سفر تاریخى و سرنوشت ساز هشتمین آفتاب تابناک آسمان ولایت، امام على ابن موسى الرضا(علیه السلام) به ایران، این سرزمین را کانون مقدس اهل بیت (علیه السلام) قرار داد تا آنان که بى صبرانه در انتظار طلوع خورشید ولایت در ایران بودند فرصت آشنایى با خاندان رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم) واهل بیت(علیهم السلام) او را بیابند.

با هجرت امام رضا(علیه السلام) به مرو، اگرچه بدون رضایت قلبى ایشان صورت گرفت، خیل مشتاقان و دوستداران و نزدیکان آن حضرت که دورى و فراغ از ایشان را برنمى تابیدند بار سفر بستند و با انگیزه دیدار با آن بزرگوار مشقات سفر طولانى از مدینه تا مرو را به جان خریدند، اگر چه بسیارى از آنان به دلیل نیات پلید دستگاه خلافت و مخالفان اهل بیت(علیهم السلام) در همان راه به دیدار معبود شتافتند و با آرزوى دیدارش ، به لقاءا… پیوستند.

کریمه اهل بیت، فاطمه معصومه(سلام الله علیها)، دختر دانشمند و پرهیزکار موسى بن جعفر(علیه السلام) از برجسته ترین شخصیتهایى است که مشتاقانه به دیدار برادر بزرگوارش شتافت و اگرچه فرصت پیدا نکرد محضر آن امام را دریابد، ولى سفر آن بانوى گرامى به شهر ساوه و قم اگرچه کوتاه و در دوره بیمارى صورت گرفت، منشأ خدمات فراوانى براى ایرانیان بود.

حضرت فاطمه معصومه(سلام الله علیها) همواره در طول تاریخ مورد توجه بسیارى از دانشمندان، فضلا و عالمان دینى قرار گرفته است. بسیارى از بزرگان دینى مقامى شامخ و هم شأن دردانه رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فاطمه زهرا(سلام الله علیها) براى آن بزرگوار قائلند. همچنان که ائمه معصومین(علیه السلام) نیز خود، بارها و در روایتهاى متعدد شأن و فضایل والاى حضرت معصومه(سلام الله علیها) را ستوده و دوستداران اهل بیت(علیهم السلام) را به توجه بیشتر به ایشان فراخوانده اند. فاطمه معصومه(سلام الله علیها) به لحاظ مقام بلند معنوى و علمی، جلوه اى از وجود حضرت زهرا مى باشد که در پاکدامنى و طهارت نفس مقامی در شأن حضرت زهرا(سلام الله علیها) پیدا کرده است. آن بزرگوار همچون صدیقه کبری(سلام الله علیها) از همان آغاز در دامن پدرى مهربان و شخصیتى معنوى و جلیل القدر (موسى بن جعفر) و در خاندانى که به علم و تقوا و فضایل اخلاقى شهرت داشتند، پرورش یافت و آداب و خلوص دینى و روحانى را در محضر پدر و برادر بزرگوار خویش فراگرفت.

عبادت، زهد، پارسایی، تقوا و پاکدامنى حضرت معصومه(سلام الله علیها) همچون مادرش، زهرا(سلام الله علیها) زبانزد دوستداران خاندان پاک عصمت و طهارت(علیهم السلام) بود.

آن حضرت به لحاظ علمى و اخلاقى نیز والاترین مقام را در بین فرزندان امام موسی(علیه السلام) بعد از برادر بزرگوارشان، امام رضا(علیه السلام) داشت،آن گونه که باید او را چون مادرش، «عالمه غیر معلمه» نامید.

فاطمه اى دیگر از نسل پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)

«فاطمه» در لغت به معنى بریده شده و جدا شده مى باشد و علت این نامگذارى بر طبق احادیث نبوى ، این است که پیروان فاطمه(سلام الله علیها) به سبب او، از آتش دوزخ بریده ، جدا شده و برکنارند. بنابراین چون صدیقه کبری(سلام الله علیها) در مقام عصمت ، پاکدامنى و تقدس روحى و جسمى در بالاترین مقام قرار داشت، به همین اسم نامیده می شد.

موسی بن جعفر(علیه السلام) نیز نام دخترش را چون پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) ، فاطمه نهاد. فاطمه معصومه(سلام الله علیها) نیز مانند مادرش داراى عالى ترین مقامات معنوی و پاکترین مکانت روحى است. آن بزرگوار همانند زهراى مرضیه، همچون پاره اى است که از آتش دورافتاده و در بالاترین جایگاه قدسى قرار گرفته است. آن حضرت علاوه بر طهارت ظاهرى و حجب و حیای بیرونی، طهارت روحى و باطنى خاصى دارد که معنویت و نورانیت خاصى به او بخشیده است.

تجلیگاه عصمت زهرا(سلام الله علیها)

حضرت فاطمه معصومه(سلام الله علیها) بانویى بهشتى و آراسته به زیباییهای معنوى و روحى است که فضایلش دلیلى جز عصمت ندارد. آن بانوى مقدس، پرورش یافته دامان بزرگ مردى است که چون پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) ، جایگاهى رفیع و مقامى بلند در نزد خداوند داراست. همچون مادرش(زهراى اطهر)، پاکى رفتار و پاکى کردار پدر را تجربه نموده و همانند او خود از زینتهاى مادى و زیورهاى ظاهری بریده است. عصمت معصومه(سلام الله علیها) همان عصمت زهراست و شاید از دلایلی که او را معصومه نامیده اند، این باشد که مقام عصمت مادرش، زهرای اطهر(سلام الله علیها) در او تجلى یافته باشد. بى شک به دلیل همین مقام عصمت است که جایگاهى بلند در بین ائمه معصومین(علیه السلام) یافته است.

بنابر روایات، لقب معصومه اولین بار از سوى امام رضا(علیه السلام) بر خواهر نهاده شد و ایشان از روى محبت و اشتیاق به خواهر، او را بدین نام فراخواند. آن گونه که آن امام در جایى مى فرماید:«هرکس معصومه را در قم زیارت کند، مانند کسى است که مرا زیارت کرده باشد.»(۱)

فداها ابوها

از شواهدى که مى توان به وجود شباهت بین صدیقه کبری(سلام الله علیها) و فاطمه معصومه(سلام الله علیها) دلالت کرد، اینکه هر دو بزرگوار توسط پدران گرانقدر خویش با یک عبارت خاص(فداها ابوها) که براى هیچ بانوى دیگری به کار نرفته است، مورد تفقد قرار گرفته اند.

یکی از علماى معروف نجف اشرف از کتاب «کشف اللئالى » نقل کرده است که روزی جمعى از دوستداران و شیعیان موسى بن جعفر(علیه السلام) برای طرح مسایل خود به محضر آن حضرت رهسپار مى شوند. در این هنگام امام کاظم(علیه السلام) در مسافرت بودند، لذا سؤالهاى خود را نوشته و به خانواده امام تحویل دادند تا در سفر بعد به دیدار آن امام نائل شوند. هنگام وداع دیدند حضرت معصومه(سلام الله علیها) پاسخ پرسشها و مسایل آنها را نوشته و آماده کرده است. آنها شادمان مى شوند و آن را مى گیرند. در هنگام مراجعت در مسیر با امام کاظم(علیه السلام) روبه رو مى شوند و ماجرا را به عرض حضرت مى رسانند. امام(علیه السلام) آن نوشته را از آنان مى خواهد و مطالعه مى کند و پاسخهای فاطمه معصومه(سلام الله علیها) را درست مى یابد. آنگاه سه بار مى فرماید: «فداها ابوها» (پدرش به فدایش باد)

این موضوع علاوه بر مقام بلند علمى حضرت معصومه(سلام الله علیها)، توجه خاص امام کاظم(علیه السلام) به ایشان را نیز مى رساند زیرا این عبارت فقط درباره حضرت صدیقه کبری(سلام الله علیها) و آن هم از زبان پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) به کار رفته بود.

شفیعه روز جزا

«شفاعت» از مهمترین اصول مذهب شیعه به شمار مى آید. در اسلام بالاترین جایگاه شفاعت از آن رسول خداست و بعد از ایشان، ائمه معصومین(علیه السلام) از این جایگاه براى نجات اهل محشر برخوردارند. با این حال، دو تن از برجسته ترین بانوان اسلام نیز از چنین جایگاهى برخوردارند و به نقل از روایات در روز محشر دستگیر دوستداران و محبان اهل بیت(علیهم السلام) قرار مى گیرند؛ حضرت زهرا(سلام الله علیها) و فاطمه معصومه(سلام الله علیها). درباره شفاعت گسترده دختر رسول خدا همین بس که شفاعت به عنوان مهریه آن بزرگوار از طرف خداوند مقرر گردید و بنا به روایات اسلامى ، آن حضرت در روز قیامت به عنوان شفیعه روز جزا، به شفاعت گسترده از امت خویش خواهد پرداخت. با این حال پس از صدیقه کبرى هیچ بانوى دیگرى به جز حضرت معصومه(سلام الله علیها) در گستردگى شفاعت در حد حضرت زهرا(سلام الله علیها) قرار ندارد.

شفاعت گسترده حضرت فاطمه معصومه(سلام الله علیها) تا آنجاست که سالها قبل از تولدش، امام صادق از ایشان خبر داده و مى فرمایند:« به زودى بانویى از فرزندانم به آن سوى کوچ مى کند که نامش فاطمه دختر موسى بن جعفر است که با شفاعت او همه شیعیانم وارد بهشت مى شوند» (۲)

و در جایى دیگر فرمود:

«همه امت جدم محتاج شفاعت معصومه اند و با شفاعت ایشان به بهشت مى روند.»

برادر بزرگوار آن بانوى بزرگوار، امام رضا(علیه السلام) نیز در زیارتنامه ای که براى خواهر گرامى اش آورده در بیان اوصاف آن بانوی مکرمه به مقام شفاعت حضرت معصومه(سلام الله علیها) اشاره مى کند. در این زیارتنامه مى خوانیم: «اى فاطمه در بهشت شفاعتم کن، زیرا تو مقامی بس ارجمند و والا در پیشگاه خداوند دارا هستی» (۳) و این خود نشان دهنده شأن و مقام بسیار عظیم آن شفیعه روز جزا است چنانچه در فراز دیگرى از زیارت مخصوص آن حضرت آمده است که : «فان لک عند ا… شأنا من الشأن»(۴) و این عبارت بدین معناست که اگر ما از تو طلب شفاعت مى کنیم بدین دلیل است که تو در پیشگاه خداوند داراى شأن و منزلتى عالى و وصف ناپذیر هستی که فقط خداوند و اولیایش بر این رتبه و جایگاه واقفند.

علاوه بر ایشان، امام جواد(علیه السلام) نیز به گونه اى به همین موضوع اشاره کرده است:«هر کس حضرت معصومه(سلام الله علیها) را زیارت کند بهشت بر او واجب می شود»

دفاع از حریم ولایت

از دیگر ابعادى که مى توان به وجود شباهتهایى بین این دو بانوى گرانقدر- فاطمه زهرا و فاطمه معصومه(سلام الله علیها)- پى برد بحث ولایت پذیرى و دفاع از حریم ولایت مى باشد.

حضرت زهرا(سلام الله علیها) در روزهاى سخت بعد از رحلت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) تا واپسین لحظات عمر گرانبار خویش، در دفاع از حقانیت و جایگاه ولایت امیرمؤمنان به بیان استدلالهاى متین و استوار و روایتهاى متعددی از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) مى پرداخت و بدین طریق براى اثبات جایگاه ولایت در خاندان اهل بیت(علیهم السلام) تلاش مى نمود. از مهمترین استدلالهاى آن حضرت، خطبه ایشان در مسجد مدینه بود که سرشار از مفاهیم بلند ولایى مى باشد. اما همان گونه که حضرت زهرا(سلام الله علیها) در چنان شرایط حساسى به دفاع از اهل بیت(علیهم السلام) پرداخت دیگر سلاله پاک رسول ا…، فاطمه معصومه(سلام الله علیها) ، دختر دانشمند موسى بن جعفر نیز در شرایطى که اهل بیت(علیهم السلام) از جایگاه واقعى خویش دور افتاده بود و جانشینان بر حق رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) یکى پس از دیگری به شهادت مى رسیدند، با اشاره به روایاتى از پدران خویش، به ویژه فاطمه(سلام الله علیها)، به تبیین حقانیت ائمه معصومین(علیه السلام) و بخصوص امیرالمؤمنین(علیه السلام) پرداخت و با اثبات ولایت او، بر ولایت امامان معصوم دیگر نیز صحه گذاشت. روایات متعددى از آن حضرت نقل شده که اغلب درباره امامت و ولایت حضرت علی(علیه السلام) می باشد. از مهمترین این روایات، روایتى است که با چند واسطه از حضرت زهرا(سلام الله علیها) نقل شده است که فرمود:«پیامبر در شب معراج مشاهده کرد روى پرده اى از درگاه بهشت نوشته است معبودى جز خداى یکتا و بى همتا نیست و محمد رسول خدا و على ولى و رهبر مردمند و جایى دیگر نوشته شده بود : شیعیان علی رستگارانند»(۵)

همچنین در روایتى دیگر از حضرت زهرا(سلام الله علیها) نقل مى کند که آن حضرت فرمود:« آیا سخن رسول خدا را فراموش کرده اید که در روز غدیر خم فرمود: هر کس من مولاى او هستم پس على مولاى اوست و نیز به على فرمود: نسبت تو به من همانند نسبت هارون به موسى است»(۶) و نیز در روایت دیگرى صدیقه کبری(سلام الله علیها) مى فرماید:« آگاه باشید هر کسى با دوستى آل محمد بمیرد شهید مرده است»

بنابراین، اشاره حضرت معصومه(سلام الله علیها) به احادیث غدیر و منزلت آن هم به روایت از حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها)، نشانگر تلاش ایشان براى اثبات جایگاه ولایت در نزد امیرالمؤمنین و فرزندان معصومش(علیه السلام) مى باشد و از همین روست که او را «عالمه محدثه» نیز نامیده اند.

پاداش عظیم زیارت

ایرانیان همواره براى زیارت و دیدار مزار معصومین و آل ا… ارزش و تقدس بسیارى قایل بوده اند. زیارت، غبار از دل خسته دلان و عاشقان اهل بیت(علیهم السلام) مى زداید و روح انسان را در حریم پاک و بى آلایش این ذخیره هاى الهى در روی زمین، به پرواز مى کشاند و آنان را به استمداد روحى و قلبی وادار مى کند.

در نزد ایرانیان و عاشقان خاندان پاک حضرت رسول(صلی الله علیه و آله و سلم) ، زیارت حضرت معصومه(سلام الله علیها) که همگان با لقب «کریمه اهل بیت» صدایش می زنند، حلاوت و جذابیت خاصى دارد. درباره فضیلت و پاداش عظیم زیارت آن بزرگوار روایات متعددى نقل گردیده است. از جمله اینکه امام رضا(علیه السلام) به یکى از برجسته ترین دانشمندان و محدثان اهل قم مى فرماید: « اى سعد(بن سعد) از ما نزد شما قبری است» سعدبن سعد مى گوید: آیا قبر فاطمه دختر موسى بن جعفر(علیه السلام) را مى گویید؟ امام رضا(علیه السلام) مى فرمایند: آری، هر کس او را زیارت کند در حالى که آگاه به حق او باشد، بهشت از آن اوست»

از امام صادق(علیه السلام) نیز روایت شده است: «هر کس او را زیارت کند بهشت بر او واجب گردد» و در جایى دیگر روایت شده: «زیارت او همسنگ بهشت است» از امام جواد(علیه السلام) نیز این گونه نقل شده است:« هر کسی قبر عمه ام را در قم زیارت کند، به بهشت خواهد رفت.»(۷)

بنا بر این روایات، به جز وجود مطهر حضرت زهرا(سلام الله علیها)، کمتر زنى است که به چنان مقام شامخى رسیده باشد که زیارتش پاداش بهشت را برای زائرش دربر داشته باشد. در زیارتنامه مأثوره اى که از طرف امام رضا(علیه السلام) براى خواهر گرامى خود وارد گردیده و پس از حضرت زهرا(سلام الله علیها) فقط اوست که صاحب چنین زیارتنامه اى است، جایگاه رفیع و منزلت والاى آن بانوى مکرمه به خوبى بیان شده است. خود امام رضا(علیه السلام) در بیان اشتیاق دوستداران به زیارتش مى فرماید: «کسى که معصومه را زیارت کند گویا مرا زیارت کرده است»(۸)

از آیها… مرعشى نجفى نقل گردیده که در جمع شاگردانش درباره دلیل آمدنش به قم مى فرمود : «پدر و مادرم در نجف اشرف سکونت داشتند. من هم در همان شهر به دنیا آمدم و بزرگ شدم، پدرم مرحوم آیها… سید محمود مرعشى نجفى که براى زیارت حضرت زهرا(سلام الله علیها) اشتیاق فراوان داشت چهل شب را در حرم حضرت على به سر مى برد، به امید اینکه قبر شریف حضرت زهرا(سلام الله علیها) را بیابد. شب چهلم در عالم رؤیا به محضر امام صادق(علیه السلام) مشرف مى شود که ایشان مى فرمایند: خداوند به خاطر مصالحى قبر حضرت زهرا(سلام الله علیها) را براى همه مخفى نموده است. اگر مى خواهى به موهبت زیارت مرقد حضرت زهرا(سلام الله علیها) برسى مرقد حضرت معصومه(سلام الله علیها) را که بانوى بزرگوار اهل بیت است زیارت کن و به دامن او چنگ بزن. از این رو طبق سفارش پدر، به قصد زیارت مرقد مطهر حضرت معصومه(سلام الله علیها) از نجف به قم آمدم و به اصرار آیها… حائری(مؤسس حوزه علمیه قم) ماندگار شدم.»(۹)

بنابراین باید گفت، مرقد آن حضرت در رتبت، هم شأن مرقد صدیقه کبری(سلام الله علیها) و تجلیگاه مرقد منور دختر رسول خدا، حضرت زهراى اطهر(سلام الله علیها) مى باشد. بانوى والا مقامى که حرم باصفایش و قدر و منزلت والایش یاد آور قدر و منزلت قبر گم شده  عصمت کبراى حق فاطمه زهرا(سلام الله علیها) است و پناه بردن  صادقانه به حریم کرمش، گره گشاى هر مشکل و بر طرف کننده همه  گرفتاریهاست.

وفات و خاکسپارى

در سال ۲۰۱هجرى خواهر گرامى امام رضا(علیه السلام) به اتفاق تعدادى از برادران و خواهران آن بزرگوار به شوق دیدار مجدد با برادر، عازم خراسان شدند ولى در میانه راه و در شهر ساوه عده اى از مخالفان اهل بیت(علیهم السلام) که از پشتیبانى حکومت برخوردار بودند به مقابله با آنان پرداخته و تقریباً همه همراهان را به شهادت رساندند. حضرت معصومه(سلام الله علیها) نیز در اثر این حادثه بیمار شدند و حتى بنا به روایات توسط عمال حکومتی مسموم مى شوند و چون ادامه راه دشوار مى گردد درخواست مى کنند تا او را به شهر قم که مرکز شیعیان بوده، ببرند. آن حضرت در حالی که بشدت بیمار بوده اند، ۱۷ روز در این شهر به سر مى برند و در این مدت همواره مشغول به عبادت و راز و نیاز با پروردگار بودند؛ در حالى که پذیراى دوستداران و شیعیان قم نیز بوده اند تا اینکه در روز ۲۳ ربیع الاول سال ۲۰۳ بر اثر همان بیماری و یا مسمومیت به شهادت مى رسند. این در حالى است که به گفته مورخان، بیش از ۲۷ سال از عمر آن بانوى بزرگوار سپری نشده بود.

این موضوع که ایشان در هنگام شهادت و یا وفات ۲۷ سال بیشتر نداشته اند و هنوز در آغاز دوره جوانى به سر مى برده اند، ذهن بسیاری را به خود جلب کرده، زیرا ایشان نیز به مانند زهرای اطهر(سلام الله علیها) در حالى که بیش از ۲۷ سال از عمرشان نگذشته بود در دوره جوانی به دیدار حق شتافتند.

همچنین در جریان خاکسپارى و تدفین نیز فضیلت دیگری براى آن بانوى بزرگوار برشمرده اند که بى شباهت با صدیقه کبری(سلام الله علیها) نیست و آن فضیلت اینکه دیده و شنیده نشده است بعد از حضرت زهرا(سلام الله علیها) بانویى جز حضرت معصومه(سلام الله علیها) توسط معصوم به خاک سپرده شود، در حالى که از بزرگان روایت شده است در مراسم تدفین آن بانوى بزرگوار دو سواره که از جانب ریگزار به سوى آنان آمده و بر جنازه نماز خواندند و جسم مطهر آن بانوى بزرگوار را در داخل سرابی که از قبل آماده شده بوده است، دفن کردند و بدون اینکه با کسى سخنی بگویند و کسى آنها را بشناسد، سوار بر مرکب مى شوند و می روند. به گفته این بزرگان بعید نیست که این دو بزرگوار، امامان معصومی(امام رضا(علیه السلام) و اما جواد(علیه السلام) بوده باشند که براى این امر مهم به قم آمدند.(۱۰)

پی نوشت:

۱- کریمه اهل بیت ، على اکبر مهدى پور

۲- انوار المشعشعین، محمد على کاتوزیان، ج۱ ، ص۱۱

۳- بحارالانوار، ج۱۰۲، ص۲۶۶

۴- همان

۵- بحارالانوار، ج ۶۷، ص۷۶

۶- الغدیر، ج۱، ص۱۷۹

۷- عوالم، ج ۲۱ ص ۳۳۱

۸- بحارالانوار، ج۱۰۲، ص۲۶۶

۹- به نقل از مجله پاسدار اسلام، شماره ۱۷۷

۱۰- تاریخ قم، ص ۲۱۴

 احمدرضا احمدى