صحیفه سجادیه به روایت حسین بن اشکیب

«صحیفه سجادیه، روایت حسین بن اشکیب»، نسخه‌اى منحصربه‌فرد از یکى از روایت‌هاى اصلى صحیفه سجادیه است که محققان صحیفه‌پژوه از آن به‌عنوان «درّ یکتاى مفقود» یاد مى‌کرده‌اند. این نسخه در زمره گنجینه فاخر مخطوطات حضرت آیت‌الله سید محمدعلى روضاتى قرار داشته که براى اولین بار همراه با تحقیق و مقدمه‌ى پژوهشى سید احمد سجادى توسط مرکز تحقیقات رایانه‌اى حوزه علمیه اصفهان منتشر شده است (مقدمه محقق، ص ۱۲).

این دست‌نویس در ۱۳۸ برگ ۹ سطرى به خط محمدباقر حسینى سلطانى شوشترى در ۱۱۲۳ق، استنساخ شده و سید امیر ذوالفقار، آن را به شاه سلطان حسین صفوى (۱۱۰۵ – ۱۱۳۵ق) تقدیم کرده است. روایت ابن اشکیب ۴۴ دعا دارد و سلسله سند آن این‌گونه است: قال: حدّثنی محمد بن الوارث، قال: حدّثنا الحسین بن اشکیب عن عمیر بن هارون بن المتوکل البلخی، قال: حدّثنی أبی…

در ابتداى کتاب، مرقومه حضرت آیت‌الله سید محمدعلى روضاتى آمده است که در بخشى از آن مى‌خوانیم: «نسخه شریفه روایت شیخ حسین بن اشکیبِ هزارساله در طول قرون و اعصار همواره از انظار در خفاء و استتار بوده و تنها عالم فاضل متتبع ماهر میرزا عبدالله اصفهانى صاحب کتاب مهم ریاض العلماء (و از جمله اجله شاگردان و یاران مرحوم علامه مجلسى متوفى ۱۱۱ق) أعلى‌الله‌مقامهما از رؤیت نسخه‌اى به خط ابن مقله خبر داده و از آن بهره برده است و شاید آن را در خزائن دویست‌ساله کتب و ذخائر صفویان که سرانجام به دست حرامیان متلاشى شد، دیده باشد و باز شاید همان نسخه نیز مأخذ اصلى مرحوم امیر ذوالفقار دانشمند در فراهم آوردن این تنها نسخه موجود بوده باشد؛ چه، مع‌الأسف تا زمان حاضر از سرنوشت آن مأخذ قدیم نفیس و همچنین نسخه ثالثى از کتاب، آگاهى دیگرى به دست نیامده است» (متن کتاب، ص ۹).

طرق اصلى صحیفه مبارکه سجادیه، که تاکنون مورد شناسایى صحیفه‌پژوهان واقع شده، انگشت‌شمارند. معروف‌ترین آن، روایت على بن نعمان اعلم از عمیر بن متوکل موسوم به روایت مشهوره – که توجه ارباب نظر و عموم، بیشتر معطوف به این روایت بوده است (پیشگفتار، ص ۱۱). سید احمد سجادى تحقیق این نسخه و تنظیم نسخه‌بدل‌ها و اختلاف روایت ابن اشکیب با روایت مشهوره را عهده‌دار بوده و پژوهش مبسوط و مفیدى در خصوص اسناد صحیفه سجادیه و شرح و توصیف نسخه حاضر نگاشته است (پیشگفتار، ص ۱۱ – ۱۲).

وى در توصیف این نسخه مى‌نویسد: «حسین بن اشکیب مروزى از اصحاب امام هادى(علیه السلام) و امام حسن عسکرى(علیه السلام) بوده. بعضى او را «ابن اسکیب» کنیه داده‌اند. وى فاضل و عالمى جلیل‌القدر بوده، در شهر سمرقند مى‌زیسته و داراى کتاب‌هایى مى‌باشد… بعضى نیز حسین بن اشکیب را مقیم قم و یا مشهد دانسته و او را خادم‌القبر مى‌دانند. درهرحال، وى مردى ثقه و ثبت بوده، بزرگان به حدیث او اعتماد دارند. وى باآنکه از راویان متعددى همچون محمد بن على کوفى، عبدالرحمن بن حماد، محمد بن السرى و… روایت مى‌کند، ولى فقط دو نفر از او نقل حدیث کرده‌اند: اول، ابوالنصر محمد بن مسعود عیاشى که دانشمند بزرگى بوده و صاحب تفسیر گران‌مایه عیاشى است؛ دوم، محمد بن الوارث از مشایخ بزرگ اواخر قرن سوم هجرى که او کتاب «الرّد على الزّیدیه» و کتاب «الرّد على من زعم أنّ النبی(ص) على دین قومه» را از حسین بن اشکیب براى ابوالقاسم جعفر بن محمد قولویه روایت کرده است. سومین کتابى که محمد بن الوارث از حسین بن اشکیب روایت کرده، صحیفه سجادیه بوده است، ولى هیچ‌یک از بزرگان حدیث و رجال به روایت سومین کتاب اشاره‌اى نکرده‌اند و چنین روایتى را نقل ننموده‌اند و تنها کسى که بدان اشاره دارد، میرزا عبدالله اصفهانى افندى در کتاب «الصحیفه الثالثه» است» (مقدمه مصحح، ص ۴۸ – ۵۰).

این نسخه از صحیفه ابن اشکیب، اختلاف‌هایى با صحیفه مشهوره و همچنین با روایت ابن مالک دارد که مى‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

الف)- تفاوت در تعداد دعاها: در این نسخه مجموعاً چهل و چهار دعا ذکر گردیده که دعاى بیست و ششم نسخه مشهوره، در دعاهاى هجدهم و نوزدهم دیده مى‌شود و دعاى چهل و چهارم این نسخه، در مشهوره ذکر نگردیده و از طرفى دوازده دعا از مشهوره در این نسخه از روایت حسین ابن اشکیب آورده نشده است.

ب)- تفاوت در کلمات دعاها: در دعاهاى این نسخه، کاستى‌ها و زیادت‌هایى بر صحیفه مشهوره وجود دارد، که تماماً در پاورقى‌هاى کتابى که پیش رو دارید، مشخص گردیده است.

ج)- اختلاف در ترتیب دعاها: در این روایت فقط دعاى اول و دوم با صحیفه مشهوره از نظر شماره دعا مشترک هستند و بقیه دعاها با مشهوره اختلاف دارد (مقدمه محقق، ص ۵۲).

مصحح براى هرچه بیشتر روشن شدن مطلب، جدولى طراحى نموده که در آن، شماره دعاهاى صحیفه که ابن اعلم، ابن مالک، ابن اشکیب و ابن فضل از عمیر بن متوکل روایت کرده‌اند را ذکر کرده است (همان، ص ۵۳).

در کتاب حاضر اعراب‌گذارى بر طبق نسخه اصلى انجام شده و آن دسته از کلمات که در نسخه اصلى فاقد اعراب بوده، بدون اعراب رها شده و بعضى از کلمات که شکل آن توسط کاتب کشیده شده بود نیز به همان شکل نگاشته شده است (مانند صفحه ۱۲۹ و ۱۶۳).

سپس به مقابله با روایت مشهوره پرداخته و با دقت این دو کتاب را با یکدیگر مقابله نموده، آن دسته از کلمات که با روایت مشهوره اختلاف داشت، مشخص و برخى از کلمات و یا عباراتى را که در روایت مشهوره نسبت به روایت ابن اشکیب وجود نداشته در این کتاب با علامت منفى در پاورقى مشخص گردیده (مانند صفحه ۶۸ و ۱۱۷) و آن دسته از کلمات و عباراتى که در روایت مشهوره افزون بر روایت ابن اشکیب بوده با علامت مثبت در پاورقى مشخص شده است (مانند صفحه ۷۶ و ۱۱۴).

همچنین در پاورقى‌ها موارد متفاوت و نیز اضافات و برخى کمبودهاى روایت مشهوره نسبت به روایت ابن اشکیب مشخص شده است. در متن نسخه ابن اشکیب نیز کلماتى که متفاوت با مشهوره بوده و نیز کلماتى که این نسخه افزون بر مشهوره داشته به‌صورت درشت‌تر و پررنگ‌تر در متن مشخص گردیده است. نیز کلماتى که در این روایت یکى از حروف آن‌ها داراى دو اعراب بوده، به همان صورت در متن آورده شده است (نظیر صفحه ۶۹ کلمه «عقر» و صفحه ۱۷۶ کلمه أخطاری). در بعضى از موارد که جملات به گمان مصحح، نادرست رسیده است، بدون دخل و تصرفى در متن دعا، همان کلمه آورده شده و آن را با نماد دو ستاره در متن مشخص نموده و در پاورقى با کلمه «کذا» سعى در حفظ و امانت‌دارى در روایت مذکور شده است (مانند صفحه ۷۰ و ۱۵۲).

علائم نگارشى واردشده در این دعاها، تنها مواردى است که به جهت سهولت در تفهیم معنا به متن اضافه شده و تطابقى با نسخه ابن اشکیب ندارد (مقدمه محقق، ص ۵۷).

پس از آوردن کلیه دعاهاى موجود در روایت ابن اشکیب، دعاهایى که در روایت مشهوره افزون بر این روایت بوده، در بخشى جداگانه آورده شده و شماره این دعاها بر اساس شماره دعاهاى روایت مشهوره آمده است، مانند دعاهاى سوم، چهارم، نوزدهم و سى‌وسوم از صحیفه مشهوره.

در انتهاى کتاب نیز کل نسخه خطى روایت ابن اشکیب به‌صورت عکس آورده شده است (همان، ص ۲۲۱).

قابل توجه اینکه اخیراً نسخه مذهّب و نفیس دیگرى از این روایت در کتابخانه کاشف‌الغطاى نجف شناسایى شده است (حکیم، سید محمدحسین، ص ۲۷۱ – ۲۷۲).

منبع :

۱٫ مقدمه مصحح و متن کتاب.

۲٫ حکیم، سید محمدحسین، «حاشیه الصحیفه السجادیه: محمد بن منصور بن ادریس حلى (۵۹۸ق)»، پایگاه مجلات تخصصى نور، نشریه: «میراث حدیث شیعه»، دفتر بیستم، ص ۲۵۹ تا ۳۷۲٫