جاریه بن قدامه یکی از اصحاب امام حسن (علیه السلام) (متوفی ۵۰ق) است، وی از اصحاب رسول الله (صلی الله علیه و آله) و همچنین از یاران امام علی(علیه السلام) نیز بوده است.
نسب جاریه بن قدامه
در اینکه نام جد جاریه بن قدامه چه بوده کمی اختلاف در مستندات تاریخی به چشم می خورد برخی به این باورند که نام جد جاریه بن قدامه زهیر بن حصین بوده است. اما برخی منابع دیگر دیدگاه مخالف این نظریه دارد و بر این باورند که نام جد یا پدر جاریه بن قدامه مالک است.[۱]
برخی مورحین بر این عقیده اند که جاریه بن قدامه از قبیله بنی سعد (از تیره‌های زید مَناه بن تمیم) بوده است از این جهت گاهی به وی سعدی تمیمی گفته اند.[۲] و از انجایکه وی مدتی در بصره برای بیعت گرفتن زندگی نموده است به وی بصری نیز گفته می شود.[۳]
تشکیک در صحابی بودن جاریه بن قدامه
در اینکه جاری بن قدامه از صحابه پیامبر (صلی الله علیه و آله) بوده یا از تابعین اختلاف وجود دارد. برخی، بر این باور این باور است جاریه بن قدامه پیامبر (صلی الله علیه و آله) را درک نکرده و در نتیجه وی را از تابعین می دانند. [۴] در برابر این دیدگاه کسانی هستند که جاریه بن قدامه را جزء اصحاب رسول الله (صلی الله علیه و آله) می دانند.[۵]
جاریه بن قدامه از راویان احادیث پیامبر (صلی الله علیه و آله)
جاریه بن قدامه از راویان احادیثی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نیز می باشد[۶] گفته اند که جاریه بن قدامه از رسول الله (صلی الله علیه و اله) درخواست نمود که به وی سخنی ساده تعلیم دهد و پیامبر (صلی الله علیه و آله) به او فرمود: «خشمگین مشو».[۷] اهل بصره و مدینه از جاری بن قدامه حدیث روایت کرده اند. علمای علم رجال، جاریه بن قدامه را در کتاب های رجالی توثیق نموده اند.[۸]
جاریه بن قدامه همراه امام علی (علیه السلام)
بعد از آنکه عثمان خلیفه سوم به اثر شورش مردم به قتل رسید، جاریه بن قدامه به بصره رفت و تلاش کرد که از مردم بصره به نام علی(علیه السلام) بیعت بگیرد. وی در جنگ جمل، صفین و نهروان که از طرف ناکسین، قاسطین و مارقین بر امام علی (علیه السلام) تحمیل گردیده بود همراه و همکار امام علی (علیه السلام) بود. [۹]
جاریه بن قدامه به صراحت لهجه معروف بود به گونه ای که بعد از صلح امام حسن (علیه السلام) با معاویه نزد معاویه رفت و در جواب از سخنان معاویه با شجاعت و بدون ترس و واهمه از محبت و دوستی امام علی (علیه السلام یاد نمود و به معاویه بی اعتنایی و وی را پست خواند.
جاریه بن قدامه در جنگ جمل که به فرماندهی عایشه و همراهی طلحه و زبیر در برابر امام علی (علیه السلام) راه افتاده بود در صف اول حمایت از امام علی (علیه السلام) قرار داشت. او فرمانده تمیمیان بصره بود که در رکاب امام علی (علیه السلام) از بصره در این جنگ شرکت کرده بودند،[۱۰]
نصیحت جاریه بن قدامه به عایشه
همانگونه که اشاره شد جاریه بن قدامه در جنگ جمل شرکت داشت او با حسرت نگاه می کرد که چگونه فتنه برای نابودی مسلمین از سوی همسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و برخی صحابه تشنه مال و قدرت در حال شکل گرفتن است. او به این منظور که بتواند فتنه را خاموش کند در نزد عایشه رفت و او را به سبب هتک ستر و حرمت خویش سرزنش کرد و خروج وی را بر امام (علیه السلام)، بزرگ‌تر و گران‌تر از قتل عثمان شمرد و از او خواست که باز گردد.[۱۱]
مدتی پس از جریان جنگ جمل جاریه بن قدامه همراه امام علی (علیه السلام) به سرزمین بابل رفت و در همین سفر بود که برای اینکه نماز عصر جاریه بن قدامه قضا نشود برای وی دعا کرد و از خداوند خواست که آفتاب را باز گرداند تا جاریه با وی نماز عصر بگزارد.[۱۲]
جاریه بن قدامه همراه در عصر امام حسن (علیه السلام)
جاریه بن قدامه پس از حضرت علی(علیه السلام) که توسط یک فرد خارجی نام ابن ملجم به شهادت رسید، به شهر مکه رفت و مدتی آنجا بود سپس به شهر مدینه رفت و سعی کرد تا از ساکنین این مناطق برای امام حسن (علیه السلام) بیعت بگیرد.[۱۳]
از برخی منابع تاریخی استفاده می شود که جاریه بن قدامه نزد امام حسن (علیه السلام) رفت و با وی بیعت کرد و شهادت امام علی (علیه السلام) را به ایشان تسلیت گفت و از آن حضرت خواست که برای نبرد با دشمن (معاویه و سپاه شام) لشکر کشی کند.
امام حسن (علیه السلام) در پاسخ به درخوست و یا پیشنهاد جاریه بن قدامه فرمود اگر مردم همه مانند تو بودند، به قصد چنگ با معاویه حرکت می کردم.[۱۴] پس از صلح امام حسن (علیه السلام) با معاویه، هنگامی که جاریه به نزد معاویه آمد، در پاسخ به سخنان تمسخر آمیز معاویه، با شجاعت و صراحت لهجه از دوستی با علی (علیه‌السلام) یاد کرد و معاویه را پست خواند.[۱۵] گفته می‌شود که معاویه از وی درگذشت و به او صد هزار درهم صله و به گفته ای نُهصد جریب اقطاع داد.
رحلت جاریه بن قدامه
صفدی در کتاب وافی بالوافیات مرگ جاریه بن قدامه را سال پنجاه هجری دانسته است؛ اما ابن حبان بوبستی معقد است که جاریه بن قدامه در زمان یزید بن معاویه حدود سالهای(۶۰ـ۶۴) دیده از جهان فروبسته باشد.[۱۶]
نتیجه گیری
یکی از اصحاب بزرگوار رسول الله (صلی الله علیه و آله) و امام علی و امام حسن (علیهمالسلام) جاریه بن قدامه است، وی همیشه با جریان حق به پیش رفت و از انحراف دور نمود او مرد مومین و دلاوری بود که در پیش معاویه حاکم مستبد و ظالم دلیرانه سخن گفت و حکومت وی را به باد انتقاد گرفت و به عایشه به جهت اینکه در برابر حکومت به حق امام علی لشکر کشی نموده بود زبان به نصیحت گشود.
پی نوشت ها
[۱]. ر.ک: خلیفه بن خیاط، الطبقات، ص۸۹، قس ص۳۰۵؛ صَفَدی، ج۱۱، ص۳۷.
[۲]. ابن حبیب، کتاب المحبّر، ص۲۹۰؛ طبرانی، المعجم الکبیر ج۲، ص۲۶۱.
[۳]. ر.ک: ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، ج۲، ص۵۲۰؛ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۶۱۵.
[۴]. ر.ک: عجلی، ج۱، ص۹۹؛ ابن اثیر، اسدالغابه فی معرفه الصحابه، ج۱، ص۲۶۳.
[۵] . مثلاً خلیفه بن خیاط، الطبقات؛ ص۸۹، ۳۰۵؛ ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل ، ج۲، ص۵۲۰؛ ابونعیم، معرفه الصحابه، ج۱، ص۴۸۹ـ۴۹۰؛ طوسی، ص۳۳.
[۶] . ابن حبیب، کتاب المحبّر ، ص۲۹۰
[۷] . ر.ک: حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۶۱۵؛ ابونعیم، معرفه الصحابه، ج۱، ص۴۹۰؛ طبرانی، المعجم الکبیر،ج۲، ص۲۶۱ـ ۲۶۲.
[۸] . برای نمونه ر.ک: عِجْلی، ج۱، ص۹۹؛ ابن حِبّان، کتاب الثقات، ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳، ج۳، ص۶۰؛ ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، ص۶۱.
[۹]. بلاذری، انساب الاشراف، ج۱۱، ص۴۸۲؛ طوسی، ص۵۹؛ ابن ماکولا، ج۲، ص۱؛ ابن اثیر، اسدالغابه فی معرفه الصحابه، ص۴۸۹ـ۴۹۰؛ ذهبی، ص۲۶.
[۱۰]. مفید، الارشاد، ۱۳۷۴ ش، ص۳۲۱.
[۱۱] طبری، تاریخ طبری، ج۴، ص۴۶۵.
[۱۲] . مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۴۷
[۱۳]. مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۱۰۲.
[۱۴]. طبری،تاریخ طبری، ج۴، ص۴۶۵.
[۱۵]. بلاذری، انساب الاشراف، ج۴، ص۱۰۶ـ ۱۰۷، ج۱۱، ص۴۸۲.
[۱۶] . صفدی، کتاب‌الوافى بالوفیات، ج۱۱، ص۳۷؛ ابن حبان، معرفه الصحابه، ص۷۱.
منابع
- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
- ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
- ابن اثیر، اسد الغابه فی معرفه الصحابه، قاهره ۱۲۸۰ـ۱۲۸۶، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
- ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۶.
- ابن حبّان، کتاب الثقات، حیدرآباد دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
- ابن حبیب، کتاب المحبر، چاپ ایلزه لیشتن شتتر، حیدرآباد دکن ۱۳۶۱/۱۹۴۲، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
- ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم، بی‌تا.
- احمدبن عبداللّه ابونعیم، معرفه الصحابه، چاپ محمد راضی بن حاج عثمان، ریاض ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
- محمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰.
- محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، بیروت: دارالمعرفه، بی‌تا.
- خلیفه بن خیاط، کتاب الطبقات، روایه موسی بن زکریا تستری، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳ ب.
- محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۴۱ـ۶۰ ه، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
- صفدی، خلیل‌بن ایبک، کتاب‌الوافى بالوفیات، ویسبادن ۱۹۶۲ـ۲۰۰۹،.
- سلیمان بن احمد طبرانی، المعجم الکبیر، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، چاپ افست بیروت ۱۴۰۴.
- طبری، محمدبن جریر، تاریخ‌الطبرى: تاریخ‌الامم والملوک، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۳۸۲ـ۱۳۸۷/۱۹۶۲ـ ۱۹۶۷.
- محمدبن عمرکشّی، اختیار معرفه الرجال، المعروف برجال الکشی.
- مسعودی، على‌بن حسین، مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر، چاپ شارل پلّا، بیروت ۱۹۶۵ـ۱۹۷۹.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
