والدین الگوهای طبیعی فرزندان هستند

همچون من عمل مکن، به گفته ‏ى من عمل کن

«کودکان از والدین خود تقلید می‌‏کنند و على رغم آن که پدر و مادر تلاش می‌‏کنند رفتارهاى خوب را به آنها آموزش دهند، ولى فرزندان، شیوه و رفتار والدین را در پیش می‌‏گیرند.»

این مقاله در مورد تربیت فرزندان و اساسا درباره‏ ى این موضوع که چگونه والدینى می‌‏خواهیم باشیم، صحبت به میان می‌‏آورد. به طور روشن‌تر، این مقاله به این مسئله می‌‏پردازد که چه نوع شخصى هستیم و یا می‌‏خواهیم که چگونه انسانى باشیم؟ این دو سؤال بیانگر این موضوع است که ما به عنوان پدر و مادر چه تأثیرى روى فرزندان خود می‌‏گذاریم و چه درس‏‌هایى را به آنها می‌‏آموزیم.

کودکان مقلدان واقعى هستند و همان طور که در نقل قول بالا اشاره شد، آن چه که کودکان در نگاه اول از ما می‌‏آموزند، تنها رفتار و حالات عمومى نیست بلکه به معناى عمیق‏تر، آنان ارزش ‏ها، ادراک‏ها، تعصبات، انتظارات و شیوه‏‌هاى مسلم نگاه به جهان و برخورد با زندگى را از پدر و مادر خود می‌‏آموزند و در واقع کودکان بیشتر تحت تأثیر رفتارهاى والدین خود قرار می‌‏گیرند تا دیگران.

الگوى ضعیفى نباشید

در رسانه‌‏هاى گروهى، شخصى به عنوان «الگو و نمونه» در نظر گرفته می‌‏شود که به خاطر شهرت و موفقیتش، مورد تحسین، تقلید و احترام دیگران قرار می‌‏گیرد. مفهوم نمونه و الگو بودن براى ستاره‏‌هاى ورزش، فیلم و موسیقى نیز در نظر گرفته می‌‏شود. اما واژه‏ ى «الگو و نمونه» در تعریف روانشناسى، معناى گسترده‌‏ترى دارد و در واقع، فردى الگو و سرمشق قرار می‌‏گیرد که دیگران، در صدد یادگیرى و تقلید از او هستند و دوست دارند که مانند او باشند.

قدرت تقلید و تشخیص

کودکان از سن دو سالگى، شروع به تقلید کردن می‌‏کنند. البته بر اساس نظریه‏‌هاى یادگیرى علوم اجتماعى پیرامون پرورش کودکان، فرزندان همه‏ ى رفتارهاى مشاهده شده را تقلید نمی‌‏کنند. کودکان در واقع رفتارهایى را مورد تقلید قرار می‌‏دهند که توسط نزدیک‏ترین فرد به او، و به طور یکنواخت و مکرر صورت می‌‏گیرد.

نکته‏ ى دوم این است که کودکان با مشاهده ‏ى رفتار اطرافیان، فورا به آن نمی‌‏پردازند بلکه این واکنش را در ذهن خود حفظ کرده و بعدها از آن استفاده می‌‏کنند و این موضوعى بسیار مهم است که کودک ظرفیت به خاطر سپردن رفتارها را در ذهن خود داراست و می‌‏تواند واکنش‏‌هاى پر خاشگرانه و فریب کارانه‏اى را که از نگاه کردن به والدین آموخته است تا ماه‏ها و سال‏ ها بروز ندهد.

سوم این که، پیامدهاى مشاهده شده‏ ى رفتارها، به تشخیص این موضوع کمک می‌‏کند که آیا کودک رفتار را تقلید می‌‏کند یا خیر؟ به این معنى که اگر کودک متوجه شود که والدین این گونه رفتارها را تأیید می‌‏کنند، او نیز به تکرار آن عمل می‌‏پردازد.

نکته‏ ى آخر این که، اگر رفتارها با ارزش و انتظارات واقعى خانواده همخوانى داشته باشد و توسط فردى که از ارزش اجتماعى بالایى برخوردار است انجام شود، کودک بیشتر آن را مورد تقلید و سرمشق قرار می‌‏دهد.

علاوه بر موضوع تقلید، روان شناسان پیرامون موضوع ریشه‏ ى عاطفى و اجتماعى کودکان، تعیین هویت را نیز مطرح می‌‏کنند. این مسئله، فرآیندى است که در آن کودک، با انتخاب نگرش‏ها، علایق، ارزش ‏ها، شیوه‏‌هاى اندیشه و رفتار فرد مورد علاقه ‏ى خود، این مشخصات را در خود جاى می‌‏دهد و در واقع می‌‏آموزد.

باید به خاطر داشت که همچون موضوع تقلید، در مورد مسئله تعیین هویت نیز، کودک پدر و مادر خود را بیشتر از دیگران الگو و نمونه قرار می‌‏دهد و در واقع کسى که ارتباط عاطفى نزدیک‏ترى با کودک دارد، تأثیر بیشترى را بر روى تفکرات و ایده‏‌هاى او می‌‏گذارد.

والدین الگوهاى طبیعى هستند

والدین بخشى از زندگى فرزندان را تشکیل می‌‏دهند و همواره به عنوان الگویى براى آنان محسوب می‌‏شوند. تقلید کودکان از والدین امرى انتخابى نیست، زیرا ماهیت انسان به گونه‌‏اى است که به طور طبیعى به این سو قدم بر می‌‏دارد. پدر و مادر می‌‏توانند هم اثر مثبت و هم اثر منفى روى فرزندان خود بگذارند و این تأثیر تا حدودى به نوع ارتباط کلامى و گفتارى والدین با فرزندان، بستگى دارد. اما به هر حال، چون ارتباطات تنها به صورت کلامى نیست، پس روابط عاطفى نیز در این عملکرد مؤثر است.

می‌‏توان گفت که تقلید و تعیین هویت کاملا به طور طبیعى اتفاق می‌‏افتد بدون این که کودک یا والدین طرح و برنامه‏اى را از پیش براى آن تعیین کنند.

کودکان ارزش ‏ها و شیوه‏‌هاى پیچیده ‏ى نگاه به دنیا را، از طریق روابطشان با والدین و پرستاران خود می‌‏آموزند و والدین هرگز نمی‌‏توانند به طور مستقیم این ارزش ‏ها را آموزش دهند و به کودک بیاموزند که کدام ارزش را باور کند و کدام یک را نه. همان طور که دکتر هیم جینوت(۱) که در کتاب خود به نام «ارتباط والدین و فرزندان» می‌‏نویسد: ارزش ‏ها از طریق هویت کودکان، فرا گرفته می‌‏شود و بخشى از وجود آنها را تشکیل می‌‏دهد و این الگوى ارزشى، با گذشت سال‏ ها و زندگى با افراد خانواده و اجتماع، تکامل می‌‏یابد.

اگر والدین خواستار ثبات ارزش ‏ها و رفتارهاى خاصى در کودکان خود هستند، باید بدانند که رفتار عملى از گفتار، بسیار تأثیرگذارتر می‌‏باشد. به همین جهت کودکان باید به گونه‌‏اى آموزش ببینند که از رفتار درست الگو بردارى کنند و در طول زندگى آن را به اجرا در آورند.

نقش الگو پذیرى از والدین، با گذشت زمان تغییر می‌‏کند

میزان الگوپذیرى کودکان از والدین، به درجه‏ى رشد و بلوغ آنان بستگى دارد. وقتى فرزندان در سنین کودکى هستند، همواره والدین را افرادى ایده‌‏آل و قهرمان در نظر می‌‏گیرند و بر این تصورند که آنها قادرند هر کارى را انجام دهند و بر آن علم دارند. اما این چنین تفکرى، براى همیشه باقى نمی‌‏ماند.

در سنین پیش از نوجوانى، فرزندان، والدین را تنها به شکل انسانى می‌‏بینند که داراى نقاط مثبت و منفى فراوانى هستند و در واقع در این سن، کودکان، پدر و مادر را عقل کل در نظر نمی‌‏گیرند و نقص‌‏هاى آنان را نیز به چشم می‌‏بینند ولى در نهایت حس عشق و علاقه و همکارى را به آنان ابراز می‌‏دارند.

در سنین نوجوانى که فرزندان با هویت و استقلال خود آشنا می‌‏شوند، والدین را بیشتر از این که بخواهند مورد تقلید قرار دهند تحمل می‌‏کنند. در این سن فرزندان، مانند ۷ تا ۱۰ سال گذشته نمی‌‏اندیشند و به گونه‌‏اى دیگر به والدین می‌‏نگرند. از نظر کودکان، والدین دیگر افراد عاقل چند سال گذشته نیستند بلکه پدر و مادرى مستبد هستند که تهدیدى براى حس استقلال و آزادى آنها به حساب می‌‏آیند و همین تفکر، زمینه‏‌ساز تضاد و کشمکش، عدم توافق و بحث و جدل در این دوران می‌‏باشد.

فرزندان در دوران پس از نوجوانى، مجددا دید مثبتى به والدین خود پیدا می‌‏کنند و بیشتر سپاسگزار زحمات آنها هستند. مارک تواین (۲) این نکته را به زیبایى در عبارت معروف خود بیان کرده و این چنین از پدرش قدردانى می‌‏کند: «وقتى ۱۴ ساله بودم پدرم آن قدر نادان بود که نمی‌‏توانستم او را تحمل کنم، اما وقتى ۲۱ ساله شدم از این موضوع تعجب کردم که چگونه این پیرمرد در این ۷ سال، آموخته است.»

باید به خاطر داشت که چنین باور و تفکرى از والدین، به دنبال ایجاد بلوغ فکرى و حس استقلال‌طلبى فرزندان، رشد پیدا می‌‏کند و هرگز نباید مورد تحقیر و یا بحث واقع شود.

الگوى مثبت و سازنده

والدین خوب، حقیقتا الگوهاى مثبت و سازنده‌‏اى هستند ولى آیا این موضوع، بدان معناست که همواره والدین، کارها را به درستى انجام می‌‏دهند و هر چه می‌‏گویند حقیقت دارد؟ جواب این سؤال منفى است. انسان به گونه‌‏اى آفریده شده که از نقص و خطا و اشتباه مبرا نیست ولى به هر جهت، خصوصیاتى ویژه و اساسى در او نهاده شده است که می‌‏تواند به عنوان سرمشق و الگو، در نظر گرفته شود. در این جا ما به طور اختصار، نمونه‌‏هایى از این ویژگی‌ها را مطرح می‌‏کنیم:

انسان بودن

بی‌عیب و نقص بودن، ایده‌‏اى است که هرگز عملى نمی‌‏شود و نابجا است. انسان‏ها همواره باید وجود نقص را در خود و دیگران پذیرا باشند و با میل و رغبت، خطاهاى خود را بپذیرند و در جاى مناسب عذرخواهى کنند، مسئولیت اشتباهات خود را به عهده بگیرند و اگر صدمه‌‏اى به دیگران وارد ساخته‌‏اند درصدد اصلاح آن برآیند. همچنین همه باید توانایى بخشش را در خود پرورش دهند و خطاهاى دیگران را ببخشند خصوصا اگر کودکان مرتکب این خطاها شده باشند.

صادق بودن

کودکان، صداقت و درستى را تشخیص داده و مورد احترام قرار می‌‏دهند و بیشتر آنان قادرند که ریا و دورویى را بر ملا کنند. دورویى، عملى است که اعتماد و احترام را از بین می‌‏برد. اگر تمایل داریم که فرزندانمان با ما صادق باشند، هرگز نباید رفتار دورویانه و غیر مسئولانه از خود بروز دهیم و یا درصدد پنهان کردن آن برآییم. اگر می‌‏خواهیم کودکان با ما روراست باشند و احساسات خود را به روشنى بازگو کنند، ما نیز باید با آنها صادق باشیم.

والدین باید همواره خواسته‏‌هاى خود را به روشنى براى فرزندان بازگو کنند تا آنها بیشتر متوجه انتظارات پدر و مادر گردند و بتوانند نیازهاى خود را ابراز دارند. همچنین پدر و مادر نباید پشت سر کسى و خصوصا اعضاى خانواده، صحبتى کنند.

مسئولیت‌پذیر بودن

ما باید قول وظایف خود را در قبال خانواده و اجتماع به درستى انجام دهیم، به قول‌‏هاى خود وفا کنیم و هرگز قولى ندهیم که نمی‌‏توانیم آن را به انجام رسانیم، همچنین بیش از توانایى خود، مسئولیتى را پذیرا نباشیم. ما والدین باید از لحاظ جسمى و روحى، نیازهاى فرزندان را برطرف کنیم و با حضور خود، توجه کافى را به آنان معطوف بداریم.

با ملاحظه و مهربان بودن

گوش شنواى خوبى براى دیگران باشیم، حتى اگر آن فرد ۵ ساله باشد. اگر ما خواستار احترام از سوى فرزندان هستیم، خود نیز باید محترمانه با آنها رفتار کنیم. هرگز نباید دیگران را مورد انتقاد و تحقیر قرار دهیم خصوصا اگر فرزندمان باشد زیرا این عمل سبب می‌‏شود که او مسئولیت‏‌پذیرى را فرا نگیرد و به جاى آن انتقاد کردن در مورد دیگران را بیاموزد و همچون خود را به خاطر اشتباهاتش، محکوم کند.

لقب و صفت منفى براى کسى در نظر نگیریم (حتى به شوخى) زیرا این عمل، قلب او را جریحه‏‌دار می‌‏کند و سال‏ ها در ذهنش باقى می‌‏ماند و در نهایت، خشونت و اجبار را در زندگى به کار نبندیم زیرا فرزندان نیز این گونه عمل خواهند کرد.

الگوى بد

چه چیزى سبب می‌‏شود که الگوى سازنده‏اى براى فرزندان نباشیم؟ عملکرد والدین و نگرش آنها، نقش الگو و اسوه بودن آنان را مشخص می‌‏کند. ابراز این جمله که «همچون من عمل مکن، به گفته‏ى من عمل کن» واقعیت ناگوارى است که بسیارى از والدین به فرزندان خود توصیه می‌‏کنند.

در واقع آنها انتظار دارند که فرزندان، کارى متفاوت از اعمال والدین انجام دهند در صورتى که عملا چنین اتفاقى نخواهد افتاد، به طور مثال کودکان والدین خود را که به سوى مصرف الکل و مواد مخدر روى آورده‏اند، سرمشق خود قرار می‌‏دهند. حقیقت این است که ابراز این جمله که: «این کار اشتباه است، انجام نده» هیچ کمکى به خوددارى فرزندان از انجام آن عمل نخواهد کرد.

در واقع والدین خود باید در رفع رفتارهاى نادرست قدم بردارند تا فرزندان آن را مورد سرمشق قرار ندهند. والدین هنگامى سرمشق و الگوى بدى براى فرزند خود هستند که به طور مثال نمی‌‏توانند عصبانیت خود را مهار کنند ولى از فرزند خود چنین انتظارى دارند و یا از فرزند می‌‏خواهند که عمل پدر و مادر را از دیگرى پنهان کند و مثلا به مادر نگوید که پدر گلدان را شکست.

این رفتار پدر و مادر سبب می‌‏شود که حس صادق بودن در کودک تضعیف گردد و خود نشانگر این مسئله است که این والدین، الگوى مناسبى براى فرزندان نخواهند بود. کوتاه سخن این که اگر شما نمی‌‏خواهید فرزندان مرتکب کار اشتباهى گردند، در ابتدا خود از آن عمل سرباز زنید.

دورویى و عدم صداقت، منفعتى را به دنبال ندارد

هنگامى که پیام زبانى والدین، با رفتار آنان هماهنگى ندارد، کودکان بیشتر تحت تأثیر رفتار آنان واقع می‌‏شوند. بیشتر کودکان، آرمان‏گرا هستند و تمایل به انجام کارهاى درست و بجا در وجودشان موج می‌‏زند و به این جهت، انتظار دارند که والدینشان نیز مسئولیت‏‌پذیر بوده و عملکرد درستى داشته باشند.

وقتى والدین به شیوه ‏ى دورویانه رفتار می‌‏کنند، واکنش فرزندان به دو گونه خواهد بود. تعدادى از کودکان نسبت به این رفتار والدین، مقاومت کرده و اعتراض می‌‏کنند ولى عده‌‏اى نیز به تقلید از این رفتار منفى می‌‏پردازند. البته شیوه ‏ى دوم در میان کودکان بیشتر مشاهده می‌‏شود زیرا از لحاظ عاطفى، فرزندان تمایل کمى دارند که با والدین خود مخالفت کنند و همین امر سبب می‌‏شود که هم فرزند و هم والدین بازنده میدان باشند.

پى‌نوشت‌ها

(۱). Haim Ginott

(۲). Mark Twain

منبع: راسخون