاف دیگر فقهای چهارگانه اهل سنت که حج و عمره را سبب جایز بودن جمع بین دو نماز می دانند، در این مورد سفر را سبب جایز بودن جمع بین دو نماز می داند.[۱۱]
جواز جمع بین دو نماز در صحیح بخاری
در صحیح بخاری که از معتبرترین کتاب های حدیثی اهل سنت می باشد، دو باب، یکی درباره جمع بین دو نماز ظهر و عصر، و دیگری درباره جمع بین دو نماز مغرب و عشاء باز شده است.
شاهد اول
در ذیل باب «الْجَمْعِ بین الصَّلَاتَیْنِ بِعَرَفَهَ؛ وکان بن عُمَرَ رضی الله عنهما إذا فَاتَتْهُ الصَّلَاهُ مع الْإِمَامِ جَمَعَ بَیْنَهُمَا» این حدیث نقل شده است: «و قال اللَّیْثُ حدثنی عُقَیْلٌ عن بن شِهَابٍ قال: أخبَرَنِی سَالِمٌ أَنَّ الْحَجَّاجَ بن یُوسُفَ عَامَ نَزَلَ بِابْنِ الزُّبَیْرِ رضی الله عنهما سَأَلَ عَبْدَ اللَّهِ رضی الله عنه کَیْفَ تَصْنَعُ فی الْمَوْقِفِ یوم عَرَفَهَ؟ فقال سَالِمٌ: إن کُنْتَ تُرِیدُ السُّنَّهَ فَهَجِّرْ بِالصَّلَاهِ یوم عَرَفَهَ. فقال عبد اللَّهِ بن عُمَرَ: صَدَقَ إِنَّهُمْ کَانُوا یَجْمَعُونَ بین الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ فی السُّنَّهِ. فقلت لِسَالِمٍ: أَفَعَلَ ذلک رسول اللَّهِ (ص)؟ فقال سَالِمٌ: وَ هَلْ تَتَّبِعُونَ فی ذلک إلا سُنَّتَهُ»[۱۲]
این حدیث از عبدالله بن عمر نقل شده است؛ در آخر آن می گوید پیامبر اسلام (ص) در عرفه جمع بین دو نماز ظهر و عصر نموده است؛ و لذا عبدالله بن عمر هنگامی که به جماعت نمی رسید، بین دو نماز جمع می کرد.
شاهد دوم
در ذیل باب «الْجَمْعِ بین الصَّلَاتَیْنِ بِالْمُزْدَلِفَهِ» نیز یک حدیث ذکر شده است که پیامبر اسلام (ص) در مزدلفه بین نماز مغرب و عشاء جمع می کردند که متن آن این است:
«حدثنا عبد اللَّهِ بن یُوسُفَ أخبرنا مَالِکٌ عن مُوسَی بن عُقْبَهَ عن کُرَیْبٍ عن أُسَامَهَ بن زَیْدٍ رضی الله عنهما أَنَّهُ سَمِعَهُ یقول: دَفَعَ رسول اللَّهِ (ص) من عَرَفَهَ فَنَزَلَ الشِّعْبَ فَبَالَ ثُمَّ تَوَضَّأَ و لم یُسْبِغْ الْوُضُوءَ. فقلت له: الصَّلَاهُ. فقال: الصَّلَاهُ أَمَامَکَ. فَجَاءَ الْمُزْدَلِفَهَ فَتَوَضَّأَ فَأَسْبَغَ ثُمَّ أُقِیممَتْ الصَّلَاهُ فَصَلَّی الْمَغْرِبَ ثُمَّ أَنَاخَ کُلُّ إِنْسَانٍ بَعِیرَهُ فی مَنْزِلِهِ ثُمَّ أُقِیمَتْ الصَّلَاهُ فَصَلَّی و لم یُصَلِّ بَیْنَهُمَا»[۱۳]
در این روایت که از زبان اسامه بن زید نقل شده آمده است هنگامی که رسول خدا (ص) از عرفه وارد شعب شد بعد از رفع حاجت به وضو گرفتن شروع کرد ولی آن را تا آخر انجام نداد و من عرض کردم وقت نماز است؛ فرمود نماز در پیش رو است. سپس به مزدلفه آمد آنجا وضو گرفت سپس نماز مغرب را اقامه کرد و پس از آن هر کسی شترش را در جایی خوابانید و سپس بلا فاصله نماز عشا را اقامه کرد و در بین آنها نمازی دیگری نخواندند.
جواز جمع بین دو نماز در صحیح مسلم
ممکن است کسی بگوید که جمع بین دو نماز فقط در عرفه و مزدلفه جایز است؛ اما در صحیح مسلم یکی دیگر از کتاب های معتبر حدیثی اهل سنت، دو باب درباره جمع بین دو نماز وجود دارد که یکی در حال سفر و دیگری در حال حضر می باشد و هیچ ربطی به عرفه و مزدله ندارند.
شاهد اول
ذیل باب «جَوَازِ الْجَمْعِ بین الصَّلَاتَیْنِ فی السَّفَرِ» احادیثی درج شده[۱۴] که همگی با اتفاق می گویند که پیامبر خدا (ص) در حال سفر بین نمازهای مغرب و عشاء و نیز ظهر و عصر جمع فرموده است.
«حدثنا یحیی بن یحیی قال: قرأت علی مَالِکٍ عن نَافِعٍ عن بن عُمَرَ قال: کان رسول اللَّهِ (ص) إذا عَجِلَ بِهِ السَّیْرُ جَمَعَ بین الْمَغْرِبِ وَالْعِشَاءِ» یعنی رسول خدا (ص) هنگامی که در سفر عجله داشت بین نماز مغرب و عشا جمع می فرمود.
حدثنی عَمْرٌو النَّاقِدُ حدثنا شَبَابَهُ بن سَوَّارٍ المدائنی حدثنا لَیْثُ بن سَعْدٍ عن عُقَیْلِ بن خَالِدٍ عن الزُّهْرِیِّ عن أَنَسٍ قال: کان النبی (ص) إذا أَرَادَ أَنْ یَجْمَعَ بین الصَّلَاتَیْنِ فی السَّفَرِ أَخَّرَ الظُّهْرَ حتی یَدْخُلَ أَوَّلُ وَقْتِ الْعَصْرِ ثُمَّ یَجْمَعُ بَیْنَهُمَا» یعنی هنگامی که رسول خدا (ص) می خواست در سفر بین دو نماز جمع کند نماز ظهر را تا اول وقت عصر به تأخیر می انداخت و سپس بین آنها جمع می کرد.
و حدثنی أبو الطَّاهِرِ وَعَمْرُو بن سَوَّادٍ قالا أخبرنا بن وَهْبٍ حدثنی جَابِرُ بن إسماعیل عن عُقَیْلٍ عن بن شِهَابٍ عن أَنَسٍ عن النبی (ص) إذا عَجِلَ علیه السَّفَرُ یُؤَخِّرُ الظُّهْرَ إلی أَوَّلِ وَقْتِ الْعَصْرِ فَیَجْمَعُ بَیْنَهُمَا وَ یُؤَخِّرُ الْمَغْرِبَ حتی یَجْمَعَ بَیْنَهَا وَ بَیْنَ الْعِشَاءِ حین یَغِیبُ الشَّفَقُ»[۱۵] یعنی هنگامی که رسول الله (ص) در سفر عجله داشت، ظهر را تا اول وقت عصر به تأخیر می انداخت و سپس بین آنها جمع می کرد و مغرب را نیز به تأخیر می انداخت تا بین آن و نماز عشا جمع کند.
شاهد دوم
باب «الْجَمْعِ بین الصَّلَاتَیْنِ فی الْحَضَرِ» درباره جواز جمع بین دو نماز ظهر و عصر و جمع بین دو نماز مغرب و عشاء در غیر سفر می باشد که توسط رسول خدا (ص) انجام گرفته است. در ذیل این باب نه حدیث ذکر شده است[۱۶] که ما برای نمونه چهار حدیث را نقل می کنیم.
الف) «حدثنا یحیی بن یحیی قال قرأت علی مَالِکٍ عن أبی الزُّبَیْرِ عن سَعِیدِ بن جُبَیْرٍ عن بن عَبَّاسٍ قال: صلی رسول اللَّهِ (ص) الظُّهْرَ و َالْعَصْرَ جمیعا و َالْمَغْرِبَ وَ الْعِشَاءَ جمیعا فی غَیْرِ خَوْفٍ و لا سَفَرٍ». یعنی از ابن عباس نقل شده که پیامبر اسلام (ص) نماز ظهر و عصر را و نماز مغرب و عشا را بدون خوف و بدون سفر با هم اقامه نمود.
ب) «وحدثنا أَحْمَدُ بن یُونُسَ وَعَوْنُ بن سَلَّامٍ جمیعا عن زُهَیْرٍ قال بن یُونُسَ حدثنا زُهَیْرٌ حدثنا أبو الزُّبَیْرِ عن سَعِیدِ بن جُبَیْرٍ عن بن عَبَّاسٍ قال: صلی رسول اللَّهِ (ص) الظُّهْرَ وَالْعَصْرَ جمیعا بِالْمَدِینَهِ فی غَیْرِ خَوْفٍ و لا سَفَرٍ. قال أبو الزُّبَیْرِ: فَسَأَلْتُ سَعِیدًا لِمَ فَعَلَ ذلک؟ فقال: سَأَلْتُ بن عَبَّاسٍ کما سَأَلْتَنِی فقال أَرَادَ أَنْ لَا یُحْرِجَ أَحَدًا من أُمَّتِهِ». رسول خدا (ص) نماز ظهر و عصر را در مدینه بدون خوف و بدون سفر یک جا خواند. ابوزبیر گفت که از سعید راوی حدیث پرسیدم: چرا چنین کرد؟ سعید گفت: همین سوال را از ابن عباس کردم، او در جواب گفت: پیامبر (ص) خواسته است که بر هیچ یکی از امتش حرجی نباشد.
ج) «وحدثنا یحیی بن حَبِیبٍ الْحَارِثِیُّ حدثنا خَالِدٌ یَعْنِی بن الْحَارِثِ حدثنا قُرَّهُ حدثنا أبو الزُّبَیْرِ حدثنا سَعِیدُ بن جُبَیْرٍ حدثنا بن عَبَّاسٍ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ص) جَمَعَ بین الصَّلَاهِ فی سَفْرَهٍ سَافَرَهَا فی غَزْوَهِ تَبُوکَ فَجَمَعَ بین الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ وَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ. قال سَعِیدٌ: فقلت لابن عَبَّاسٍ ما حَمَلَهُ علی ذلک؟ قال أَرَادَ أَنْ لَا یُحْرِجَ أُمَّتَهُ».
د) «حدثنا أبو بَکْرِ بن أبی شَیْبَهَ و أبو کُرَیْبٍ قالا حدثنا أبو مُعَاوِیَهَ و حدثنا أبو کُرَیْبٍ و أبو سَعِیدٍ الْأَشَجُّ و اللفظ لِأَبِی کُرَیْبٍ، قالا حدثنا وَکِیعٌ کلاهما عن الْأَعْمَشِ عن حَبِیبِ بن أبی ثَابِتٍ عن سَعِیدِ بن جُبَیْرٍ عن بن عَبَّاسٍ قال: جَمَعَ رسول اللَّهِ (ص) بین الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ وَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ بِالْمَدِینَهِ فی غَیْرِ خَوْفٍ و لا مَطَرٍ. فی حدیث وَکِیعٍ قال: قلت لابن عَبَّاسٍ لِمَ فَعَلَ ذلک؟ قال: کَیْ لَا یُحْرِجَ أُمَّتَهُ. و فی حدیث أبی مُعَاوِیَهَ قِیلَ لابن عَبَّاسٍ ما أَرَادَ إلی ذلک؟ قال: أَرَادَ أَنْ لَا یُحْرِجَ أُمَّتَهُ».
ملاحظه می شود که در این احادیث جمع بین دو نماز ظهر و عصر، و جمع بین دو نماز مغرب و عشاء، در حضر و غیر سفر و بدون هیچ عذری از طرف رسول خدا (ص) برای امتش جایز شده و علت آن هم به روشنی ذکر گردیده که رسول خدا (ص) جمع بین دو نماز را برای اینکه امتش به حرج نیفتد جایز نموده است.
نتیجه گیری
جمع بین دو نماز اصطلاحی فقهی است که به با هم خواندن نمازهای ظهر و عصر یا مغرب و عشاء بنا بر مذهب شیعه در هر زمان از وقت مشترک اشاره دارد. شیعیان معمولاً نمازهای ظهر و عصر و نیز مغرب و عشاء را با هم و اهل سنت جداگانه می خوانند؛ و همین امر باعث شده تا اهل سنت بر شیعیان خرده گرفته و آنها را متهم به مخالفت با سنت پیامبر (ص) کنند. ولی با مراجعه به کتب اهل سنت مشاهده می کنیم که شیوه شیعیان برگرفته از سنت پیامبر (ص) بوده و مخالفتی با آن ندارد. آن حضرت برای اینکه مسلمانان در خواندن نماز به حرج نیفتند، جمع بین دو نماز را جایز شمرده است.
پی نوشت ها
[۱] . شهید اول، ذکری الشیعه، ج۲، ص۳۳۱
[۲] . صدوق، علل الشرایع، ج۲، ص۳۲۲؛ بخاری، صحیح بخاری، ج۱، ص۱۳۸؛ نیشابوری، صحیح مسلم، ج۱، ص۴۸۹، ح۷۰۵
[۳] . کلینی، الکافی، ج۳، ص۲۸۶-۲۸۷
[۴] . شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۲، ص۳۲۲؛ نیشابوری، صحیح مسلم، ج۱، باب الجمع بین الصلاتین فی الحضر، ص۴۹۰، ح۷۰۵
[۵] . شهید اول، ذکری الشیعه، ج۲، ص۳۳۵.
[۶] . ابن ادریس حلی، السرائر، ج۱، ص۱۹۸.
[۷] . سرخسی، المبسوط، ج۱، ص۱۴۹
[۸] . نگاه کنید به: نووی، شرح بر صحیح مسلم، ج۵، ص۲۱۸، ح۲۱۲
[۹] . برای نمونه نگاه کنید به: نووی، شرح بر صحیح مسلم، ج۵، ص۲۱۸.
[۱۰] . موسوی، جمع بین دو نماز، ص ۳۴؛ سبحانی، العقیده الإسلامیه على ضوء مدرسه اهل‌البیت، ج۱، ص۳۴۰.
[۱۱] . جزیری، الفقه علی المذاهب الاربعه، ج۱، ص۴۱۹
[۱۲] . بخاری، صحیح بخاری، حدیث ۱۵۷۹، ج۲، ص۵۹۸
[۱۳] . بخاری، صحیح بخاری، حدیث ۱۵۸۸، ج۲، ص۶۰۱
[۱۴] . نیشابوری، صحیح مسلم، ج۱، ص۴۸۸، ح۷۰۳، ۷۰۴، ۷۰۵
[۱۵] . رک: مسلم بن حجاج نیشابوری، صحیح مسلم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ج۱ص ۴۸۸-۴۸۹
[۱۶] . رک: نیشابوری، صحیح مسلم، ج۱، ص۴۸۹-۴۹
منابع
۱. ابن ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر، قم، جماعه المدرسین، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق
۲. ابن بابویه، محمد بن علی، علل الشرائع، قم، مکتبه الداوری، چاپ اول، ۱۳۸۵ق
۳. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، قاهره، وزاره الاوقاف، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق
۴. جزیری، عبدالرحمن، الفقه علی المذاهب الاربعه، بیروت، دارالثقلین، چاپ اول، ۱۴۱۹ق
۵. سبحانی تبریزی، جعفر، العقیده الإسلامیه على ضوء مدرسه اهل البیت، قم، مؤسسه الامام الصادق، چاپ اول، ۱۴۱۹ق
۶. سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۲۱ق
۷. شهید اول، محمد بن مکی، ذکری الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، ۱۳۷۷ش
۸. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۰۷ق
۹. موسوی، عبدالرحیم، جمع بین دو نماز، قم، مجمع جهانی اهل بیت، چاپ اول، ۱۳۹۳ش
۱۰. نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، قاهره، المطبعه المصریه بالأزهر، چاپ اول، ۱۹۲۹م
۱۱. نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، قاهره، دار الحدیث، چاپ اول، ۱۴۱۲ق
