سید محمد کاظم قزوینی (ره)

نَشْو و نَما و تحصیلات

آیت الله سیدمحمد ابراهیم قزوینی از فروغهای فروزان و مشهور به زهد و پرهیزگاری در شهر مقدس کربلا بود. وی در تاریخ ۱۲ شوال ۱۳۴۸ ه.ق (۱۳۰۷ ه.ش) صاحب فرزندی گردید که او را محمد کاظم نامید.

سید محمد تنها ده بهار را پشت سر نهاده بود که در اثر وفات مادرش سوگوار گردید. گویا مواجه گردیدن با سختیها و بلایا می خواست گوهر گرانبهای این نهال نوپا را آشکار نماید و روح وی را از تعلقات دنیوی برهاند.

دو سال بعد، فراق پدر را متحمل گردید و این دو رویداد موقعیت بسیار سختی را برای این نوجوان دوازده ساله پدید آورد. دشواری وقتی رو به تزاید گذاشت که به دلیل بدهی زیاد پدرش، منزل مسکونی این خانواده به فروش رفت.^(۱)یوسف خراسانی و سیدهادی میلانی شرکت نمود.^(۲)

سخنوری ستوده خصال

آیت الله سیدمحمد کاظم قزوینی پس از بهره مند شدن از محضر اساتید خویش، در دانش فقه، حدیث، کلام و تفسیر قرآن، خود به کمالات و مهارتهای علمی دست یافت و موفق گردید در حوزه علمیه کربلا تفسیر قرآن و مباحث فقهی را به شاگردان مشتاق بیاموزد. ایشان در خطابه و سخنوری امتیازی ویژه داشت و در این زمینه، ذوق و استعداد خارق العاده ای از خود بروز داد. چون در بیانات با جاذبه و پرحلاوتش از صمیم قلب سخن می گفت، بر دلها اثر می گذاشت و نرمی و تحول و تأثر در قلوب مستمعین پدید می آورد؛ روانها و اندیشه ها را صفا می داد و شنوندگان را از خواب غفلت بیدار می کرد.

دانش دینی، تسلط به منابع قرآنی، روایی و کلامی، آگاه بودن بر روح تعالیم مذهب، شناخت مقتضیات زمان و اوضاع روزگار و مصالح جوامع اسلامی و چگونگی موضع گیری در مقابل جریانهای موجود، وعظ و خطابه اش را تقویت کرده بود. راستگویی و نیت صادقانه در تبلیغات دینی وی موج می زد. او می کوشید در تشریح مباحث دینی و معرفی سیره اهل بیت علیهم السلام با استمداد از منابع معتبر و مستند به صورتی صحیح و با پرهیز از نقل قول سُست به سخنوری بپردازد و به مواعظ خود غنا بخشد. آراستن سخن به معانی گوناگون و ایجاد هیجان و حالات عاطفی در شنوندگان از هنرهای این خطیب نکته پرداز بود.

در وعظ و ارشاد دینی غالبا بر قرآن، تعالیم رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سیره و سخن اولیا و ائمه هدی علیهم السلام تکیه می کرد و با کمک گرفتن از تاریخ و حوادث گذشته و نتیجه گیری جالب از رخدادها شنوندگان را نسبت به امور جاری آگاه و در خصوص آینده ای که در پیش دارند و مسئولیت و تکالیفی که عهده دار شده اند، ارشاد و هدایت می نمود. محبت ائمه علیهم السلام را در دل شیفتگان و کینه دشمنان قرآن و عترت را در قلبها استوار می ساخت.

خطاکارانی که بر اثر بیانات این خطیب خوش خو، راه توبه پیش گرفتند و به سوی خویشتن اصیل خود بازگشتند فراوان بودند. افرادی نیز که حقوق دیگران را پایمال نموده بودند، بر اثر اندرزهای آموزنده و هشدار دهنده ایشان به ادای حقوق دیگران اهتمام ورزیدند. کم نبودند اشخاصی که با گوش فرا دادن به سخنان این سید والا گهر نسبت به مبانی تشیع و باورهای شیعیان نظر خود را اصلاح نموده و از بدگمانیها و تهمتهای ناروا دست برداشته، بذر محبت به خاندان رسول اکرم صلی الله علیه و آله را در اعماق وجودشان شکوفا نمودند و فضلایی چون شیخ مرتضی شاهرودی، سیدعبدالحسین قزوینی، شیخ ضیاء زبیدی، شیخ عبدالحمید مهاجر و شیخ محمد مجاهد فن خطابه را نزد آیت الله قزوینی آموختند.^(۳)

مؤسسه ای با برکت

آیت الله سیدمحمد کاظم قزوینی در راه نشر تعالیم تشیع به سخنرانی و موعظه اکتفا نکرد و به منظور معرفی مذهب تشیع به مردمان سرزمینهای دیگر، مؤسسه ای با عنوان «رابطه النشر الاسلامی» به سال ۱۳۸۰ ه.ق در کربلا بنیان نهاد. تأسیس چنین مرکزی در آن شرائط و اختناق رژیم بعثی عراق، حرکتی کم نظیر و تلاش نادری بود. برنامه این نهاد نوپا، ارتباط با کشورهای اسلامی، مکاتبه با شخصیتهای سیاسی ـ مذهبی دنیای اسلام و ارسال کتب و نشریات شیعی به صورت رایگان برای افراد و مراکز فرهنگی و تبلیغی بود.

محور اصلی این کوشش، فرستادن کتاب برای برخی کشورهای شمال آفریقا، چون: الجزایر، مراکش و تونس بود؛ زیرا بر اثر بررسیهای علامه قزوینی هزاران سیدعلوی در این نواحی زندگی می کردند که در اثر تبلیغات مسموم در ادوار تاریخی و سمپاشی دشمنان شیعه و دوری از مراکز تبلیغی شیعیان، ناآگاهانه در خصوص ائمه هدی علیهم السلام اعتقادات سستی داشتند.^(۴)

«مؤسسه رابطه النشر الاسلامی» بعدها دو شعبه در بیروت و کویت افتتاح نمود. با به قدرت رسیدن حزب بعث در عراق، این تشکیلات تحت فشار شدید سیاسی قرار گرفت و مقامات اطلاعاتی حکومت وقت دستور دادند مکان مزبور تخلیه گردد. سرانجام چند سال بعد ساختمان جدید و تمامی تجهیزات و امکانات فرهنگی و تبلیغی و کتابهایش از سوی رژیم بعثی مصادره شد و برای گردانندگان آن تنگناهایی نگران کننده به وجود آوردند.

پس از هجرت آیت الله قزوینی به کویت، فعالیتهای شعبه مستقر در این ناحیه گسترش فزاینده ای یافت و تا چند سالی پس از اقامت ایشان در ایران، برنامه های آن مؤسسه با تحرک شایان توجهی استمرار داشت. طی این مدت حدود یک میلیون جلد کتاب با موضوعات اسلامی و نگرشهای شیعی و مبتنی بر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام برای علاقه مندان و برخی مشاهیر و دانشوران در حدود سی کشور ارسال گردید.

شمار قابل توجهی از اهالی ساکن در برخی کشورهای عربی، شمال آفریقا و حتی اروپا با مطالعه این کتابها در خصوص اهل بیت علیهم السلام علاقه مند گردیدند و دلها از کینه هایی که دشمنان در قلوب آنان کاشته بودند، خالی شد. امواج تشیع گرایی که هم اکنون کشورهای شمال آفریقا را در برگرفته، بی تأثیر از حرکتهای فرهنگی ـ تبلیغی آیت الله قزوینی نمی باشد.^(۵)

دانشنامه جعفری

در حدود سال ۱۴۰۹ ه.ق ایشان تصمیم گرفت مرکزی به منظور پژوهشهای گسترده و عمیق پیرامون تاریخ زندگی اهل بیت علیهم السلام بنیان نهد. سرانجام در ربیع الثانی ۱۴۱۰ ه.ق این مرکز با عنوان مؤسسه نشر علوم امام صادق علیه السلام در قم تأسیس گردید و خود با همکاری گروهی از اهل فضل به تألیف کتابی در مورد امام صادق علیه السلام روی آورد که حاصل این تلاش تدوین «موسوعه الامام الصادق» است. ایشان تا واپسین لحظات حیات دنیوی و حتی با وجود کسالت، با حضور در این مؤسسه فعالیتهای تحقیقاتی مربوط به دانشنامه جعفری را پیگیر بود. این اثر به سی جلد بالغ می گردد که سیره و سخن امام صادق علیه السلام را در جنبه های گوناگون مورد بررسی و ارزیابی تحلیلی قرار داده و مجلداتی از آن به زیور طبع آراسته شده است.^(۶)

تلاشهای تبلیغی در مراکش

احساس مسئولیت به همراه بصیرت و آگاهی، آیت الله قزوینی را بر آن داشت تا برای رسانیدن پیام پربار و رهایی بخش تشیع به گوش علاقه مندان، بار سفر بربندد و در سرزمین دور دست پایگاهی برای مبارزات اعتقادی تشکیل دهد و کینه های کهنه و غیظهای غلیظ را از دلها نسبت به خاندان پیامبر کاسته، بذرهای عطوفت را در دلها بکارد. در کشور مراکش اگرچه اکثریتی سُنّی مذهب زندگی می کنند، اما گروهی سادات علوی تحت تأثیر تبلیغات منفی به دیده نفرت به مبانی و اصول تشیع نگاه می کردند و به استناد خبری جعلی مبنی بر اینکه کشتی حضرت نوح علیه السلام در روز عاشورا بر ساحل نشست و توبه حضرت آدم علیه السلام در چنین روزی پذیرفته شد، به جای مراسم سوگواری برای حضرت اباعبداللّه الحسین علیه السلام در ایام محرم، مجالس جشن و سرور بر پا می کردند و بین حاضران شیرینی توزیع می نمودند و در چنین روز غمباری، شادی را به اوج می رسانیدند!

آیت الله قزوینی وقتی از برپایی چنین مراسمی آگاه گردید، به منظور ریشه یابی مسئله و چاره جویی برای آن، راهی مراکش گردید و ضمن دیدار با دانشمندان علوم دینی، سردبیران و صاحبان امتیاز نشریات، متفکران و اهالی شهرهای گوناگون، با مطرح نمودن این ضایعه خواستار ریشه کنی چنین رسوم مذمومی شد و سرانجام پس از چهار ماه تلاشهای علمی، تبلیغات اصولی و تألیف و انتشار کتابی درباره عاشورا، به همت ایشان مجالس جشن و پایکوبی در ایام عاشورا، در مراکش تبدیل به مجلس سوگواری و ماتم سرایی برای به خون خفتگان دشت کربلا گردید و سنت پوسیده ای که امویان مؤسس آن بودند، به طور کلی در مراکش ریشه کن گردید.^(۷)رادیوی مراکش پخش گردد.^(۸)کند.^(۹)

به سوی ایتالیا

در سال ۱۳۹۶ ه.ق گروهی از شیعیان استرالیا نامه مفصلی خطاب به آیت الله قزوینی نوشتند که در آن آمده بود: وضع شیعه در این سرزمین اسفناک است و تشکیلاتی جز دو انجمن ضعیف در اینجا وجود ندارد. از مسجد و حسینیه خبری نمی باشد. در گذشتگان شیعه یا سوزانیده می شوند (طبق رسم هندیها) و یا بر اساس آداب مسیحیان در گورستان آنان دفن می گردند و اصولا این اقلیت مظلوم در برابر طوفان کفر و الحاد و امواج انحرافی قدرت دفاعی اندکی دارند.

آیت الله قزوینی وقتی از این وضع مطلع گردید، متأسف گشت و به سال ۱۳۹۸ ه.ق شخصا به استرالیا رفت و در شهر سیدنی که مرکز استقرار شیعیان بود، مسجد، مدرسه و غسالخانه تأسیس نمود. در این مدرسه، علوم اسلامی بر طبق مبانی تشیع به علاقه مندان آموزش داده می شد.

همچنین وی در شهر کانبرا ـ مرکز حکومت استرالیا ـ تشکیلاتی تحت عنوان «الجمعیه الاسلامیه الجعفریه» برای تشکل و انسجام و تقویت هویت شیعیان و تحرک بخشیدن به تلاشهای تبلیغی آنان بنیان نهاد.

آیت الله قزوینی برای پیگیری فعالیتهای ارشادی و فرهنگی شیعیان استرالیا و نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام در بین آنان، چهار مرتبه به این کشور مسافرت نمود.^(۱۰)از این سفرها برکات و آثار مفیدی به دنبال داشته است.^(۱۱)

تبلیغ از راه تحقیق

همان گونه که آیه الله قزوینی از طریق بیان به ایفای مسئولیت ارشادی خویش اهتمام وافری داشت، برای پاسداری از فرهنگ تشیع و مقابله با اندیشه های مسموم و التقاطی، قلم به دست گرفت و با این اسلحه کوشید تهاجم فرهنگی و یورش مخرب اندیشه های آلوده را بی اثر سازد. او در این نوشته ها با پژوهشهای پرمایه، درج نکات علمی و مضامین برهانی و برخاسته از قرآن و عترت متناسب با مقتضیات عصر و زمان شناسی فرهنگی، مطالبی در مباحث گوناگون اسلامی به رشته تحریر در آورد.

او به این اعتقاد بود که قوانین و احکام اسلام به عبادات منحصر نمی گردد. تعلیمات قرآنی، سیره رسول اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه هدی علیهم السلام تمام جوانب زندگی فردی واجتماعی را در برمی گیرد. وی علاوه بر نگارش کتابی در خصوص زندگانی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، شرح حال امامان علیهم السلام ، حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام ، و زینب کبری علیهاالسلام را از ولادت تا رحلت و شهادت تدوین نمود. کتابی در شرح نهج البلاغه، اثری در مورد شرح استدلالی بر شرایع الاسلام، نوشته ای درباره اسلام و تعلیمات تربیتی و وجیزه ای در اثبات خلافت حضرت علی علیه السلام تحریر نمود. مفصل ترین آثارش موسوعه امام صادق علیه السلام است که به آن اشاره کردیم.

در عرصه سیاست

آیت الله قزوینی اعتقاد داشت رژیم حاکم بر عراق از دیرباز سعی در محو هویت مذهبی شهرهای مقدس عراق داشته و برای رسیدن به این مقصد شوم از نقشه های گوناگونی استفاده کرده است. به همین دلیل، به موازات پژوهشهای کلامی و آگاه ساختن مسلمانان برخی کشورهای جهان، برای ستیز با استبداد و اختناق شدید رژیم ستم شاهی به مبارزات گسترده ای دست زد و از طریق سخنرانیهای افشاگرانه این نظام منفور را مورد تهاجم جدی قرار داد. نظر به تأثیر عمیق سخنان وی در اذهان مردم، دستگاه حکومتی عکس العملهای خشنی از خود بروز می داد و یک بار وی را در حال ایراد خطابه، بر فراز منبر دستگیر نمود.

از شعبان سال ۱۳۹۱ ه.ق که رهبری مذهبی شهر مقدس کربلا به ایشان رسید، رژیم بعثی آن را ناخوشایند تلقی می کرد؛ زیرا از سابقه مبارزاتی آیت الله قزوینی اطلاع داشت. مدتی بعد نیروهای امنیتی وی را دستگیر نموده و به زندان الشعبه الخامسه واقع در بغداد منتقل کردند و ایشان را به مدت ۱۱۴ روز تحت شکنجه های سخت و وحشیانه قرار دادند.

از آنجا که فعالیتهای سیاسی ـ اجتماعی آن خطیب دانشور و دیگر مشاهیر کربلا مانع بسیار بزرگی بر سر راه نقشه های پلید رژیم بعثی بود، در سال ۱۳۹۳ ه.ق تنی چند از شخصیتهای مذهبی کربلا را دستگیر نمودند، اما آیت الله قزوینی خود را از دست رس آن دژخیمان دور ساخت. مدت هیجده ماه مأموران در تلاش بودند تا ایشان را دستگیر نمایند و برای مدت طولانی منزل ایشان در محاصره شدید بود و تمامی رفت و آمدها کاملا کنترل می گردید. به دلیل شرایط سخت و محدودیتهایی که برای آن عالم وارسته و خانواده اش ایجاد کرده بودند، در شعبان سال ۱۳۹۴ ه.ق به همراه اهل خانه با توسل به حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام به طور شگفت انگیزی عراق را ترک نمود و وارد کویت گردید؛ بدون اینکه مأموران رژیم بعثی بتوانند کوچک ترین آسیبی به ایشان و اهل خانه اش وارد سازند. چند سال پس از آن، کارگزاران دستگاه حاکم بر عراق اموال آن سخنور بزرگ را مصادره نمودند و ضمن تصاحب منزل مسکونی و کلیه لوازم آن، تمامی کتب چاپی و نسخه های نفیس خطی که در کتابخانه آیت الله قزوینی نگاه داری می شد، را نابود ساختند.

آری، آن عالم زاهد به موجب حق گویی و ایستادگی در برابر خودکامگیها، بارها طعم تلخ زندان، تبعید و شکنجه را کشید و تا مرز شهادت پیش رفت و آخرین بار از سوی رژیم عراق به اعدام محکوم شد و پس از ماهها زندگی مخفیانه، به لطف خداوند از عراق خارج گردید و از آنجا به کویت و سپس به لبنان و ایران آمد و از سال ۱۳۹۴ ه.ق به مدت هفت سال به خدمات تبلیغی خود از راه بیان و بنان ادامه داد.^(۱۲)

اوراق ارادت

خطیب شهید و مجاهد بصیر آیه الله سید محمد کاظم قزوینی(ره) علاوه بر فداکاری در راه احیای میراث تشیع و صیانت از فرهنگ قرآن و عترت از راه زبان و نطق در راه ترویج ارزشهای مذهبی و امر به معروف و نهی از منکر آثار قلمی شیوا و شیرینی از خود به یادگار نهاد. در ذیل معرفی آنها از نظر علاقه مندان می گذرد:

۱- سیره الرسول الاعظم(ص) بخشی از این کتاب که زندگانی حضرت رسول کرم(ص) در دوران قبل از بعثت را در بر می گیرد، از سوی هیأت قرآن کریم کربلای معلّی به زیور طبع آراسته شد بقیه کتاب در ماجرای مصیبت بار حمله به منزل مؤلف در شهر کربلا از بین رفت.

۲- الامام علی(ع) من المهد الی اللحد؛ اصل این کتاب سی سخنرانی در تاریخ زندگانی امیرالمؤمنین(ع) است که در شهر کربلا در ماه رمضان ایراد شده در نوار ضبط گردید و بنا به تقاضای مسلمانان علاقه مند، خصوصا مرکشی ها، به صورت کتاب در آمد. کتاب تحت عنوان « علی(ع) از ولادت تا شهادت» به قلم علی کاظمی به فارسی برگردانیده شد در رمضان سال ۱۳۹۷ه ق در قم به چاپ رسیده است.

۳- فاطمه الزهراء(س) من المهد الی اللّحد؛ در سال ۱۳۲۹ه ق نیروهای امنیتی بعث عراق، آیه الله قزوینی را دستیگیر کرده، در جایی – حوالی بغداد – برده، قصد تیرباران آن سید والا تبار را داشته اند. ایشان از آن خفاشان شب پرست خواسته اند تا فرصت تحریر وصیّتنامه ای را به وی بدهند ولی مورد قبول واقع نمی شود. آنگاه نذر کردند که اگر خداوند ایشان را نجات دهد، کتابی پیرامون حضرت فاطمه زهرا(س) بنویسند. بعد از این نذر تیرباران صورت نگرفت و ایشان به زندان «الشعبه الخامسه» در بغداد برده شدند و بعد از چهار ماه آزاد گردیدند. وی در مقدمه کتاب به همین امر اشاره کرده است.

کتاب حاضر در ایران از سوی دو نفر ترجمه و چاپ شده است. دکتر حسین فریدونی در سال ۱۳۶۲ه ش و حجه الاسلام والمسلمین علی کرمی به سال ۱۳۷۵.

۴- الامام الحسین (ع) من المهد الی اللحد؛ این کتاب به صورت مخطوط است و بخشهایی از آن مفقود گردیده است.

۵- فاجعه الطف او مقتل الحسین(ع) این مقتل مختصر اما پر محتوا را آیه الله قزوینی در روز عاشورای سال ۱۳۸۴ه ش در کربلا و در جوار مرقد مقدس پیشوای شهیدان حضرت امام حسین(ع) در جامع حسینی برای هزاران شیفته آن حضرت با شور و اخلاص خوانده و پس از تنقیح و اصلاح بدین صورت در آمده و به طور مکرّر چاپ شده است. کتاب حاضر با ترجمه فارسی «عاشورا غمبارترین روز تاریخ» و ملحقات کرمی در قم به سال ۱۳۷۴ه ش توسط نشر مرتضی به زیور طبع آراسته گردید.

۶- زینب الکبری(س) من المهد الی اللحد؛

۷- موسوعه الامام الصادق (حدود سی جلد)؛

۸- الامام الجواد(ع) من المهد الی اللحد؛

۹- الامام الهادی(ع) من المهد الی اللحد؛

۱۰- الامام العسکری(ع) من المهد الی اللحد؛

۱۱- الامام المهدی(عج) من المهد الی الظهور؛(۲۶)

۱۲- شرح نهج البلاغه؛ سه جلد اول آن به چاپ رسیده و بقیه طی مصادره منزل آن سید دانشمند نابود شده است.

۱۳- الاسلام الصحیح یتجلّی فی مذهب اهل البیت؛ این اثر در مورد اثبات خلافت بلافصل حضرت علی (ع) و حقانیت مذهب تشیع به نگارش در آمده است. تنها نسخه خطی در ماجرای تصاحب اموال آن فرزانه وارسته از بین رفت.

۱۴- الاسلام و تعالیم التربویه؛ که به زبان فارسی از سوی ذکرالله احمدی به فارسی ترجمه شده و توسط انتشارات قرآن در قم چاپ شده است.

۱۵- الفقه الواضح؛ حاوی شرح استدلالی بر «شرائع الاسلام» است که در هنگام مصادره منزل مسکونی ایشان تنها نسخه خطی آن از بین رفته است.

۱۶- روابط زناشویی یا ازدواج در اسلام؛ ترجمه ذکرالله احمدی و نشر بیان قم.

رحلت

آیت الله قزوینی بر اثر شکنجه های شدیدی که در زندانهای رژیم بعثی متحمل گردید، سلامتی خود را از دست داد و در اواخر سال ۱۴۱۲ ه.ق بیماری ناشناخته ای اعضا و جوارحش را تحت فشار قرار داد که پزشکان ایرانی و اطبای استرالیایی و آلمانی از درمان آن عاجز گردیدند. به رغم تلاش پزشکان و مصرف داروهایی که برای ایشان در نظر گرفته شده بود، در نهم جمادی الثانی ۱۴۱۵ ه.ق حال آن واعظ وارسته رو به وخامت رفت و در بیمارستان آیت الله گلپایگانی قم تحت مراقبتهای ویژه قرار گرفت.

سرانجام پس از ۹۰ ساعت بی هوشی، بعد از ظهر پنج شنبه ۱۳ جمادی الثانی ۱۴۱۵ ه.ق مطابق با ۱۳۷۳ ه.ش این عالم شیفته اهل بیت به سرای باقی شتافت و زندگی برزخی خویش را آغاز نمود. پیکر پاکش پس از مراسم تغسیل، تکفین و تشییعی باشکوه و عبور دادن از صحن مطهر حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام و اقامه نماز میت توسط حجه الاسلام والمسلمین حاج سید محمد ابراهیم قزوینی در مقبره ای داخل حسینیه کربلاییها در قم به خاک سپرده شد.

آیت الله قزوینی با دختر استاد خویش آیت الله میرزا مهدی شیرازی ازدواج کرده بود که ثمره این پیوند مبارک پنج فرزند فاضل و برومند است که همگی در حوزه علمیه و مراکز علوم اسلامی و تبلیغی اشتغال داشته و مشغول فیض رسانی به جامعه اسلامی هستند.^(۱۳)

پس از مدت ۱۷ سال از درگذشت آن عالم ربانی که از سخنرانان و پیرغلامان أبا عبدالله الحسین (ع) بود، در طول این مدت جسد آن مرحوم و نیز کفن وی کاملا سالم مانده و گویا تنها چند ساعت از خاکسپاری وی گذشته است.

قابل ذکر است پیکر این عالم ربانی روز پنج شنبه ۸ جمادی الثانی ۱۴۳۲ هجری قمری برابر با ۲۲ اردیبهشت ۱۳۹۰ در شهر کربلای معلا تشییع و در مقبره خاندان آیت الله العظمی شیرازی در حرم مطهر حضرت أباعبدالله الحسین (ع) دفن  شد.

پی نوشت:

۱. گنجینه دانشمندان، محمد شریف رازی، ج۹، ص۲۷۶؛ تراث کربلا، سلمان هادی الطعمه، ص۱۵۰.

۲. جزوه صفحاتی از زندگی آیت الله قزوینی، ص۸.

۳. همان، ص۱۰ و نیز ر.ک: فاطمه زهرا علیهاالسلام از ولادت تا شهادت، آیت الله قزوینی، مقدمه مترجم، (علی کرمی).

۴. اسلام و تعلیمات تربیتی، سیدمحمد کاظم قزوینی، ترجمه ذکراللّه احمد، مقدمه مترجم، ص۱۲.

۵. صفحاتی از زندگی آیت الله قزوینی، ص۱۳.

۶. مقدمه کتاب فاطمه زهرا علیهاالسلام از ولادت تا شهادت، ص۲۶.

۷. مقدمه دکتر حسین فریدونی بر کتاب فاطمه زهرا علیهاالسلام از ولادت تا شهادت، ص۱۵.

۸. اسلام و تعلیمات تربیتی، مقدمه مترجم، ص۱۱ ـ ۱۰.

۹. ستارگان حرم، گروهی از نویسندگان، ج۲، ص۱۸۲.

۱۰. صفحاتی از….، ص۱۶ ـ ۱۵؛ گنجینه دانشمندان، همان.

۱۱. ستارگان حرم، همان، ص۱۸۴.

۱۲. اسلام و تعلیمات تربیتی، ص۳۴؛ مقدمه کتاب عاشورا غمبارترین روز تاریخ.

۱۳. اطلاعیه های بازماندگان آن فقید سعید و نیز گنجینه دانشمندان، ج۹، ص۲۷۷.

منبع :مبلغان – شهریور۱۳۸۳، شماره۵۸ .