فرقه های موجود مذهب شیعه منحصر در امامیه اثنا عشریه، زیدیه و اسماعیلیه است که در مسائل اعتقادی و فقهی در بین آنها اختلافات قابل توجهی وجود دارد. همانگونه که مسلمانان در اثر اختلاف و عوامل مختلف به فرقه های مختلف تبدیل شده اند، پیروان مذهب شیعه نیز با همین عوامل اختلاف نموده و فرقه هایی را با انشعاب از مذهب شیعه به وجود آوردند. هرچند بیشتر فرقه های که در سال های اولیه به وجود آمده بودند، منقرض شده و از بین رفته اند. در این نوشته به تاریخ و چگونگی انشعابات مذهب شیعه به صورت مختصر اشاره شده است.
شیعه در لغت بر دو معنا اطلاق می شود، یکی توافق و هماهنگی دو یا چند نفر بر مطلبی، و دیگری پیروی کردن فردی یا گروهی، از فرد یا گروهی دیگر.(۱) در اصطلاح به آن عده از مسلمانان گفته می شود که به خلافت و امامت بلافصل علی (علیه‌السلام) معتقدند، و بر این عقیده اند که امام و جانشین پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ از طریق نص شرعی تعیین می شود، بنابراین امامت حضرت علی (علیه‌السلام) و دیگر امامان شیعه از طریق نص شرعی ثابت شده است.(۲)
در تاریخ شیعه، فرقه هایی پدید آمده است که بسیاری از آنها منقرض شده اند، و بحث درباره آنها فایده چندانی ندارد. فرقه های شیعه که هم اکنون موجودند عبارتند از: شیعه اثنا عشریه، شیعه زیدیه، و شیعه اسماعیلیه، که درباره هر یک از آنها به اختصار بحث خواهیم کرد. اما قبل از آنکه توضیحی درباره این فرقه ها داده شود، به بررسی اجمالی سیر تاریخ تشیع و انشعابات پرداخته می شود:
«مذهب شیعه» در زمان سه پیشوای اول از پیشوایان اهل بیت (حضرت امیر المومنین علی (علیه‌السلام) و حسن بن علی (علیه‌السلام) و حسین بن علی (علیهماالسلام) هیچ گونه انشعابی نپذیرفت ولی پس از شهادت امام سوم، اکثریت شیعه به امامت حضرت علی بن الحسین (علیهماالسلام) (امام سجاد) قائل شدند و اقلیتی معروف به «کیسانیه» پسر سوم حضرت علی (علیه‌السلام) (محمد بن حنفیه) را امام دانستند و معتقد شدند که محمدبن حنفیه پیشوای چهارم و همان مهدی موعود (عج) است که در کوه رضوی غایب شده و روزی ظاهر خواهد شد! پس از رحلت امام سجاد (علیه‌السلام) اکثریت شیعه به امامت فرزندش امام محمد باقر (علیه‌السلام) معتقد شدند و اقلیتی به زید شهید که پسر دیگر امام سجاد (علیه‌السلام) بود گرویدند و به «زیدیه» موسوم شدند. پس از رحلت امام محمد باقر (علیه‌السلام) شیعیان وی به فرزندش امام جعفر صادق (علیه‌السلام) ایمان آوردند و پس از درگذشت آن حضرت، اکثریت آنان، فرزندش امام موسی کاظم (علیه‌السلام) را امام هفتم دانستند و جمعی اسماعیل پسر بزرگ امام ششم را ـ که در حال حیات پدر بزرگوارش درگذشته بود ـ امام گرفتند و از اکثریت شیعه جدا شده به نام «اسماعیلیه» معروف شدند و بعضی پسر دیگر آن حضرت، «عبدالله افطح» را به امامت پذیرفتند و «فطحیه» نام گرفتند. و بعضی فرزند دیگرش «محمد» را پیشوا گرفتند و بعضی در خود آن حضرت توقف کرده آخرین امامش پنداشتند. پس از شهادت امام موسی کاظم (علیه‌السلام) اکثریت شیعه فرزندش امام رضا (علیه‌السلام) را امام هشتم دانستند و برخی در امام هفتم توقف کردند که به «واقفیه» معروف شدند.
پس از امام هشتم تا امام دوازدهم که پیش اکثریت شیعه «مهدی موعود» است، انشعاب قابل توجهی به وجود نیامده و اگر وقایعی نیز در شکل انشعاب پیش آمده، چند روز بیش نپاییده و خود به خود منحل شده است، مانند این که «جعفر» فرزند امام دهم پس از رحلت برادر خود «امام یازدهم» دعوی امامت کرد و گروهی به وی گرویدند، ولی پس از چند روز متفرق شدند و «جعفر» نیز دعوی خود را تعقیب نکرد و همچنین اختلافات دیگری در میان رجال شیعه در مسائل علمی کلامی و فقهی وجود دارد که آنها را انشعاب مذهبی نباید شمرد.(۳)
۱. شیعه اثنا عشریه:
اکثریت مذهب شیعه را شیعه امامیه یا اثنی عشریه تشکیل می دهد، از آنجا که آنان جانشینان پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ را دوازده نفر می دانند، اثنا عشریه (دوازده امامی) نامیده شده اند. نام و خصوصیات امامان دوازده گانه در احادیثی که از پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ روایت شده بیان گردیده است.(۴) شیعه اثنا عشریه بر مسئله امامت تاکید خاصی داشته و عصمت امام و افضلیت او را بر دیگر افراد امت اسلامی بسیار مهم و اساسی می داند. و از طرفی، امامت را، پس از سه امام نخست، منحصر در فرزندان امام حسین (علیه‌السلام) می داند. با توجه به این عقاید ویژه درباره امامت، به «امامیه» شهرت یافته است.(۵) شیعه اثنا عشریه می گویند: تعلیمات ظاهری قرآن ـ که احکام و قوانین شریعت می باشد و رونق بخش حیات معنوی بشر است ـ دارای اصالت و اعتبار است و تا قیامت، فسخ نخواهد شد و این احکام و قوانین را از راه اهل بیت(علیهم السّلام) باید به دست آورد و بس.(۶)
شیعه امامیه در کشورهایی مانند: ایران، افغانستان، عراق، پاکستان، هند، لبنان، بحرین بطور اکثریت دهها میلیونی زندگی می کنند و بطور پراکنده در بعضی از کشورهای عربی و ترکیه و… به سر می برند. (۷)
۲. مذهب زیدیه:
تاریخ پیدایش زیدیه، به قرن دوم هجری باز می گردد. آنان پس از شهادت امام حسین (علیه‌السلام) زید شهید فرزند امام زین العابدین (علیه السلام) را امام می دانند، و امام زین العابدین را تنها پیشوای علم و معرفت می شمارند، نه امام به معنی رهبر سیاسی و زمامدار اسلامی، زیرا چنان که شرح آن خواهد آمد، یکی از شرایط امام از نظر آنان، قیام مسلحانه بر علیه ستمگران است. مذهب زیدیه در روزگار ما پیروانی دارد. «اکثریت شیعیان زیدی در کشور یمن زندگی می کنند.» (۸)
امامت از دیدگاه زیدیه:گرچه زید در مساله امامت عقیده ای بر خلاف عقیده امامیه اثنی عشریه نداشت. ولی فرقه زیدیه در مساله امامت عقیده ویژه ای دارند،آنان برای امامت شرایط زیر را لازم دانسته اند:
۱. از اولاد فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ باشد. زیرا پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) فرموده است: «المهدی من ولد فاطمه».
۲. عالم به شریعت باشد تا بتواند مردم را به احکام دینی هدایت نماید و موجب گمراهی آنان نشود.
۳. زاهد باشد تا به احوال مسلمانان چشم طمع نورزد.
۴. شجاع باشد تا از جهاد با دشمنان نگریزد و سبب پیروزی آنان بر حق نگردد.
۴. آشکارا به دین خدا دعوت کند و برای یاری دین خدا قیام مسلحانه کند.
به عقیده آنان پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) و ائمه (علیهم السّلام) بعد از او تصریح کرده اند که هر کسی دارای صفات یاد شده باشد، امام خواهد بود و اطاعت او بر مسلمانان واجب است و این مطلب را «نص خفی» نامیده اند. (۹)
فرقه های زیدیه:مشهورترین فرقه هایی زیدیه عبارتند از: ۱. جارودیه ۲. سلیمانیه یا جریریه ۳. صالحیه و بتریه.
بنا به آنچه گفته اند «زیدیه» در اصول اسلام، مذاق معتزله و در فروع، فقه ابی حنیفه رئیس یکی از چهار مذهب اهل سنت را دارد، اختلافات مختصری نیز در پاره ای از مسائل در میانشان هست. (۱۰)
۳. مذهب اسماعیلیه:
یکی از فرقه های معروف مذهب شیعه فرقه اسماعیلیه است. این فرقه تاریخی بسیار پر ماجرا دارد و انشعابات گوناگونی در آن پدید آمده است. ظهور اسماعیلیه در حوالی نیمه قرن اول هجری پس از شهادت امام جعفر صادق (علیه‌السلام) باز می گردد. آنان کسانی بودند که اسماعیل (۱۰۱ ـ ۱۳۸ هـ ) بزرگترین فرزند امام صادق (علیه‌السلام) که در زمان حیات پدر درگذشت را امام دانستند، این فرقه بعدها به گروهای تقسیم شدند که برخی منقرض گردیدند و برخی تا زمان حاضر همچنان باقی اند و معروف ترین آن ها عبارت اند از فرقه مستعلیه یا بهره و فرقه نزاریه یا آغاخانیه.
فرق کلی میان شیعه دوازده امامی و شیعه اسماعیلی این است که اسماعیلیه معتقدند که امام به دور هفت گردش می کند و نبوت در حضرت محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ ختم نشده است، و تغییر و تبدیل در احکام شریعت، بلکه ارتفاع اصل تکلیف خاصه به قول باطنیه مانعی ندارد، بر خلاف شیعه دوازده امامی که حضرت محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ را خاتم الانبیاء می دانند و برای او دوازده وصی و جانشین قائلند، و ظاهر شریعت را معتبر و غیر قابل نسخ می دانند و برای قرآن کریم هم ظاهر و هم باطن اثبات می کنند. (۱۱)
اسماعیلیه در سوریه و در ایران در کهک و محلات قم و بیرجند و قاین خراسان و در افغانستان در بلخ و بدخشان و در آسیای مرکزی در خوجند و قره تکین هستند، در هند و پاکستان بیش از دیگر جاها مراکز اسماعیلیه وجود دارد و در محل هایی به نام اجمیر و مرواره و راجپوتانه و کشمیر و بمبئی و بروده و کورج فراوانند. (۱۲)
به هر حال، شیعه به عنوان پیروان علی بن ابی طالب (علیه‌السلام) و معتقدان به امامت بلافصل او پس از رحلت پیامبر (صلّی الله علیه و آله) هم چنان بر عهد خود با آن امام که در روز غدیر و با حضور پیامبر (صلّی الله علیه و آله) بسته بودند پایبند ماندند. البته روایات متعددی وجود دارد که لفظ شیعه در زمان حیات پیامبر (صلّی الله علیه و آله) بر چهار تن از صحابه اطلاق می شد که عبارت بودند از: سلمان، مقداد، ابوذر و عمار یاسر. (۱۳) این افراد از جمله کسانی هستند که علی (علیه‌السلام) را خلیفه بلافصل پیامبر (صلّی الله علیه و آله) می دانستند و با توجه به اینکه نظریه شیعه در مسئله امامت به نصوص کتاب و سنت مستند گردیده است، می توان گفت: تشیع، در حقیقت همان اسلام است که فرقه های دیگر به دلیل عهد شکنی و کنارگذاشتن جانشین پیامبر (صلّی الله علیه و آله) از بدنه اصلی آن جدا شده اند.
پی نوشت:
- لسان العرب. کلمه تشیع، ربانی گلپایگانی، علی، درآمدی بر علم کلام، انتشارات درالفکر، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص ۱۷۹، به نقل از المیزان، ج ۱۷، ص ۱۴۷.
- مفید، اوائل المقالات، ص ۳۵، درآمدی بر علم کلام، ص ۱۷۹.
- طباطبائی، محمد حسین، شیعه در اسلام، انتشارات نشر قدس رضوی، چاپ سوم، ۱۳۸۳، ص۷۹.
- ر.ک: سبحانی، جعفر، پیشوایی از نظر اسلام، انتشارات مکتب اسلام، چاپ اول، ۱۳۷۴، ص ۲۴۹.
- درآمدی بر علم کلام، ص ۱۸۰.
- شیعه در اسلام، ص ۹۲.
- مظفر، غلام محمد حسین، تاریخ شیعه، ترجمه دکتر سید محمد باقر، حجتی، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۸، ص۱۴۰ به بعد.
- مشکور محمد جواد. فرهنگ فرق اسلامی، انتشارات آستان قدس، چاپ دوم، ۱۳۷۲، ص۲۱۶.
- مدخل علم کلام، ص ۲۰۸.
- شیعه در اسلام، ص۸۲ به نقل از ملل و نحل شهرستانی و کامل ابن اثیر.
- شیعه در اسلام. ص ۹۲.
- فرهنگ فرق اسلامی، ص ۵۱.
- مدخل علم کلام، ص ۱۸۲.
منبع: نرم افزار پاسخ مرکز مطالعات حوزه.
