جهاد ابتدایی، جهادی که با هدف گسترش اسلام از سوی مسلمانان آغاز می‌شود. کفار، گروهی از اهل کتاب که پرداخت جزیه و زندگی با قوانین حکومت اسلامی را نمی‌پذیرند و همچنین کسانی که اهل بغی و محاربه‌اند، سه گروهی دانسته شده‌اند که در جهاد ابتدایی مورد حمله مسلمانان قرار می‌گیرند. با این حال برخی فقها و پژوهشگران معتقدند تمامی جنگ‌های زمان پیامبر و ائمه، دفاعی بوده‌اند و جهاد ابتدایی، بر اساس قرآن کریم و روایات معصومان، قابل اثبات نیست.
بیشتر عالمان شیعه، سه شرط را برای انجام جهاد ابتدایی ذکر کرده‌اند؛ حضور معصوم، قدرت کافی مسلمانان برای جهاد، و دعوت کفار به اسلام پیش از آغاز جهاد ابتدایی. برخی از فقهای گذشته و معاصر، از جمله شیخ مفید، سید ابوالقاسم خویی و محمد مؤمن، شرط حضور معصوم برای وجوب جهاد ابتدایی را غیرقابل قبول دانسته‌اند.
مفسران قرآن کریم، در پاسخ به ادعای تضاد جهاد ابتدایی با گزاره «لا إکراهَ فی الدّین» در قرآن کریم، تصریح کرده‌اند که از هیچ کدام از آیات جهاد در قرآن، نمی‌توان برداشت کرد که کافران و مشرکان را باید وادار به اسلام آوردن کرد. برخی دیگر از مفسران معتقدند همه آیات جهاد در قرآن کریم، مشروط و مقید به کمک به مظلومان، مبارزه با اختناق و فراهم شدن زمینه انتخاب آزادانه دین هستند.
تعریف
جهاد ابتدایی، بر خلاف جهاد دفاعی، جهادی است که از سوی مسلمانان و برای گسترش اسلام آغاز می‌شود[۱] و از واجبات کفایی دانسته شده است.[۲] بیشتر عالمان شیعه و به‌ویژه فقهای سده‌های نخست هجری، معتقدند جهاد ابتدایی با سه گروه واجب است؛ کفار، گروهی از اهل کتاب که پرداخت جزیه و زندگی با قوانین حکومت اسلامی را نمی‌پذیرند، و همچنین کسانی که به بغی و محاربه می‌پردازند.[۳]
برخی فقها و پژوهشگران از جمله حسینعلی منتظری، ناصر مکارم شیرازی و نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی، اصل جهاد ابتدایی را حتی در زمان معصومان انکار کرده و معتقدند تمام جهادهای اسلام، دفاعی بوده است.[۴][۵][۶] فقیهانی مانند منتظری و مکارم شیرازی، جهاد برای نجات مظلومان و رفع موانع تبلیغ اسلام را در حقیقت جهاد دفاعی دانسته‌اند.[۷][۸]
شروط
بنابر نظرات مشهور عالمان شیعه، جهاد ابتدایی سه شرط دارد:
۱. حضور معصوم: بنابر این شرط، در صورت عدم حضور معصوم، مثلا در زمان غیبت، جهاد ابتدایی جایز نیست.
۲. قدرت کافی مسلمانان برای آغاز جهاد.
۳. دعوت کفار به اسلام و اتمام حجت با آنها، پیش از آغاز جنگ.[۹]
حضور امام معصوم و اجازه وی، بنابر قول مشهور فقهای شیعه از جمله شیخ طوسی، قاضی ابن براج، ابن ادریس، محقق حلی، علامه حلی، شهید ثانی و صاحب جواهر، شرط انجام جهاد ابتدایی است.[۱۰] با این حال برخی از فقها مانند شیخ مفید، ابوالصلاح حلبی، و سلار دیلمی، حضور امام معصوم را شرط جهاد ابتدایی نمی‌دانند و بنابراین انجام آن در زمان غیبت را جایز می‌شمرند.[۱۱] برخی فقهای معاصر از جمله سید ابوالقاسم خویی[۱۲] و محمد مؤمن هم شرط حضور امام معصوم را بر اساس آیات قرآن و روایات معصومان، غیر قابل اثبات دانسته و معتقدند جهاد ابتدایی در زمان غیبت امام معصوم هم، به شرط فراهم بودن شرایط، واجب است.[۱۳]
تعارض با «لا اکراه فی الدین»
برخی بر این باورند که جهاد ابتدایی به معنای گسترش اسلام از راه تحمیل عقیده بر مردم است و این مسئله با «لاَ إِکْراهَ فی الدِّینِ قَد تَّبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ»[۱۴] در قرآن کریم، که اکراه و اجبار در دین را نفی می‌کند، در تعارض است.[۱۵] مفسران شیعه در پاسخ به این اشکال، رویکردهای متفاوتی داشته‌اند؛ از جمله:
همه آیات قرآن کریم، چه به طور مستقیم و چه غیرمستقیم، مشروط و مقید به این است که جهاد باید برای کمک به مظلومان، مبارزه با اختناق و فراهم شدن زمینه انتخاب آزادانه دین انجام شود، نه برای تحمیل دین. برخی با همین رویکرد، همه جهادها را جهاد دفاعی دانسته‌اند.[۱۶]
در هیچ یک از آیات جهاد در قرآن کریم، بر مسلمانان واجب نشده است که با مشرکان بجنگند و آنها را وادار به اسلام کنند و اگر نپذیرفتند، آنها را بکشند.[۱۷]
برخی از مفسران معتقدند جهاد ابتدایی، نه برای اجبار به دین خدا، بلکه برای حاکم شدن دین است.[۱۸] محمدتقی مصباح یزدی با تکیه بر اینکه خداوند حق دارد که در سرتاسر جهان پرستش شود، مأموریت گروهی از بندگان را جهاد ابتدایی می‌داند که برای احقاق حق خدا، جهاد کنند و با کسانی که راه شرک و کفر و ظلم و فساد در پیش گرفته‌اند، بجنگند تا دین خدا حاکم شود.[۱۹]
پی نوشت:
۱. مؤمن، «جهاد ابتدایی در عصر غیبت»، ص۳.
۲. مفتح، «جهاد ابتدایی در قرآن و سیره پیامبر»، ص۸.
۳. بهرامی، نظام سیاسی اجتماعی اسلام، ۱۳۸۰ش، ص۱۳۹-۱۴۱.
۴. منتظری، حکومت دینی و حقوق انسان، ۱۳۸۷ش، ص۶۰.
۵. «جهاد ابتدایی».
۶. صالحی نجف‌آبادی، جهاد در اسلام، ۱۳۸۶ش، ص۳۴-۳۵.
۷. «جهاد ابتدایی».
۸. منتظری، پاسخ به پرسش‌هایی پیرامون مجازات‌های اسلامی و حقوق بشر، ۱۳۸۷ش، ص۹۰.
۹. عمید زنجانی، فقه سیاسی، ج۳، ۱۳۷۷ش، ص۱۳۹.
۱۰. جاوید، «حقوق بشر معاصر و جهاد ابتدایی در اسلام معاصر»، ص۱۲۹-۱۳۴.
۱۱. جاوید، «حقوق بشر معاصر و جهاد ابتدایی در اسلام معاصر»، ص۱۲۷-۱۲۹.
۱۲. رییس‌زاده، «خویی، ابوالقاسم»، ص۵۱۸.
۱۳. مؤمن، «جهاد ابتدایی در عصر غیبت»، ص۵۱.
۱۴. سوره بقره، آیه ۲۵۶.
۱۵. کامیاب، «بررسی شبهه جهاد ابتدایی در تفسیر آیه لا اکراه فی الدین»، ص۸.
۱۶. کامیاب، «بررسی شبهه جهاد ابتدایی در تفسیر آیه لا اکراه فی الدین»، ص۲۷.
۱۷. کامیاب، «بررسی شبهه جهاد ابتدایی در تفسیر آیه لا اکراه فی الدین»، ص۲۸.
۱۸. کامیاب، «بررسی شبهه جهاد ابتدایی در تفسیر آیه لا اکراه فی الدین»، ص۱۶.
۱۹. کامیاب، «بررسی شبهه جهاد ابتدایی در تفسیر آیه لا اکراه فی الدین»، ص۱۶.
منابع
۱. بهرامی، قدرت الله، نظام سیاسی اجتماعی اسلام، قم، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۸۰ش.
۲. جاوید، محمدجواد، و علی محمددوست، «حقوق بشر معاصر و جهاد ابتدایی در اسلام معاصر»، در پژوهش‌نامه حقوق اسلامی، سال یازدهم، ش۲، پاییز و زمستان ۱۳۸۹ش.
۳. «جهاد ابتدایی»، سایت دفتر آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۲۲ تیر ۱۳۹۶ش.
۴. رئیس‌زاده، محمد، «خویی، ابوالقاسم»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دایره المعارف اسلامی، ۱۳۷۵ش.
۵. صالحی نجف‌آبادی، نعمت‌الله، جهاد در اسلام، تهران، نشر نی، ۱۳۸۶ش.
۶. کامیاب، حسین، و احمد قدسی، «بررسی شبهه جهاد ابتدایی در تفسیر آیه لا اکراه فی الدین»، در مجله مطالعات تفسیری، ش۱۱، پاییز ۱۳۹۱ش.
۷. عمید زنجانی، عباسعلی، فقه سیاسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۷ش.
۸. منتظری، حسینعلی، پاسخ به پرسش‌هایی پیرامون مجازات‌های اسلامی و حقوق بشر، قم، ارغوان دانش، ۱۳۸۷ش.
۹. مفتح، محمدهادی، «جهاد ابتدایی در قرآن و سیره پیامبر»، در مجله علوم حدیث، ش۵۶، تابستان ۱۳۸۹ش.
۱۰. مؤمن، محمد، «جهاد ابتدایی در عصر غیبت»، در مجله فقه اهل بیت، ش۲۶، تابستان ۱۳۸۰ش.
منبع: ویکی شیعه
