در جهان اسلام مذاهب متعددی به وجود آمده است. این مذاهب با عقاید متفاوت از همدیگر جدا شده اند. یکی از مذاهب اسلامی مذهب شیعه امامیه است. در این نوشته به صورت مختصر به معرفی این مذهب اشاره شده است. و برای این هدف کلمه شیعه و امایه معنا گردیده و وجه تسمیه این مذهب به این نام بیان گردیده است.
الف: شیعه:
شیعه در لغت، به معنای پیروان و یاران است و بر مفرد و تثنیه و جمع و نیز بر مذکّر و مونث یکسان اطلاق می شود.(۱)
در اصطلاح، شیعه به پیروان علی (علیه‌السلام) گفته می شود که معتقد به امامت و خلافت بلا فصل او از طریق «نصب» و «نص» پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) هستند.(۲)
شیعه به همان معنایی که اشاره شد، در زمان پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) نیز مطرح بوده است و تعبیر «شیعه علی» بارها در سخنان آن حضرت به کار رفته است. البته وضعیت شیعه در زمان های مختلف به یک صورت نبوده است. امّا عنصر اساسی برای تشیع که اعتقاد به امامت علی (علیه‌السلام) از طریق نص است از ابتدای اسلام و در همه دوره ها در میان شیعه دیده می شود.
همان گونه که اشاره شد، نخستین دوره حیات شیعه، زمان حیات پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) است. نوبختی می گوید: شیعه پیروان علی (علیه‌السلام) و معتقدان به امامت او بودند که در زمان پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) و پس از آن وجود داشتند. اولین کسانی که در اسلام به اسم شیعه نامیده شدند، مقداد، سلمان فارسی، ابوذر وعمار یاسر بودند.(۳) در کتاب های معتبر شیعه و سنی احادیثی نقل شده است که در آنها پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) با صراحت از «شیعه علی» نام برده اند. برای نمونه، سیوطی، دانشمند بزرگ اهل سنت در تفسیر آیه شریفه: ان الذین آمنوا وعملوا الصالحات اولئک هم خیر البریه(۴) سه حدیث از آن حضرت نقل می کند که در آنها مصداق آیه فوق، علی (علیه‌السلام) و شیعه او معرفی شده اند.(۵)
شیخ مفید قدس سرّه نیز چند حدیث از پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) به این مضمون که « علی که شیعه او رستگار می باشند» نقل کرده است.(۶) در منابع دیگر نیز این گونه احادیث نقل شده است.(۷)
بر این اساس مفهوم تشیع توسط خود پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) مطرح شد و ایشان بذر شیعه را در حوزه تفکّر اسلامی نشاند و آن را پرورش داد.
ممکن است این سؤال مطرح شود که با وجود پیامبر گرامی اسلام، همه مسلمانان از ایشان پیروی می کردند و شیعه او بودند، بنابراین معنای «شیعه علی» چه معنا و مفهومی داشت؟ در پاسخ باید گفت: پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) با تعریف و تمجید از شیعه علی (علیه‌السلام) ، در واقع شیعه علی را شیعه خود معرفی می کند. به دیگر سخن، ایشان در صدد بیان این مطلب هستند که هر کس از من پیروی کند. باید از علی پیروی کند، چه در این زمان چه پس از من. شاهد این مطلب، آن است که پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) در برخی احادیث، پس از تمجید شیعه خود، خطاب به علی (علیه‌السلام) می فرماید: «امام شیعه من، تو هستی»(۸) در احادیث دیگر پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) علی (علیه‌السلام) را مخاطب قرار داده و از عبارت «شیعتنا» یعنی شیعه علی و پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) استفاده می کند.(۹)
در حدیث دیگر پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) تعبیر «شیعتی و شیعه اهل بیتی» را به کار می برند.(۱۰) و اصولا پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) از همان ابتدا تبلیغ عمومی خویش (یوم الانذار) تا پایان عمر شریف اش (زمان درخواست دوات و قلم (حدیث قرطاس) بارها علی (علیه‌السلام) را به عنوان جانشین خویش و امام مسلمین پس از خود معرفی کرد.
مرحله دوم حیات شیعه مربوط به پس از وفات پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) است. در حالی که عده ای در سقیفه مشغول تعیین خلیفه بودند، شیعیان علی (علیه‌السلام) با اعتقاد به جانشینی او گرد او جمع آمدند.(۱۱) لکن به جهت حفظ اسلام سکوت کردند. اینان همان گروهی بودند که در زمان پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) «شیعه علی» خوانده می شدند که در رأس آنان مقداد، سلمان فارسی، ابوذر و عمّار یاسر بودند. شیعه دراین مرحله از حیات خود که توصیه های پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) درباره پیروی از علی (علیه‌السلام) را به خاطر داشتند، در همه حوادث به او چشم دوخته بودند و گاه در موارد ضرورت به پیروی از آن حضرت با حاکمان وقت همکاری می کردند. و گاه در سکوت و عزلت در انتظار فرصت مناسب بودند. در این دوره تشیع نسبت به دوره پیش فعلیت بیشتری یافت، زیرا دوره سوم، از حیات شیعه، پس از قتل عثمان و به خلافت رسیدن امام علی (علیه‌السلام) آغاز می شود. در این دوره امامت علی (علیه‌السلام) ظهور و بروز بیشتری یافت و بعد ولایت سیاسی امام نیز تحقق یافت و در نتیجه شیعه نیز در حاکمیت سیاسی نقش بیشتری یافت.(۱۲)
پس از شهادت امام علی (علیه‌السلام) و صلح امام حسن (علیه‌السلام) دوره حیات شیعه در عصر امویان فرا می رسد که سخت ترین مرحله برای شیعیان بود که در طی حوادث تلخی امام حسن و امام حسین (علیهما السلام) به شهادت رسیدند و پس از شهادت امام حسین (علیه‌السلام) قیام هائی به خونخواهی او و یارانش رخ داد که ازهمه مهم تر قیام توابین در سال شصت و چهار و قیام مختار در سال شصت و شش بود. نقل شده است که او پس قیام اش با جلب حمایت محمد حنفیه، او را امام مهدی معرفی کرد.(۱۳) و به این ترتیب نخستین انشعاب در شیعه پدید آمد. به پیروان مختار کیسانیه می گویند چون اسم اصلی مختار کیسان بود. که بعدا کیسانیه نیز به فرقه های فرعی تر منشعب شدند.(۱۴)
یکی دیگر از قیام هائی که به پیدایش فرقه دیگری در میان شیعه انجامید، قیام زید بن علی (فرزند امام سجاد (علیه‌السلام) ) است که بر ضد بنی امیه صورت گرفت و سرانجام به شهادت رسید که عده ای او را امام تلقی نموده و مشهور به زیدیه هستند. و سومین انشعاب، در زمان امام صادق (علیه‌السلام) رخ داد. گروهی اسماعیل فرزند ارشد ایشان و برادر امام کاظم (علیه‌السلام) را به عنوان امام هفتم پذیرفتند و به تدریج عقاید خاصی را مطرح کردند که به اسماعیلیه معروف شدند. که خود دارای فرقه هائی متعدد است.(۱۵) البته در کتب فرق و مذاهب، فرقه های متعددی برای شیعه ذکر شده که اکثر آنها جعلی بوده و یا از بین رفته اند و تنها فرقه های مهم موجود شیعه سه فرقه زیدیه، اسماعیلیه و امامیه هستند.
ب. امامیه:
امام در لغت به کسی گفته می شود که به او اقتدا شود و مردم از او پیروی کنند.(۱۶)
امامیه به کسانی گفته می شود که معتقدند پس از پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) علی بن ابی طالب (علیه‌السلام) به نص قرآن و وصیت پیامبر گرامی اسلام به امامت و خلافت مسلمانان منصوب و معین شده است و افزون بر، امامت آن حضرت در فرزندان منصوص و معین آن امام از حضرت امام حسن و امام حسین تا امام مهدی جاری و ساری است.
امامیه و شیعه اثنا عشریه یا دوازده امامی که در واقع مظهر حقیقی تشیع بوده و از هر گونه انحراف و کجی که بقیه فرقه ها دچار آن گردیده اند، علاوه بر اینکه امامت و خلافت را بعد از پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) برای علی (علیه‌السلام) قائل اند و بعد از آن حضرت امامت را برای امام حسن و امام حسین ـ علیهما السلام ـ قائل اند، معتقدند که بعد از امام حسین (علیه‌السلام) امامت در نه نفر از فرزندان معصوم آن حضرت که آخرین آنان امام مهدی ( عج) است استمرار دارد و تعداد ائمه را به شمارش که در آیات وَبَعَثْنَا مِنهُمُ اثْنَی عَشَرَ نَقِیبًا(۱۷) و وَقَطَّعْنَاهُمُ اثْنَتَی عَشْرَهَ أَسْبَاطًا(۱۸) آمده منطبق می دانند. و به روایاتی که در کتب شیعه و سنّی درمورد تعداد ائمه بعد از پیامبر، که تعداد شان را به دوازده نفر می رساند استشهاد و استدلال می کنند.(۱۹)
بنابراین شیعه اثنا عشری و امامیه در واقع همان عصاره و روح حرکت نبوی است که از زمان رسول اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) آغاز شده و به زبان مبارک آن پیامبر عظیم الشأن الهی به انحاء گوناگون توصیف و معرفی گردیده و به واسطه امامان دوازده گانه و خلفاء معصوم آن حضرت استمرار یافته و هم اینک در وجود مقدّس امام عصر (علیه‌السلام) متجلّی گردیده و تا قیامت ادامه خواهد یافت. این حقیقتی است که بسیاری از مورخان و مفسّران عامّه و محققّان تاریخ و عقائد اسلامی به آن معترف اند. پس امامیه به کسانی گفته می شود که معنقد به دوازده امام و جانشین معصوم پس از رسول خدا (ص)می باشند.
پی نوشت:
- ر.ک: الصّحاح، ج۳، ص۱۲۴۰، مصباح المنیر، ص۳۲۹.
- فرق الشیعه، نوبختی، ص۱۷، اوائل المقالات، مفید، ص۱.
- فرق الشیعه، ص۱۸.
- بینه : ۷.
- الدّر المنثور، ج۸، ص۵۸۹.
- ر.ک: الارشاد، ج۱، ص۴۱.
- مجلسی، محمد باقر، ج۶۸، ص۷، ۹، ۱۶.
- آشنائی با فرق و مذاهب اسلام، رضا برنجکار، به نقل از: قرب الاسناد، ص۶۱، ح۱۹۳.
- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۶۸، ص۱۷.
- عیون الاخبار الرضا، (علیه‌السلام) ج۲، ص۶۰، ح۲۳۱.
- اثبات الوصیه، مسعودی، ص۱۴۶.
- بحوث فی الملل و النحل، ج۶، ص۱۰۶.
- الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۱۴۷.
- الفرق بین الفرق، ص۵۸ ـ ۶۱.
- فرق الشیعه، ص۶۸، نوبختی.
- معجم مقاییس اللغه، ج۱، ص۲۸.
- مائده : ۱۲.
- اعراف : ۱۶۰.
- صحیح بخاری، ج۴، کتاب الاحکام، باب الاستخلاف، ص۱۶۴. صحیح مسلم، ج۲، کتاب الاماره، ص۱۱۵. ینابیع الموده، قندوزی، باب ۹۴، ص۴۳۹ و باب ۸۶، ص۴۷۱.
