دوره بلوغ و نشانه ها و خصوصیات آن

در دوران زندگى انسان، نوجوانى از اهمیت خاصى برخوردار است و شاید مهمترین دلیل آن پیدایش «بلوغ» در این مرحله باشد. در این دوره از زندگى، استعدادهاى مهمى که در سرشت انسان به ودیعه نهاده شده شکفته می شود و تحولات بسیارى در جسم و روان و افکار و اندیشه فرد ایجاد شده و زمینه کمالات و انجام مسئولیت هاى فردى و اجتماعى فراهم می گردد.

نوجوانى برزخى میان کودکى و بزرگسالى است. آغاز دوران نوجوانى و به خصوص بلوغ براى فرد غرورآفرین و در عین حال دلهره آور است. «بلوغ» کمال طبیعى انسان و دوره شور و شوق و تجدد و تشخص است و در یک جامعه می توان گفت: بلوغ تولدى دیگر است.

این مرحله از یک سو، به علت شرایط خاص فیزیولوژى و زیستى که تحول عظیمى را در جسم و روح و روان فرد ایجاد می کند، حایز اهمیت است. و از سوى دیگر به علت این که، وظایف و تکالیفى از طرف شرع و اجتماع بر عهده او گذاشته می شود، اهمیت آن دو چندان می کند.

در این عرصه چون نوجوان و جوان هنوز بى تجربه است و آگاهى لازم از شرایط و ویژگى هاى این دوران ندارد. موجب می شود که آن ها دچار مشکلات و لغزش هایى بشوند که جبران کردن آن ها خیلى مشکل است.

از این رو آن ها باید در گام اول آگاهى هاى خود را در این زمینه بالا ببرند و در گام بعدى به شکوفایى استعدادهاى خود پرداخته و از بروز مشکلات پیشگیرى و مقابله کنند.

تعریف بلوغ

بلوغ، مرحله اى از رشد انسان است که در اثر بیدارى غدد غریزى و فعال شدن آن دگرگونى هاى ویژه اى در شخص پدید می آید که با یک سرى علائم و تظاهرات جسمانى و روانى توام است.[۱]

انواع بلوغ

ـ بلوغ بدنى: شامل نهایت رشد بدنى مى‌باشد، که اوج کمال رشد اندام حدود (۲۵ـ ۲۳) سالگى است.

ـ بلوغ جنسى: رسیدن فرد به مرحله اى که قادر به ایفاى نقش جنسى شده و قادر به تولید مثل نیز باشد. این بلوغ در دختران با بروز اولین عادت ماهیانه (حدود ۱۶ـ ۱۰سالگى) و در پسران با احتلام (حدود ۱۸ ـ ۱۱ سالگى).

ـ بلوغ اجتماعى: مرحله اى که شخص قدرت تدبیر امور خانواده را پیدا کرده و در برابر قانون پاسخگو است. همچنین بلوغى که در مورد نظام وظیفه، واحد گواهینامه و … در جامعه مطرح است.

ـ بلوغ اقتصادى: شخص قدرت برنامه ریزى تدبیر امور اقتصادى و کسب در آمد پیدا میکند و می تواند در اموال خود تصرف کند و خرج خانواده اش را بپردازد.

ـ بلوغ عاطفى: خروج کودک از انگیزه هاى کودکانه و نشان دادن عواطف خود به شکل بزرگترها، مخصوصا محبت و دوستى با دیگران را.

ـ بلوغ سیاسى: شخص قدرت کافى براى بررسى مسایل سیاسى و حکومتى را پیدا می کند. حق رأى دادن پیدا می کند.

ـ بلوغ روانى: پخته شدن از نظر روانى ـ روحى که انسان قدرت تشخیص مسایل و تمیز مصلحت زندگى پیدا می کند و قادر به قبول مسئولیت هاى اجتماعى شده و قدرت رویارویى با مشکلات پیچیده زندگى را بدست می آورد.

ـ بلوغ ذهنى و فکرى: رسیدن به کمال در هوش، عقل، حافظه، تصور و تخیل و توان برهان پذیرى و برهان آورى.

ـ بلوغ شرعى: مرحله اى از رشد که شخص بالغ و مکلف می شود، و انجام واجبات مثل نماز و روزه و رعایت تکالیف دینى بر او واجب می شود. خداوند متعال با او به عنوان یک زن و مرد کامل معامله می کند و اعمال خوب و بد او ثبت و ضبط می شود. و تقلید از یک مجتهد اعلم و جامع الشرایط براى انجام صحیح احکام و قبولى اعمالش واجب است.

نشانه هاى بلوغ شرعى

بلوغ شرعى با نشانه هایى دانسته می شود که بعضى از آن ها طبیعى و ذاتى هستند و برخى قراردادى و شرعى و وجود یکى از این علایم کافى است:

الف ـ نشانه هاى طبیعى و ذاتى: (قول مشهور فقهاء)

۱ـ بروز حالت احتلام و بیرون آمدن منى (انزال)

۲ـ روییدن موى درشت و زبر در زهار (زیر شکم، بالاى عورت)

ب ـ نشانه قراردادى و شرعى

اتمام ۱۵ سال قمرى در پسران و نه سال قمرى در دختران

مساله ۲۲۵۳ـ روییدن موى درشت در صورت و پشت لب و در سینه و زیر بغل و درشت شدن صدا و مانند این ها نشانه بالغ شدن نیست*، مگر انسان به واسطه این ها به بالغ شدن یقین کند.

* آیت الله بهجت: بعید نیست که نشانه بلوغ باشد. [۲]

* آیت الله سیستانى: بعید نیست که روییدن موى درشت در صورت و پشت لب، علامت بلوغ باشد، ولى روییدن مو در سینه و زیر بغل و درشت شدن صدا و مانند این ها نشانه بالغ شدن نیست.

نشانه ها و تحولات دوره بلوغ جنسى

۱- بروز احتلام (جنابت در خواب) و انزال در پسران؛

۲- شروع قاعدگى در دختران؛

۳- تغییر محسوس در صدا؛ (به علت ضخیم شدن و طولانى شدن تارهاى صوتى که به بم شدن صدا می انجامد).

۴- رویش مو در قسمت زهار و زیر بغل: و در پسران علاوه بر آن ها رویش موهاى نرم در پشت لب و دو طرف صورت جلوى گوش ها؛

۵- رشد سریع بیضه و آلت تناسلى و نعوظ آن در برابر محرک ها در پسران؛

۶- رشد سینه و برآمدگى آن ها در دختران؛

۷- تغییرات پوستى و زبر شدن پوست و فعالیت غدد چربى؛

۸- بالا رفتن فشار خون، ضربان قلب، ازدیاد چربى و پیدایش جوش صورت؛

۹- ناموزون شدن بعضى از اعضاء بدن بخصوص بینى؛

۱۰- افزایش ناگهانى قد و وزن.

عوامل موثر در زودرسى بلوغ

۱ـ عوامل وراثتى و نژادى: تحقیقات حکایت از آن دارد که جنبه هاى ارثى و ژنتیک و نژادى، نقش اساسى دارند. به عنوان مثال، سیاه پوستان و افراد کوتاه قد در بلوغ پیشرس ترند.

۲ـ عوامل جغرافیایى: آب و هوا در بلوغ تأثیر دارد. مثلا در مناطق گرمسیر سن بلوغ زودتر واقع می شود.

۳ـ عوامل اقتصادى: وضع اقتصادى خوب، زندگى مرفّه و تغذیه خوب و کامل.

۴ـ عوامل اجتماعى و فرهنگى

الف) مذهب و فرهنگ جامعه: وضعیت اعتقادى جامعه ها، که پیرو کدام دین و مذهب و چه فرهنگى باشند. مثلاَ، در جامعه هاى پر آشوب که فرهنگ غربى و لائیکى حاکم است، سن بلوغ زودتر اتفاق می افتد.

ب) چگونگى ساختار و مظاهر جامعه: رایج بودن فساد و فحشاء و مکان هاى مربوط به آن، بد حجابى و بى حجابى دختران و زنان، نوع روابط بین دختر و پسر و غیره.

ج) وسایل ارتباط جمعى: از جمله، ماهواره، اینترنت، بازى هاى کامپیوترى، مجلات، فیلم و نوارهاى غیر مجاز.

۵ـ اختلال در ترشح غدد هیپوفیزى: که زودتر از موعد معین، ترشح هورمون هاى جنسى را باعث می شود.

خصوصیات این دوره از دیدگاه روان شناسان

۱ـ دوره انتقال: به دلیل این که از مرحله کودکى و وابستگى، به مرحله استقلال و به دنیاى بزرگترها، وارد می شود؛

۲ـ دوره اضطراب: به دلیل شرایط خاص دنیاى بلوغ و بیدارى غددهاى جنسى و مواجه با تکالیف و مسئولیت ها؛

۳ـ دوره عصیان و نافرمانى: چون احساس بزرگى و استقلال می کند؛ و در جستجوى «خویشتن سازى» است و می خواهد به تنهایى براى خود شخصیت والا و برتر بسازد؛

۴ـ دوره غرور و مستى: به دلیل رویاها، احتلام ها و آینده بینى هاى شیرین؛

۵ـ دوره آشفتگى و فشار: به علت احساس تحمیلات روانى و عاطفى برخود؛

۶ـ دوره تولد جدید: به نظر استنلى هال: تکامل یافته ترین خصایص انسانى در این مرحله ظاهر می شود؛

۷ـ دوره بحران (crise): به ویژه که براى او بحران انطباق با شرایط جدید، محیط جدید و خواسته هاى جدید پیش می آید؛ و او در این اندیشه است که با هوس هاى خویش چگونه کنار آید.[۳]

تذکر مهم

واقعیت این است که منظور از ذکر این واژه ها در توصیف این دوره، معانى و جنبه هاى ظاهرى و خارجى آن نیست؛ و این تصور که نوجوان و جوان، فردى سرکش و آشوبگر و داراى روحیه اى مضطرب و آشفته که در یک منجلاب و بحرانى گیر کرده باشد. بلکه نظر روان شناسان در این مورد به انقلاب درونى دوران بلوغ متوجه است. چرا که بخش عمده اى از شخصیت، تفکر، معیارهاى اخلاقى و رفتارى در این دوره شکل می گیرد.

در این دوره، به دلیل بروز تغییرات سریع و وسیع در ساختار بدنى و ظهور علائم بلوغ جنسى، که به یکباره اتفاق می افتد؛ و همزمان با آن حالات روحى و روانى او نیز دگرگون می شود، داراى حساسیت هاى ویژه اى است.

در این عرصه، نوجوان و جوان در درون خود تحوّلات عظیم و کشش ها و گرایش هاى متفاوتى را احساس می کند و در مقابل آن ها واکنش هایى را نشان مى‌دهد، که این واکنش ها به آمادگى قبلى و آگاهى او بستگى دارد.

در صورتى که آمادگى لازم را نداشته باشد و نسبت به تغییرات و تحولات، اثرات نامطلوبى داشته باشد و باعث واکنش هاى منفى شود. و این واکنش هاى منفى در نوع افراطى خود، منجر به بحران و بیمارى هاى روانى می شود؛ که بارزترین آن ها عبارتند از: اضطراب، افسردگى، انزوا طلبى، عقده حقارت، نافرمانى و عصیان با والدین، بى ثباتى و عدم تعادل، اختلال شخصیت، عدم اعتماد به نفس، سستى و بى اشتهایى و ….

راه درست کدام است؟

۱ـ این حق مسلم نوجوان و جوان است که استقلال طلب و آزادى خواه باشد؛ چرا که استقلال طلبى، تمایل طبیعى آماده شدن براى زندگى مستقل بزرگسالى است. و درست است که والدین و بزرگتران هم باید روحیات شما را درک کنند، ولى آن به این معنى نیست که لجام کج خلقى و خونسردى را به دست گرفته و با آن ها به نافرمانى و بى احترامى رفتار کنید؛ بلکه صبر و شکیبایى پیشه کنید و در ارضاء این تمایلات تندروى نکنید.

۲ـ نوجوان و جوان، چون شیفته مهر و محبت است و تمایل به مشارکت در اجتماع به صورت انتخاب دوست و عضویت در گروهى دارد. و با توجه به این که دوستان خوب در کنار خانواده نقش مهمى در زندگى او ایفا می کنند؛ لذا دقّت در انتخاب دوست بسیار مهم است و نباید این گرایش فطرى به همزیستى مفرط با گروه همسالان منجر شود و مواظب باشید در دام گروه هاى انحرافى نیافتید.

۳ـ به دلیل این که غریزه جنسى با فرا رسیدن بلوغ، رشد کرده و در درون احساس گرایش به جنس مخالف پیدا می شود؛ و از طرفى هم باید معیارهاى اخلاقى و دینى را در نظر داشت و با مسئله با خویشتن دارى برخورد کرد، لذا مواظب باشید تا این نگرانى طبیعى شما به اضطراب و اختلالات رفتارى دیگر تبدیل نشود و همچنین مراقب باشید تا خداى نکرده دچار لغزش و انحراف جنسى نشوید.

۴ـ چون این دوره، دوره تخیل و در رویا فرو رفتن ها است و امکان دارد به دلیل تغییرات محسوس در جسم و بلوغ جنسى، گاه این تخیلات کانال هاى خاصى پیدا کند؛ لذا سعى کنید وقت هاى بیکارى و تنهایى خود را با فعالیت هاى متنوع ورزشى، هنرى، فرهنگى و … پرکنید و نگذارید افسردگى و گوشه نشینى گریبانگیر شما شود؛ و بدانید که با یاد خدا دل ها آرام می گیرد.

۵ـ در صورتى که در درون خود احساس بى ثباتى کردید و یا با یک مشکل هیجانى یا اختلال رفتارى و یا یک مسئله شرعى روبرو شدید، اعتماد به نفس خود را حفظ کنید و سعى داشته باشید با والدین یا فردى مورد اعتماد و آگاه، مشاوره داشته باشید.

بلوغ و گرایشات فطرى و الهى

به طور کلى، پایه گذارى هاى مهم در حیات، سعادت و شقاوت، بهشتى شدن و جهنمى شدن ها، اغلب مربوط به این دوره است. دوران بلوغ و جوانى، دوران بروز احساسات مذهبى و تمایلات ایمانى و اخلاقى است؛ و او دوست دارد خدا را بشناسد و عاشقانه پرستش کند.

بطور کلى، روان شناسان دوران بلوغ را دوران ماوراء الطبیعه یا متافیزیک مى‌نامند. و این امر حتى در مورد افرادى که در خانواده هاى مذهبى نبوده و در چنان محیطى رشد نیافته اند، صادق است. به عقیده آرنولدگزل (روان شناس معروف آمریکا)؛ «بلوغ سن شکوفایى هاست و نوجوان متوجه امور عقلانى، مذهبى و هنرى می گردد».

«در این دوره فطرت او همچنان بیدار و ذهن و عاطفه و روانش متوجه خداوند است. اما شرایط خاص زیستى و بیدارى غدد او سبب می شود که او در اندیشه دیگرى باشد و بین خیر و سعادت دینى و انحراف دست و پا بزند که برخى در فرجام این تلاش غالب و برخى مغلوب هستند.»[۴]

و کسى که داراى تربیت صحیح و ایمانى پایدار باشد، می تواند این دوره را به راحتى پشت سر گذاشته و پیروز باشد. پس سعى کنید از این فطرت پاک استفاده کنید و به انحرافات جنسى آلوده نشوید.

احتلام (جنابت در خواب) پسران

احتلام عبارت است از: دست دادن حالت خاصى به انسان و انزال (خروج منى) از او، در حالت خواب که غالبا با یک لذت جنسى همراه است، چه بر اثر دیدن خواب هاى آشفته و جنسى باشد و چه به خودى خود آمده باشد، و معمولا بدن بعد از این اتفاق حالت سستى پیدا می کند.

در افراد عادى و سالم از پسران، احتلام بین (۱۰ـ۱۲) روز اتفاق افتاده، و گاهى تا دو ماه در بین دو احتلام فاصله می افتد. جز در احتلام هاى مکرر که ناشى از هوس هاى جنسى بسیار است و معمولا در افرادى بروز و ظهور دارد که در محیطى نامساعد و داراى نقایض تربیتى، رشد کرده اند. و گاهى علت آن جنبه پاتالوژیک[۵] دارد که شخص مریض است و باید به پزشک مراجعه کند.

توجه ـ احساس گناه چرا؟!

متاسفانه برخى از نوجوانان و جوانان با بروز احتلام شبانه و واکنش هیجانى در مقابل محرک هاى جنسى، دچار اضطراب و نوعى احساس گناه می شوند. اما باید بدانند که، احتلام یک امر طبیعى است و از نظر اسلام، گناهى متوجه او نیست.

فقط باید رطوبتى که در آن حالت از بدن خارج شده و بدن و لباس ها را آلوده کرده، تطهیر نموده و سپس غسل جنابت را انجام دهد. و در این مورد هم نباید از اطرافیان و خانواده خود خجالت بکشد. و این نکته را همیشه در ذهن داشته باشد که، آن ها هم روزى جوان بوده اند و به مسائلش آگاهند.

پی نوشت ها

۱- قائمى، على، دنیاى بلوغ، سازمان ملى جوانان، نشر اسپید، ۱۳۸۰، ص ۲۱، با کمى تغییر.

۲- بنى هاشمى، سید محمد حسن، توضیح المسائل مراجع، قم، اسلامى، ۱۳۷۸، ج۲، ص ۳۲۴ و ۳۲۵؛

۳- دنیاى بلوغ، ص ۱۷۱؛

۴- دنیاى بلوغ، ص ۱۷۲؛

۵- آسیب شناسى، علم به اسباب و علل امراض (فرهنگ عمید)

منبع: مسعود نور علیزاده؛ مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه