« حجه التفاسیر و بلاغ الاکسیر» یا« تفسیر من لا یحضره المفسر و التفسیر» از تفاسیر قرن چهاردهم شیعه دوازده امامى محسوب مىگردد که توسط سید عبد الحجه مراغى به زبان فارسى تألیف شده است. این تفسیر شامل تمام آیات قرآن مىباشد.
مولف روش بیانى و تحلیلى با رویکرد تربیتى پیش گرفته و به بیان عقاید ملل و نحل و فرق و مذاهب پرداخته است. از روایات کمتر استفاده مىکند و بحثهاى تاریخى و اعتقادى فراوان دارد.
مولف در جلد نخستین این کتاب، بحث مبسوط و جداگانهاى درباره تاریخ انسان و چگونگى آفرینش و تاریخ انبیاء همراه با نقشههاى جغرافیایى، و در جلد دوم تفصیل برخى وقایع و حوادث از ولادت عیسى( ع) تا ولادت پیامبر اکرم( ص) و حوادث آستانه بعثت و تاریخ شهرهاى مکه و مدینه و وقایعى از سیره پیامبر( ص) و آثار آن مورد بحث قرار داده است. هدف از طرح این مباحث، به دست دادن فضاى کلى نزول قرآن و عواملى است که منتهى به نزول آیات گردیده است. البته در این مقدمه طولانى به برخى از مباحث علوم قرآنى و آنچه که به شناخت قرآن مربوط مىگردد اشاره دارد. بحثهاى تطبیقى میان کتاب انجیل، تورات و اوستا با قرآن از دیگر مباحث این جلد مىباشد.
مصادر تفسیر
مفسر در تفسیر خود از تفاسیرى مانند مجمع البیان، صافى، کاشفى، انوار التنزیل بیضاوى، روح البیان، ابو الفتوح رازى، تفسیر کیوان و فخر رازى بهره گرفته است، و از کتابهایى مانند بحار الانوار، حق الیقین مرحوم مجلسى، کافى، جامع عباسى، الفهرست ابن ندیم، اسباب النزول واحدى، انیس الاعلام فخر الاسلام و… مطالبى نقل مىنماید. در لغت نیز از مفردات راغب اصفهانى و قاموس بهره مىبرد.
روش تفسیر
روش کلى وى در تفسیر بر این ترتیب است که بعد از ذکر مقدمهاى کوتاه در اهمیت سوره، فضل آن و فضل تلاوت آن، مکى، مدنى بودن، تعداد آیات، تعداد کلمات و حروف آن، به بخش تفسیر مىپردازد تفسیر را بعد از ذکر آیه یا آیات، با ترجمه فارسى آنها و توضیح درباره یکایک واژهها، آغاز مىکند، در برخى موارد ایشان، اقدام به شرح و تفسیر چند مرحلهاى مىنماید، ابتدا در بحثى اجمالى به بررسى معانى و شرح کلمات و عدد آنها مىپردازد، سپس توضیحى در مورد آیات در قالب مقدمه ۱، ۲، ۳ و… و دوباره به سراغ کلمات و فرازها براى توضیح تکمیلى مىرود.
در تفسیر از نکات ادبى، ذکر اشعار و امثال فارسى و عربى، وجوه تفسیرى و اقوال مفسرین، قصص، حکایات و شواهدى از اخبار و تاریخ بهره مىبرد.
ویژگى مهم این تفسیر بهرهگیرى از معلومات عمومى درباره شناخت ادیان و مقایسه آن با دین اسلام و نیز قرآن مىباشد، ویژگى دوم، طرح مطالب تاریخى و نقل قصهها و حکایتها است که مطالعه کتاب را جاذبه بخشیده و تفسیر را خواندنىتر کرده است.
شأن نزول را بیشتر از اسباب النزول واحدى و مجمع البیان نقل مىکند. در آیات احکام به بسط احکام فقهى نمىپردازد، بلکه به ذکر اقوال و مذاهب، مقارنه بین آنها و ترجیح مذهب امامیه همراه با استدلال جزئى و ذکر اسرار مىپردازد. از اسرائیلیات پرهیز مىنماید. گاه در نقل اقوال به نقد آنان نیز مىپردازد، بهخصوص در نقل از تورات و انجیل و تطبیق آن با قرآن، از نقد آنها غفلت نمىورزد.
به طور معمول بعد از نقل اقوال مفسرین، لغویین و حکایتهاى تاریخى، به بیان دیدگاه خود پیرامون موضوع مىپردازد بدین جهت گاه به مطالب متفاوت و متفرق( هر آنچه به ذهن مفسر آمده است) در ارتباط با آیه و قرآن مىپردازد، از نقل مطالب علمى از تفسیر جواهر طنطاوى تا روزنامهها و مجلات و کتب دیگر، همه و همه در تفسیر آمدهاند.
مفسر در مقدمه کوتاه خود بیان مىدارد که:
۱- در نقل از تورات و انجیل، چاپ لندن سال ۱۹۴۷ م ملاک بوده است.
۲- در شماره آیات، مطابق چاپ قرآن رکن الملکى عمل شده است.
۳- در شماره کلمات و عدد حروف سور بخشى مطابق تفسیر ابو الفتوح رازى و قسمتى مطابق تفسیر تنویر المقباس بوده است.
و بیان مىدارد که« ب» علامت اختصارى مفسر مىباشد و« ه» دلالت بر انتهى دارد.
نسخه شناسى
تاریخ تألیف این تفسیر از ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۷ ق مىباشد. نخستین چاپ آن در سال ۱۳۸۶ ق، ۱۳۴۵ ش توسط چاپخانه حکمت در قم به قطع وزیرى، عرضه شده است.
فهرست تفصیلى مطالب در پایان هر جلد، راهنماى محققان به مطالب اصلى و فرعى آن مىباشد.
منابع
۱- مقدمه تفسیر و سایر مجلدات آن
۲- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى بهاء الدین خرمشاهى ج ۱ ص ۳۸۷ و ص ۶۹۵
۳- المفسرون حیاتهم و منهجهم سید محمد على ایازى ص ۴۴۸
۴- طبقات مفسران شیعه دکتر عقیقى بخشایشى ج ۴ ص ۳۷۰
منبع مقاله: کتابشناسی جامع تاسیر نور
