تقویت اراده و عزت نفس کودکان با پنجاه روش عملی

عزت نفس کودکان، به معنای ارزشیابی و دیدگاه مثبت کودکان به خود و ارزش هایشان است. کودکان، از جمله نوجوانان، باید توانمند شوند تا حق بیان خود را با توجه به قابلیت های تکاملی خود به دست بیاورند؛ عزت نفس خود را رشد دهند و دانش و مهارت های مورد نیاز برای حل اختلافات، تصمیم گیری، ارتباط و تحمل چالش های زندگی را بیاموزند.

عزت نفس کودکان و نوجوانان، آنان را در برابر مشکلات روانی و ناامیدی محافظت می کند و آنها را قادر می سازد تا با موقعیت های سخت و استرس زا زندگی کنار بیایند. با توجه به ارتباط مهمی که بین عزت نفس کودکان و میزان اراده آنان وجود دارد لازمست در ابتدا به موضوع اراده کودک اشاره شود:

مفهوم اراده در کودک

میزان اراده، از خواص فطری انسان نیست. انسان اراده را نه با ارث به دست می آورد و نه با اراده ضعیف و یا قوی به دنیا می آید، بلکه اراده نیز همانند بسیاری از صفات، در جریان فعالیت انسانی شکل می گیرد و شرایط زندگی سهم عظیمی در تکامل اراده دارد.

یک اراده پخته و رسیده، یک خاصیت ترکیبی است که تحت تأثیر جهان بینی و پایه های اخلاقی انسان، تمایلات او، شایستگی های او، به دنبال هدف رفتن های او و… شکل می گیرد و تکامل می یابد. طبیعی است که درباره اراده کودک خردسال، نمی توان آن مفهوم اراده بارور رسیده را که مربوط به انسان بالغ است تطبیق داد.

ابزار اراده در کودکان

درباره ابزار اراده در کودکان، به مبانی متعددی می شود اشاره کرد:

۱-وجود هدف معین
2-کوشش برای حفظ هدف
3-استعداد کودک بر فائق آمدن به مشکلات به خاطر توفیق یافتن به هدف و خواسته خود
4-استعداد کودک در به تأخیر انداختن امیال
5-استعداد کودک در خودداری
6-استعداد کودک در تأثیرپذیری و همانندسازی

واقعیت این است که هیچ ماشینی نمی تواند بی ترمز باشد و هیچ اراده ای نیر نمی تواند بی ترمز باشد. اراده نه تنها خواستن و توفیق یافتن است بلکه تسلط بر نفس و خودداری نیز هست.

اگر کودک عادت کند که همیشه امیال خود را به مرحله عمل درآورد و هیچ گاه تمرین ترمز کردن نکند، دارای اراده قوی نخواهد شد. فرم و شکل دادن اراده در کودک، می بایستی در همان خط سیر کامل آن خصوصیاتی که برای رفتار یک شخص بالغ با اراده لازم است جریان یابد. به کودک باید آموزش داده شود که در مقابل خود، هدفی قرار دهد و با استقامت به سوی آن هدف پیش برود و فعالیت کند.

خواستن مسئولیت از کودک در حد امکانات او از همان اوایل زندگی دقیقا از آن لحظه ای که می تواند مخاطب قرار گیرد و خطاب به خود را می فهمد و شروع به بیان مطلب می کند، باید شروع شود.

متاسفانه بسیاری از والدین کودک، خود را در محدودیت فوق العاده ای بزرگسالان احاطه می کنند. این چنین کودکانی، کوچکترین کوششی برای نیل به خواسته های خود انجام نمی دهند و بعضا به جای کودک کارهای او را انجام می دهند، حتی آن کارهایی که کودک خود قادر به انجام آن است. در چنین شرایطی، هرگز کودک دارای  اراده نخواهد شد و انسانی عاری از سجایای محکم و عقاید پایدار خواهد بود.

برای تقویت اراده کودک، قبل از هر چیز، می بایستی او را با یک روش منظم روزانه آشنا کرد، به طوری که زمان غذا خوردن، به بستر رفتن، جمع کردن اسباب بازی ها، شستن دست ها قبل از غدا، بازی کردن، تماشای تلویزیون، رفتن به پارک و نظایر آن تعیین گردد، این برنامه منظم زندگی تشکیلات دادن و فعالیت را به کودک می آموزد و بدین و سیله خصوصیات اخلاقی مربوط به اراده او را شکل می دهد.

والدین به تدریج و از همان روزهای آغاز شکل گیری شخصیت کودک (مخاطب قرار گرفتن، فهمیدن خطاب) باید به او بیاموزند تا کارهای جسمانی مربوط به خود را مانند پوشیدن و در آوردن لباس، شانه کردن مو، مسواک زدن، جمع آوری لوازم بازی و غیره انجام دهد و در ضمن، حس همکاری و تعاون را نیز با دادن مسئولیت آب دادن گلدان ها و کمک کردن برای چیدن سفره و یا جمع آوری آن در او ایجاد کرد و از خسارت احتمالی که کودک بر اثر انجام امور ایجاد خواهد کرد، نهراسید چون تمامی این امور، منجر به پرورش اراده در کودک حساس می باشد.

تکامل اراده کودک

در بزرگسالان و والدین، رفتار واحدی نسبت به کودک وجود داشته باشد و در مناسبات خود با کودک، همیشه صادق باشند چون هیچ چیز بدتر از اختلاف عقیده بین پدر و مادر و سایر بزرگسالان در زمینه تربیت کودک نیست. مثلا پدر کاری را به کودک محول می کند، بزرگسالی می گوید او توان انجام آن کاررا ندارد و یا مادر می گوید: بچه را خسته نکن، و یا خود امور  محوله به کودک را انجام می دهد.

در اثر این نوع برخوردها در کودک، دورویی در رفتار و حیله گری و تزویر خاص به و جود می آید. در بسیاری از خانواده ها کودک خردسال، در سر دو راهی عاطفه قرار می گیرد و اختلاف بزرگترها، احساسات او را جریحه دار می کند. بهتر است که هرگز اختلافات، به کودکان معصوم انتقال داده نشود.

با صادق بودن و عمل به و عده های داده شده، پایبندی به اصول اخلاقی را به کودک بیاموزید و به جای دادن وعده و عمل نکردن به آن، بر سر حرف خود ثابت قدم باشید تا کودک نیز به شما اعتماد کند و خود نیز بیاموزد که وقتی وعده می دهد، آن را اجرا نماید و بدین ترتیب در او پایبند بودن به گفته و حس مسئولیت، تقویت شود.

برای تکامل اراده و تقویت عزت نفس کودکان، می بایست مسلط شدن بر امیال و احساسات، هوی و هوس، احساس ترس، درد و رنج را به آنان آموخت؛ زیرا اینگونه اعمال، اراده کودک را استحکام می بخشد و والدین باید به هوش باشند که سال های اولیه زندگی کودک بهترین و مناسب ترین زمان برای پایه گذاری اساس خصوصیات اراده به یک انسان است و هر چه کودک بزرگتر می شود به همان اندازه خواسته های پدر و مادر از او باید بیشتر گردد و به همان نسبت او باید به دستورات آنان بیشتر پایبند گردد و خصوصیات اراده او تحت تربیت بیشتر قرار گیرد.

استاد شهید مرتضی مطهری(ره) در کتاب «تعلیم و تربیت در اسلام» نوشته است: تربیت عبارتست از پرورش دادن به معنای شکوفا کردن استعدادهای موجود زنده و اگر قرار باشد کسی پرورش یابد و تربیت شود، باید کوشش کرد همان استعداد را که در او هست بروز و ظهور کند. آن چیزی را که نیست، نمی توان پرورش داد.

عناصر مهم در تقویت عزت نفس کودکان

می گویند کودکان بزهکار به توجه، محبت و پذیرش بیشتری نیاز دارند. اغلب آنان، احساس انزوا و جدایی می کنند که این امر، آسیب پذیری آنان را نیز افزایش می دهد. به عبارت دیگر، کودکانی که دارای حس خودارزشی هستند کمتر دچار بزهکاری می شوند. بنابراین چه باید بکنید تا عزت نفس کودکانتان تقویت کنید. عناصر مهمی در تقویت عزت نفس کودکان، نقش آفرینی دارند که در این بخش، به چهار عنصر و رکن مهم اشاره می کنیم:

۱-محبت

بیشتر اوقات، دوست داشتن کودکان، خیلی ساده و آسان است اما در برخی مواقع، مشکل. ابراز محبت به کودکی که پیوسته بی تربیت، ناسازگار و بدخلق است، همچون بیشتر کودکانی که دوران بلوغ را سپری می کنند، سخت است. جالب است بدانیم در این زمان است که او، به محبت بیشتری نیاز دارد.

والدینی که هم در دوران سرکشی و ستیز کودکان و هم در دورانی که کودکان نوپا می باشند و از شیرینی خاصی برخوردارند، به آنان توجه می کنند، در واقع پایه عزت نفس کودکانشان را می سازند.

قوانین روشنی را تنظیم کرده و آنان را اجرا کنید. سعی نکنید در اجرای آن، از تنبیه های مختلف استفاده کنید. کودکان اشتباه خواهند کرد و هیچکس همیشه از تمام قوانین، پیروی نخواهد کرد.

۲-زمان

یکی دیگر از مواردی است که برای تقویت عزت نفس کودکان مهم است، گذراندن وقت با آنهاست. کودکان به زمان با کیفیت، نیاز دارند. آنان به شما نیاز دارند تا در حیاط مدرسه و بازی و حتی در برخی زمان های معمولی، در کنارشان باشید. این بدین معنا نیست که شما باید کاملاً در همه احوال مراقب کودکانتان باشید.

اغلب برای بیشتر کودکان فقط حضور والدین در خانواده کافی است. گاهی اوقات مشغله کاری در بیرون از خانه به قدری زیاد است که مجبوریم زمان خیلی کمی را با کودکانمان بگذرانیم. هیچ چیز مشکل تر از این نیست که برای بودن با کودک، زمان کافی پیدا کنیم، ولی باید بدانیم که این زمان، برای رشد کودک اهمیت دارد. تا آنجایی که می توانید، وقت زیادی را با کودکتان بگذرانید.

اگر شما بیش از یک فرزند دارید، سعی کنید طوری وقت خود را تقسیم کنید که به هر یک از فرزندانتان، زمان کافی اختصاص یابد. گرچه تنظیم زمان بندی بدین شکل مشکل است ولی این مسئله، برای رشد کودک ضروری است ؛حتی اگر لازم باشد از فعالیت های دیگر زندگی خود صرف نظر کنید.

همیشه سعی کنید در لحظه های مهم زندگی فرزندانتان حاضر باشید. حضور در بازی های مدرسه ای، مراسم اعطای جوایز و… لحظات مهمی هستند که طبیعتاً کودکان دوست دارند با شما سهیم شوند.

۳-انضباط

حکمفرما کردن انضباط در خانواده، کاری بس مشکل است. تنظیم قوانین منصفانه و به کار بستن آنها به طور منطقی، می تواند مهارتهای هر پدر و مادری را آزمایش کند.

مهم نیست که شما چه حد و حدودی را در مورد کودکانتان بکار می برید؛ زیرا آنان همواره در جستجوی راه هایی برای شکستن این حد و حدود هستند. این امر، طبیعی است؛ ولی کودکانی که از قوانین و حد و حدود آن تبعیت می کنند، احساس مهم بودن می کنند. مهم نیست که تا چه اندازه آنان ممکن است از خود مقاومت نشان دهند.

قوانین روشنی را تنظیم کرده و آنان را اجرا کنید. سعی نکنید در اجرای آن، از تنبیه های مختلف استفاده کنید. کودکان اشتباه خواهند کرد و هیچکس همیشه از تمام قوانین پیروی نخواهد کرد. محدودیت ها را استوار ولی دوستانه اجرا کنید.

۴-پذیرش

یکی از ارکان تقویت عزت نفس کودکان، پذیرش است که انجام آن، دشوار می باشد. برای والدین، طبیعی است که نسبت به کودکانشان، امیدواری زیادی داشته باشند. همه ما دوست داریم که کودکانمان، دارای تحصیلات دانشگاهی بوده و یا بهترین شاگرد در کلاس درس باشند. ما از کودکانمان، انتظارات زیادی داریم ولی آنان، بیشتر انتظارات ما را برآورده نمی کنند.

منظور از پذیرش کودک (به عنوان یکی از روش های مهم تقویت عزت نفس کودکان)، پذیرش او در همه شرایط است. هر کودکی دارای مشخصه منحصر به فرد خویش می باشد و از نقاط ضعف و قوت برخوردار است. به طور یقین ما باید انتظار داشته باشیم که کودکانمان تا آنجا که می توانند تلاش کنند. در هر صورت چه آنان در کاری به راحتی موفق شوند یا به سختی از آن عبور کنند، تشویق کارهایشان و تصدیق قوه خود ارزشی برای آنان بسیار ضروری است.

به کودکان خود، امیدوار باشید

به جای نصیحت کردن آنان برای انتخاب های بد، انتخاب خود آنان را مورد تمجید قرار دهید. این رویکرد مثبت، تاثیر مهمی بر تقویت عزت نفس کودکان دارد. همه کودکان دچار اشتباه می شوند. به کودکان کمک کنید که از اشتباهات خود، پلی برای موفقیت بسازند. به احساسات کودکانتان احترام بگذارید. هرگز نسبت به تردیدها، ترس ها، عقاید و افکار آنان، بی اهمیت نباشید.

پیشرفت کودکانتان را ارج نهید. کودکانتان باید بدانند که شما از آنان، انتظار تلاش فراوان دارید ولی ظرفیت های آنان را نیز می شناسید؛ پیشرفت های آنان را تمجید کرده و هرگز آنها را به خاطر اشتباهاتشان شرمسار نمی کنید و بدین وسیله، به آنها اعتماد به نفس بدهید.

کمک کردن به کودکان براى اینکه خود را دوست داشته و تصورى مثبت از خویش داشته باشند، یکى از بزرگترین موهبت هایى است که هر مادر یا پدرى می تواند به فرزند خویش پیشکش کند. اگر عزت نفس کودکان، کامل باشد، در واقع آنان کلید رمز زندگى موفقیت آمیز را در دست دارند.

وجود ضعف عزت نفس کودکان، ناشی از خود آنها نیست بلکه بزرگترها و عموما مادران و پدران، مسبب این موضوع هستند. از این رو ما مادران و پدران که مهمترین تاثیر را بر زندگى فرزندانمان می گذاریم وظیفه داریم به آنان کمک کنیم تا طعم موفقیت را بچشند مرتکب خطا شوند بی آنکه احساس شرم کنند و از وجود خود احساس غرور و سربلندى کنند. این امر زمانى به حقیقت مى‌پیوندد که به فرزندانمان نشان دهیم که آنان مهم بی همتا و داراى ویژگی هاى خاص و منحصر به فردند و از شایستگى و توان کامیابى در تحصیل و زندگى برخوردارند.

تربیت درست کودکان، تا حد زیادى در گرو انجام دادن بسیارى کارهاى درست و کوچک است. هر پدر و مادرى می تواند بسیارى کارهاى درست و مناسب انجام دهد تا در فرزندش احساس «خود ارزشمندى» به وجود آورد. شما می توانید از طریق مراقبت، گوش دادن، ستودن، قوت قلب بخشیدن، دلگرم کردن و جدى گرفتن فرزندان خود، باعث تقویت عزت نفس کودکانتان شوید و انسانى کامیاب از آنان بسازید.

روش هاى عملى براى تقویت عزت نفس کودکان

در ادامه، به پنجاه پیشنهاد و روش عملی برای تقویت عزت نفس کودکان اشاره می کنیم:

۱-نخستین گام را براى تقویت عزت نفس کودکان، پرهیز از اسم و نامگذاری نامناسب آنهاست تا یک عمر، دچار ناراحتى و سرافکندگى نشوند.

۲-هر روز فرزند خود را در آغوش بگیرید.

۳-همواره خوبی ها نقاط قوت و ویژگی هاى مثبت را در فرزند خود جستجو کنید.

۴-به حرف و درددل هاى فرزند خود خوب گوش دهید. حرف او را قطع یا جمله هایش را کامل نکنید. به همه حرف هاى او و احساسى که در آنها نهفته است توجه کنید.

۵-وقتى فرزندتان نیاز به آرامش دارد نگران نباشید که موهایتان آشفته یا لباس هایتان چروک شود. اهمیت قائل شدن براى فرزندتان سبب می شود تا بتوانید رابطه اى صمیمانه و عاطفى با او برقرار کنید. این یکى از پایه هاى تقویت عزت نفس کودکان شماست.

۶-به خواب هاى آشفته فرزندتان ـ که براى شما بازگو می کند خوب گوش بدهید.

۷-براى اسباب بازی هاى مورد علاقه فرزندتان ارزش قائل شوید.

۸-همواره به فرزند خود فرصت دیگرى بدهید تا خطا و اشتباهش را اصلاح کند.

۹-وقتى فرزندتان خردسال است هر کارى دارید کنار بگذارید هر شب او را به رختخوابش برده و برایش قصه بگویید.

۱۰-هنگام بازى کردن با فرزند خود او را در نظر بگیرید و به حرفش گوش بدهید تا دریابید که نظرش درباره خودش و شما چیست.

۱۱-موفقیت هاى فرزند خود را هر چند کوچک و ناچیز بستایید.

۱۲-عادت نکنید که فرزند خود را با فرزند دیگران مقایسه کنید.

۱۳-تا آنجا که ممکن است شرایطى پیش نیاورید که به فرزندتان بگویید: «اگر نکنى واى به حالت!»

۱۴-برخى کتاب هاى مورد علاقه شما ممکن است براى فرزندتان جالب و قابل فهم باشد آن را براى او بازخوانى کنید.

۱۵-اجازه دهید فرزند شما کودک نوزادتان را کمى بغل کرده او را ناز و نوازش کند.

۱۶-اگر هنوز فرزند خردسال شما خودش را خیس می کند و قادر به استفاده از دستشویى نیست کارى نکنید که او احساس کند بچه بدى است.

۱۷-برخى اوقات پاى تلویزیون بنشینید و برنامه هاى مورد علاقه او را همراه کودکتان تماشا کنید.

۱۸-وقتى براى فرزندتان قصه یا افسانه اى تعریف می کنید که آن را دوست دارد بکوشید نام فرزند خود را روى شخصیت هاى مثبت یا قهرمان آن قصه یا افسانه بگذارید.

۱۹-به فرزندتان نگویید: «تو دیگر بزرگ شده اى نباید بچگى کنى».

۲۰-فرزندتان را وادار به کارهایى نکنید که از آنها هراس دارد.

۲۱-وقتى فرزندتان با شما صحبت می کند، حتما پاسخش را بدهید یکى از ارزشمندترین هدیه ها این است که وقت خود را در اختیار او بگذارید. نادیده گرفتن حرف ها و درددل هاى فرزندتان سبب می شود که او احساس کند فرد بی ارزش و بی مقدار است.

۲۲-بچه ها را از سر اجبار، به انجام کارى مجبور نکنید؛ این امر، سبب کاهش عزت نفس کودکان می شود.

۲۳-به فرزندتان یاد دهید بعد از خوردن غذا شکرگزار نعمت هاى خداوند باشد.

۲۴-با کمک فرزندتان دانه اى بکارید یا گیاهى برویانید. این قبیل همکاری ها و مسئولیت پذیری ها، سبب تقویت عزت نفس کودکان می شود.

۲۵-در اواخر زمستان با فرزندتان نخستین نشانه هاى بهار را جستجو کنید. (برانگیختن حس کنجکاوى کودکان براى درک شگفتی هاى طبیعت، زمینه ساز تلاش ها و کنجکاوی های بیشتر آنان شده و سبب تقویت بیشتر عزت نفس کودکان می شود)

۲۶-وقتى در سفر هستید به فرزندتان تلفن کنید و بگویید دلتان برایش تنگ شده است.

۲۷-همواره این بینش را به فرزندتان القا کنید «مى دانم که تو از عهده انجام دادن آن برمى آیى.»

۲۸-هرگاه خطایى از شما سر زد، صادقانه از فرزندتان عذرخواهى کنید. این، نوعی شخصیت دهی به کودک است و باعث تقویت عزت نفس کودکان می شود.

۲۹-به این نکته مهم توجه کنید که چگونگى رفتار والدین با یکدیگر، به اندازه نحوه رفتار آنان با فرزندشان اهمیت دارد.

۳۰-با دادن مسئولیت کارهاى عادى روزانه به فرزند خود، او را فردى مسئولیت پذیر بار آورید (مثل آب دادن به گلدان). مسئولیت دادن، گامی مهم در تقویت عزت نفس کودکان است.

۳۱-همراه فرزندتان دعا و نیایش کنید.

۳۲-اگر فرزندتان گوشه گیر و خجالتى است و در جمع احساس راحت بودن نمی کند در حضور دیگران برایش احترام قائل شوید و در خلوت در آغوشش بگیرید.

۳۳-به یاد داشته باشید هیچ بچه اى نباید با احساس زیادى بودن و سر بار بودن زندگى کند.

۳۴-در حضور فرزندتان از موفقیت هاى او براى دیگران تعریف کنید.

۳۵-به فرزندتان یاد بدهید که با ادب و با نزاکت باشد. ادب و نزاکت، سبب افزایش عزت نفس کودکان در اجتماع می شود.

۳۶-نگذارید فرزندتان به بازی هاى ویدئویى یا رایانه اى خشونت آمیز رو آورد.

۳۷-اگر قرار است اتفاق مهمى (چه خوب چه بد) در خانواده رخ دهد صبر نکنید تا آخرین دقیقه خبر آن را به فرزندتان بدهید. اگر جز این باشد او احساس می کند که وجودش در خانواده اهمیتى ندارد.

۳۸-از به کار بردن کلمه ها و عبارت هاى توهین آمیز (مانند: گوساله!) یا (تو به هیچ دردى نمی خورى!) خطاب به فرزندتان جدا خوددارى کنید.

۳۹-تا آنجا که امکان دارد در مسائل و مشکلات مربوط به روابط خواهرها و برادرها دخالت نکنید. معمولا خود آنان مسائلشان را بهتر حل می کنند.

۴۰-حریم خصوصى و امور شخصى فرزند خود را محترم شمارید.

۴۱-در روز جشن نیکوکارى یا جشن عاطفه ها همراه فرزندتان براى کمک بروید.

۴۲-به فرزندتان کمک کنید تا از تغییرات جسمی اى که در دوران نوجوانى و جوانى در او ایجاد می شود آگاه باشد.

۴۳-مراقب باشید که استفاده از رایانه بخش عمده اى از وقت و زندگى فرزند جوانتان را نگیرد تا او را از داشتن زندگى فعال و اجتماعى بازدارد. و به فردى منزوى و محروم از حضور در جمع همسالان تبدیل کند.

۴۴-در پایان هر سال همراه با فرزندتان کامیابی ها و دستاوردهاى فردى و خانوادگى دوازده ماه گذشته را مرور و ارزیابى کنید.

۴۵-سعى نکنید در رفتار بینش یا لباس پوشیدن فرزند جوانتان الگویش شما باشید.

۴۶-فرزند خود را با پوشش و سر و وضع مناسب روانه مدرسه کنید.

۴۷-به فرزندتان اجازه دهید تا با شما در برنامه ریزى براى بهبود امور جارى خانه و خانواده هم فکرى کنند.

۴۸-به فرزندتان نشان دهید که چگونه وظایف و تکالیف بزرگ را به مراحل یا اجزاى کوچکتر تقسیم کند و آنها را یک به یک (قدم به قدم) انجام دهد تا از دشوارى کار کاسته شود.

۴۹-براى واداشتن فرزندتان به انجام کارى به او رشوه ندهید. این ابزار مناسبى براى ایفاى نقش مادر یا پدر بودن نیست.

۵۰-به اندیشه ها ایده ها و نظرهاى فرزندتان بی اعتنا نباشید و آنها را بی اهمیت و ناچیز نشمارید.

نتیجه گیری

عزت نفس کودکان عبارتست از ارزشیابی و دیدگاه مثبت کودکان نسبت به خود و ارزشهایشان. عزت نفس کودکان به آنها کمک می کند تا خود را رشد دهند و دانش و مهارت های مورد نیاز برای حل اختلافات، تصمیم گیری، ارتباط و تحمل چالش های زندگی را بیاموزند و با موقعیت های سخت و استرس زای زندگی کنار بیایند. روش هایی برای تقویت عزت نفس کودکان وجود دارد که مهمترین آن، پذیرش کودک از سوی والدین در همه شرایط است. در این راستا به پنجاه روش عملی پیرامون تقویت عزت نفس کودکان اشاره شد.

منابع اقتباس: پایگاه باشگاه اندیشه، گردآورى: فاطمه پوراسماعیل؛ بانک اطلاعاتى مقالات، نازخند صبحى؛ تبیان، تنظیم از کهتری