حسن ظن داشتن به خدا، رفتاری است که در آموزه های اسلام، نسبت به آن بسیار تاکید شده است. آیات و روایات متعددی بر آثار حسن ظن تاکید دارند و آن را عاملی موثر در سعادت فردی و اجتماعی انسان می دانند. از دیدگاه ائمه معصومین (ع)، حسن ظن به خداوند، به عنوان رکن اساسی ایمان و عامل رشد معنوی انسان مطرح شده است.
اهمیت و جایگاه حسن ظن
برای درک اهمیت و جایگاه این فضیلت اخلاقی و شناخت آثار حسن ظن، مراجعه به روایات معصومین (ع) امری لازم و ضروری است.
در روایتی از امام صادق (ع)، خوش گمانی به خداوند یک سوم عقل انسان شمرده شده و به عنوان یکی از ارکان اصلی خردورزی معرفی شده است. این روایت نشان می دهد که حسن ظن به خداوند نه تنها یک باور قلبی، بلکه یک اصل عقلی است که بر پایه معرفت و شناخت خداوند استوار است.
در این روایت، امام صادق (ع)، عقل را به سه جزء تقسیم کرده و حسن ظن را به عنوان یکی از این اجزا برشمرده اند.[۱] این بدان معناست که بدون داشتن حسن ظن، عقل انسان کامل نخواهد بود و نمی تواند به کمال خود دست یابد. بنابراین از آثار حسن ظن به خداوند، می توان به آرامش قلب، کامل شدن عقل و رسیدن به کمال اشاره کرد.
امیرالمؤمنین (ع) در روایتی، حسن ظن به خداوند را همچون دژی مستحکم توصیف کرده است که تنها مؤمنان می توانند در پناه آن از گزند بلاها و آسیب ها در امان بمانند. ایشان می فرماید: «اعتماد به خدا و حسن ظن به او، دژی است که تنها مؤمنان در پناه آن قرار می گیرند و توکل بر او موجب نجات از هر بدی و در امان ماندن از هر دشمنی است.»[۲]
آیات و روایات متعدد، حسن ظن به خداوند را نه تنها نشانه ای از ایمان، بلکه یکی از ارکان اساسی آن معرفی می کنند. خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: «همانا کسانی که ایمان آوردند و کسانی که هجرت کردند و در راه خدا جهاد کردند، ایشان امید به رحمت الهی دارند.»[۳] این آیه شریفه به روشنی نشان می دهد که امید به رحمت الهی، که مصداقی از حسن ظن به خداوند است، از ویژگی های بارز مؤمنان حقیقی می باشد.
آثار این فضیلت اخلاقی در زندگی فردی و اجتماعی بسیار گسترده است. حسن ظن به خداوند، همچون چراغی فروزان، تاریکی های دل را روشن می کند و انسان را به سوی کمال و سعادت هدایت می کند. تفکر در آثار حسن ظن همچون سدی است که انسان را از لغزش‌ها حفظ می کند.
در روایتی از حضرت داود (ع) نیز آمده است که ایشان عرض کرد: «خداوندا، کسی که تو را شناخت اما گمان نیکویی در حق تو نداشت، به تو ایمان نیاورده است.»[۴] این روایت اهمیت حسن ظن را در ایمان به خداوند به وضوح بیان می کند.
در واقع، حسن ظن به خداوند، کلید حل بسیاری از مشکلات و چالش های زندگی است. آثار این فضیلت اخلاقی در زندگی فردی و اجتماعی آنقدر زیاد است که می توان گفت حسن ظن، نه تنها یک باور، بلکه یک سبک زندگی است. آثار حسن ظن به اندازه ای شگفت انگیز است که بزرگان دین برای رسیدن به آن دست به دعا برداشته و ملتمسانه از پروردگار عالم مسئلت می کنند.
دعا برای دستیابی به حسن ظن
حسن ظن به خداوند یکی از مهم ترین اصول اعتقادی و اخلاقی در اسلام است که تأثیر شگرفی بر زندگی انسان دارد. به همین دلیل، ائمه معصومین (ع) در دعاهای خود از خداوند متعال درخواست می کردند که به آن ها حسن ظن عطا فرماید؛ زیرا آثار حسن ظن در تقویت ایمان و تقرب به خداوند، نقش بسزایی دارد.
در دعایی از امام صادق (ع) آمده است: «خداوندا، شکر خودت را به من الهام کن و حکمت را به من بیاموز و فهم عمیقی در دینت به من عنایت فرما، و مرا به عبادت خویش موفق بدار و خوش گمانی به خودت را به من ببخش.»[۵] در این دعا، امام صادق (ع)، حسن ظن را در کنار دیگر فضائل اخلاقی مانند شکرگزاری، کسب علم و عبادت قرار داده اند و از خداوند درخواست کرده اند که این نعمت بزرگ را به ایشان عطا فرماید.
آثار حسن ظن
حسن ظن به خداوند، علاوه بر اینکه ریشه در ایمان دارد، آثار و برکات فراوانی نیز برای فرد به همراه می آورد. اکنون به بررسی برخی از آثار آن می پردازیم:
۱) افزایش تحمل و پایداری در برابر مشکلات
یکی از مهم ترین آثار حسن ظن، افزایش توانایی فرد در تحمل مشکلات است. وقتی فردی به خداوند حسن ظن دارد، در سختی ها و مشکلات زندگی، به جای یأس و ناامیدی، به حکمت و رحمت الهی اعتماد می کند و صبورانه به انتظار فرج می نشیند.
امام رضا (ع) در روایتی زیبا به این موضوع اشاره می کنند و می فرمایند: خداوند به موسی (ع) وحی کرد که دو نفر از بنی اسرائیل در زندان بودند و اکنون آزاد شده اند. موسی به دیدار آن ها رفت و یکی از آن ها را بسیار لاغر و نحیف دید و از او علت را جویا شد. آن فرد گفت که به خاطر ترس از خداوند به این حال افتاده است. اما دیگری که هیچ تغییری نکرده بود، گفت که حسن ظن به خداوند داشته است. خداوند به موسی فرمود که فردی که حسن ظن داشته، برتر است.[۶]
این روایت نشان می دهد که توجه به آثار حسن ظن، علاوه بر اینکه به آرامش درونی انسان کمک می کند، باعث می شود که فرد در برابر مشکلات مقاوم تر شود و با صبر و شکیبایی با آن ها برخورد کند.
۲) کلید دستیابی به آرزوها
یکی دیگر از آثار حسن ظن، رسیدن به آرزوهاست. امام صادق (ع) در روایتی ارزشمند، سه عامل مهم برای دستیابی به آرزوها در دنیا و آخرت را برشمرده اند: چنگ زدن به خداوند، رضایت به قضاء و قدر الهی و حسن ظن به پروردگار.[۷]
این روایت شریف به طور خاص به نقش حسن ظن در تحقق آرزوها اشاره دارد. زمانی که انسان به خداوند حسن ظن دارد، به این معناست که او به حکمت و رحمت الهی در همه امور ایمان دارد. این ایمان، آرامش و اطمینان خاطر را برای انسان به ارمغان می آورد و باعث می شود که او با امید و انگیزه بیشتری به دنبال اهداف خود باشد. در واقع، حسن ظن به خداوند، یک نیروی محرک قدرتمند است که انسان را به سوی اهدافش سوق می دهد.
۳) دستیابی به خیر دنیا و آخرت
از آثار حسن ظن به خداوند، دستیابی به خیر دنیا و آخرت است.
امام رضا (ع) در روایتی ارزشمند می فرمایند: «نسبت به خداوند خوش گمان باش؛ زیرا خداوند می فرماید: من نزد گمان بنده مؤمنم نسبت به خودم هستم؛ اگر خیر باشد خیر و اگر شر باشد هم شر.»
این حدیث شریف به روشنی بیان می کند که حسن ظن به خداوند، تأثیر مستقیمی بر زندگی فرد دارد و خداوند نیز بر اساس گمان بندگانش با آن ها رفتار می کند.
در روایتی دیگر، امام رضا (ع) می فرمایند: «به خدا قسم هیچ مؤمنی به خیر دنیا و آخرت نرسیده است، مگر با حسن ظنش به خداوند و امیدواری اش نسبت به او»[۸] این روایت به صراحت بیان می کند که حسن ظن، شرط لازم و کافی برای دستیابی به خیر دنیا و آخرت است.
۴) سپر بلای عذاب الهی
یکی از مهم ترین آثار حسن ظن، در امان قرار دادن مؤمن از عذاب الهی است. در روایات آمده است که حتی در لحظات پایانی زندگی، حسن ظن به خداوند می تواند فرد را از عذاب الهی نجات دهد.
روایتی نقل شده است که حکایت از بنده ای دارد که در آستانه ورود به جهنم، به خداوند توسل می جوید و می گوید که چنین گمانی درباره او نداشته است. خداوند متعال در پاسخ به او می فرماید: «ای فرشتگان من، به عزت و جلالم سوگند، این بنده ام ساعتی گمان نیکو به من داشته است و من او را از آتش نجات می دهم.»
آثار حسن ظن در این روایت به وضوح قابل مشاهده است. این روایت نشان می دهد که خداوند به اندازه ای به بندگانش اهمیت می دهد که حتی یک لحظه حسن ظن آن ها را نیز بی پاسخ نمی گذارد.[۹]
از امام رضا (ع) نقل شده است که: «خداوند می فرماید: بندگانم نباید تنها به اعمال خود تکیه کنند، بلکه باید به رحمت و فضل من امیدوار باشند و نسبت به من خوش گمان باشند. در این صورت است که رحمت من آن ها را فرا می گیرد و به نعمت هایم دست می یابند.»[۱۰]
در روایتی از امام صادق (ع) آمده است که در روز قیامت، بنده ای را به سزای گناهانش به سوی دوزخ می برند. این بنده به اشتباهات خود اعتراف می کند و می گوید که به دلیل غلبه شهوت، نتوانسته است از فرمان خداوند اطاعت کند و از گناه دوری کند. او اذعان می کند که اگر خداوند او را عذاب کند، به حق او را عذاب کرده و ظلمی در حق او روا نداشته است.
در این هنگام، خداوند متعال به این بنده می فرماید: گمان تو درباره من چگونه بود؟ بنده پاسخ می دهد که بهترین گمان را درباره او داشته است. خداوند متعال به دلیل همین حسن ظن، دستور می دهد که او را به بهشت ببرند و می فرماید: «گمان نیکوی تو در این ساعت تو را سود بخشید.»[۱۱]
این روایت نیز به نوعی به آثار حسن ظن اشاره دارد و چند نکته مهم را به ما می آموزد:
حسن ظن، حتی در لحظه های پایانی زندگی، می تواند نجات بخش باشد. این روایت نشان می دهد که حتی اگر فردی در طول زندگی مرتکب گناهان زیادی شده باشد، اما اگر در دل به خداوند حسن ظن داشته باشد، می تواند امیدوار به رحمت الهی باشد.
حسن ظن، پاداشی بزرگ دارد. خداوند متعال به دلیل حسن ظن بنده ای که به او اعتراف کرده بود، او را از عذاب الهی نجات داد و به بهشت برد. این نشان می دهد که تلاش برای رسیدن به آثار حسن ظن ضروری است زیرا می تواند زندگی انسان را دگرگون کند.
۵) بلیت ورود به بهشت
یکی از زیباترین آثار حسن ظن، بهشت برین است. پیامبر اکرم (ص) در حدیثی می فرمایند: «کسی از شما نمی میرد مگر آنکه به خدا خوش گمان باشد؛ زیرا خوش گمانی به خداوند، بهای بهشت است.»[۱۲] این حدیث شریف به روشنی بیان می کند که حسن ظن به خداوند، کلید ورود به بهشت و دستیابی به سعادت ابدی است.
۶) قرار گرفتن در زمره صدیقین
یکی دیگر از آثار حسن ظن، ورود به جرگه صدیقین است.
خداوند متعال به موسی بن عمران (ع) می فرماید: «ای موسی! من خلقی محبوب تر از بنده مؤمنم نیافریدم و من همانا او را گاهی به بلایی که برای او خیر است، مبتلا می سازم… پس بنده مؤمنم باید بر بلا صبر کند، نعمت هایم را شکرگزاری کند و با حسن ظن به قضایم رضایت دهد تا او را از صدیقین نزد خودم بنویسم»[۱۳]
این روایت به ما می آموزد که صدیقین (دوستان راستین خدا) کسانی هستند که به خداوند حسن ظن دارند و در برابر سختی ها و مشکلات صبور و شکیبا هستند. آن ها نعمت های خدا را قدر می دانند و به قضا و قدر الهی راضیند. برای تجربه آثار حسن ظن در زندگی، باید تلاش کنیم تا به دیگران با دید مثبت نگاه کنیم و به نیت پاک آن ها ایمان داشته باشیم.
۷) کلید دستیابی به مقام انبیا
در روایتی آمده است که خداوند به حضرت داود وحی می کند که زنی با ایمان و نیکوکار، هم ردیف او در بهشت خواهد بود. حضرت داود برای آشنایی بیشتر با این زن، به سراغ او می رود و از اعمال و نیات او می پرسد. آن زن می گوید در هر حالتی که بوده، خداوند او را به حالتی بهتر منتقل کرده و او همیشه به خداوند خوش بین بوده است. حضرت داود در پاسخ به او می گوید: گمان نیکویی تو درباره خدا داری و همین گمان نیکوست که تو را به این مقام والا رسانیده است.[۱۴]
این روایت نشان می دهد که یکی از آثار حسن ظن به خداوند این است که می تواند فرد را به مقاماتی والا برساند که حتی هم ردیف انبیا باشد.
نتیجه گیری
با توجه به آیات و روایات، می توان نتیجه گرفت که توجه به آثار حسن ظن به خداوند، کلیدی برای دستیابی به سعادت دنیا و آخرت است. حسن ظن نه تنها به آرامش درونی و موفقیت در زندگی کمک می کند، بلکه به فرد امکان می دهد تا به مقامات والایی دست یابد و در زمره صدیقین قرار گیرد.
تأمل در آثار حسن ظن و تلاش برای ایجاد آن در نفس، فرد را از عذاب الهی حفظ کرده و به او کمک می کند تا به بهشت برسد. همچنین، حسن ظن به فرد کمک می کند تا در برابر مشکلات صبور باشد، نعمت های خدا را شکر کند و به قضا و قدر الهی راضی باشد. به طور خلاصه، حسن ظن، ریشه تمام خوبی ها و سعادت است و با تقویت آن می توان به کمال انسانی نزدیک تر شد.
پی نوشت ها
[۱] شعیری، جامع الاخبار، ۱۸۶
[۲] نوری، مستدرک، ج ۱۱، ص ۲۵۰
[۳] بقره:۲۱۸
[۴] امام رضا (ع)، فقه الرضا، ص ۳۶۰
[۵] سیدبن طاووس، الإقبال، ج ۲، ص ۲۲۵
[۶] امام رضا (ع)، فقه الرضا، ص ۳۶۱
[۷] ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص۳۱۶
[۸] امام رضا (ع)، فقه الرضا، ص ۳۶۰
[۹] امام رضا (ع)، فقه الرضا، ۳۶۱
[۱۰] امام رضا (ع)، فقه الرضا، ۳۶۱
[۱۱] برقی، المحاسن، ج ۱، ص ۲۵
[۱۲] فتال نیشابوری، روضه الواعظین، ج ۲، ص ۵۰۳
[۱۳] امام رضا (ع)، فقه الرضا، ص ۳۵۹
[۱۴] امام رضا (ع)، فقه الرضا، ص ۳۵۹
منابع
- قرآن کریم
- ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، قم، نشر جامعه مدرسین، ۱۳۶۳ش.
- برقی، احمد بن محمد، المحاسن، قم، دارالکتب العلمیه، ۱۳۷۱ق.
- سیدبن طاووس، علی بن موسی، الإقبال بالأعمال الحسنه، قم، نشر دفتر تبلیغات، ۱۳۷۱ش.
- شعیری، محمد بن محمد، جامع الاخبار، نجف، مطبعه حیدریه، بی تا.
- فتال نیشابوری، محمد بن محمد، روضه الواعظین، قم، انتشارات الرضى، ۱۳۷۵ش.
- علی بن موسی، امام رضا (ع)، فقه الرضا، مشهد، مؤسسه آل البیت، ۱۴۰۶ق.
- نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل، قم، موسسه آل البیت، ۱۴۰۸ق.
منابع اقتباس
- مقاله تاثیر خوش گمانی به خداوند در سعادت دنیا و آخرت، سال دهم، شماره دوم،پیاپی۲۶، پاییز و زمستان ۱۳۹۸، ص۴۷تا۵۶، سایت انسانی دات آی آر
- مقاله اثرات بی نظیر خوش بینی و آثار حسن ظن، سایت عرفان دات آی آر
- مقاله آثار حسن ظن، ویکی شیعه
- آثار حسن ظن، ویکی فقه
