امارات متحده عربی و جایگاه شیعیان

اشاره:

امارات متحده عربی، در انتهای جنوب شرقی شبه جزیره عربستان، بر کرانه جنوبی خلیج فارس قرار گرفته و از شعم در کرانه ی جنوبی دهانه ی تنگه ی هرمز، تا خور العدید در جنوب شرقی شبه جزیره قطر امتداد دارد. این کشور از هفت امارت ابوظبی، دوبی، رأس الخیمه، عجمان، شارجه، ام القوین و فجیره تشکیل شده است. امارت، ۷/۷۰۰ کیلومتر مربع وسعت و ۳/۷۵۴/۰۰۰ نفر سکنه دارد و هشتاد درصد جمعیت آن را مهاجران به وجود آورده اند که غالباً آسیایی هستند. با این حال، ۴۲ درصد آن ها عرب و پنجاه درصد آن را مهاجران ایرانی، پاکستانی و هندی تشکیل داده اند. دین رسمی آن اسلام است و ۹۷ درصد مسلمان و بقیه مسیحی اند. از کل مسلمانان، حدود هفت درصد شیعه هستند.
این شیخ نشین ها تا قبل از سلطه ی انگلستان، جزء امپراتوری عثمانی بود و با ضعف تدریجی این امپراتوری، تسلط انگلستان بر آن آغاز شد. در سال ۱۳۴۷ ش، دولت یاد شده به دلیل گرفتاری های اقتصادی و سیاسی و نیز توافق با آمریکا، اعلام کرد که تا سال ۱۳۵۰ ش نیروهای خود را از شرق سوئد فرا خواهد خواند. پس از خروج بریتانیا، اجتماعی با شرکت حاکمان امارات به وجود آمد و طرح موافقت نامه ی تأسیس اتحادیه امارات متحده عربی تهیه گردید. بر این اساس، عالی ترین قدرت امارات، شورای عالی است که از اجتماع حاکمان هفت امیرنشین تشکیل شده است و یک رئیس و یک نائب رئیس دارد، که از سوی اعضای شورای عالی و از میان خود آن ها به مدت پنج سال انتخاب می شود.
مرکز حکومت آن ابوظبی است، ولی دوبی، کانون اقتصادی آن است و شارجه، مرکز فرهنگی آن به شمار می آید. زبان رسمی عربی است، ولی انگلیسی هم در آن رواج دارد.
امارات متحده ی عربی عضو سازمان اوپک است و روزانه بیش از دو میلیون بشکه نفت تولید می کند. صادرات نفت، هشتاد درصد درآمدهای ارزی آن را تأمین می نماید.
در امارات، مسجد از جایگاه مهمی برخوردار است و دولت از طریق وزارت دادگستری، اوقات و امور اسلامی آن ها را اداره می کند. در این کشور ۳۵۰۰ مسجد وجود دارد.
امارات تنها کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس است که تا کنون هیچ گونه انتخابات مردمی، حتی در سطح شوراهای شهر در آن برگزار نشده است. در این کشور، اجازه تأسیس احزاب نیز به مردم داده نمی شود. مجلس ملی فدرال امارات با عضویت چهل نماینده انتصابی از سوی حاکمان بدون داشتن حق قانون گذاری و تصویب قوانین، یا حق رد صلاحیت و تأیید وزیران، فقط به عنوان نهادی مشورتی عمل می کند. (۱)

جغرافیای سیاسی امارات متحده عربی
جغرافیای سیاسی سرزمین و ویژگی های فیزیکی آن

کشور امارات متحده عربی، با مساحتی حدود ۸۳۶۰۰ کیلومتر مربع، بین عرض جغرافیایی ۲۲ تا ۲۶ درجه و ۳۰ دقیقه، و ۵۱ تا ۵۶ درجه و ۳۰ دقیقه طول شرقی واقع شده است و بخشی از منطقه خلیج فارس به شمار می آید که
با کشورهای عمان در شمال شرقی، عربستان در جنوب و غرب، و قطر در شمال غربی مرز مشترک دارد. این کشور سرزمینی است کم ارتفاع که قسمت اعظم آن را بیابان ها و صحراها پوشانده و تنها در قسمت کناره ای دریای عمان، از جمله رشته کوه اخضر مرتفع یافت می شود. از مهم ترین جزایر آن می توان از: داس، سر بنی یاس، دلما و مقیشط نام برد. آب و هوای آن عمدتاً گرم و خشک و کم باران است. (۲)
پوشش گیاهی منطقه، غالباً از گیاهان خاردار است. انبوه ترین این گیاهان خاردار و خارزارهای دشت های غرب در سلسله جبال حجر واقع است… مهم ترین پوشش گیاهی ناحیه، بدین ناحیه قرار است: خرما، کهوز، اکاسیا، گز، گل ابریشم، تمر، گل کاغذی، یاس، رازقی، خرزهره و سایر گیاهان گرمسیری و بیابانی. (۳)
به لحاظ جغرافیایی، این کشور از هفت امیرنشین ابوظبی، دوبی، شارجه، ام القوین، عجمان و فجیره و رأس الخیمه متشکل شده است که از میان آن ها، امیرنشین های ابوظبی و دبی اهمیت بیش تری دارد.

ابوظبیشیخ نشین ابوظبی که پایتخت امارات متحده عربی نیز به شمار می آید، مهم ترین امیرنشین این کشور است که هم به لحاظ ثروت و هم از لحاظ نظامی اهمیت دارد.
ابوظبی، وسیع ترین و از لحاظ نظامی، نیرومندترین «نه شیخ نشین» (۴) در حاشیه ی پایینی خلیج فارس است و مهم ترین عضو امارات متحده عربی به شمار می رود… بر حسب درآمد سرانه، ابوظبی ثروتمندترین دولت جهان است و ثروت ابوظبی به تنهایی، مقام منحصر به فرد آن را در حکومت فدرال توجیه می کند. (۵)

دبیدومین شیخ نشین امارات متحده که به لحاظ تجاری و جمعیتی اهمیت دارد، امیرنشین دبی است که از جنبه ی جمعیتی، پر جمعیت ترین شهر امارات و از بعد تجاری، شهر بندری و پر رونق امارات متحده و منطقه آزاد تجاری به شمار می آید. حاکمان این کشور با توسل به بازرگانی و سیاست تجارت آزاد، به رغم درآمدهای اندک حاصل از فروش نفت وسعت و مساحت کم، این امیرنشین را به یکی از پر رونق ترین مناطق تبدیل نموده اند. این امارت دارای یک منطقه آزاد تجاری به نام «جبل علی» است. در «جبل علی» سرمایه گذاران سال هاست که به داد و ستد کالا می پردازند. این بندر آزاد، دروازه ی ورود کالاهای ساخته شده شرق آسیا و مرکز صادرات مجدد این گونه کالاها به کشورهای حوزه خلیج فارس است. دبی با جمعیتی بالغ بر ۷۵۰ هزار نفر، به عمده فروشی و خرده فروشی بیش از نفت متکی است. (۶)
دیگر شیخ نشین ها به لحاظ امکانات شهری و مدنیت بسیار عقب افتاده تر از این دو شیخ نشین هستند. مهم ترین صنایع این کشور، پالایش نفت و سیمان بوده و در زمینه تولید نفت، ابوظبی از دیگر امیرنشین ها موفق تر عمل نموده است.
تا پیش از کشف نفت، اقتصاد شیخ نشین ها یا امارات بر اساس صید مروارید، ماهی گیری، تجارت و کشاورزی به طور محدود استوار بود. از سال ۱۹۵۸، هنگامی که نفت برای اولین بار در سواحل ابوظبی کشف شد و خصوصاً از ژوئن ۱۹۶۲، یعنی هنگامی که برای اولین بار نفت به خارج صادر گردید، اقتصاد این منطقه تغییر کلی یافت. (۷)
به نقل از دایره المعارف این کار تا، این کشور حدود سه درصد ذخایر گاز طبیعی کل جهان را دارا می باشد و در مجموع، نود درصد ذخایر نفت و گاز کشور در دو امیرنشین ابوظبی و دبی قرار دارد.

جغرافیایی سیاسی مرزهای بین المللی

از مسایل و مشکلات مهمی که این کشور همواره با آن دست به گریبان بوده،
اختلافات مرزی میان شیخ نشین های هفتگانه از یک طرف، و میان هر یک از آن ها با دیگر کشورهای همسایه می باشد که حتی موجب درگیری های مرزی بین شیخ نشین ها و همسایگان شده است. (۸)
البته به اعتقاد برخی صاحب نظران، امارات متحده برای حفظ هویت فدرالی، حل اختلافات داخلی و جلوگیری از تجزیه کشورش، نیازمند گسترش اختلافات مرزی و تهدیدات خارجی است.
از مهم ترین اختلافات منطقه ای، ادعای ارضی این کشور بر جزایر سه گانه تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی است که اینک در کنف حاکمیت جمهوری اسلامی ایران هستند. این ادعا، هر از چند گاهی از سوی امارات متحده در مجامع بین المللی و همایش های منطقه ای مطرح می شود و البته جمهوری اسلامی ایران نیز طرح چنین ادعایی را بی مورد و بی اساس تلقی می کند.
هم چنین بین سه کشور عمان، امارات متحده و عربستان سعودی، همواره بر سر واحه ی «بوریمی» منازعه و کشمکش وجود داشته است؛
«بوریمی» واحه ی پر آب و سرسبز و دارای ذخایر نفتی است و در فاصله یکصد مایلی جنوب شرق امارات ابوظبی واقع شده و شامل چند دهکده مصفا و فلات نسبتاً پر آب و نخل است. اختلافات بر سر حاکمیت، «بوریمی» به سال ۱۹۵۲ بر می گردد و به تدریج ابعاد بین المللی به خود گرفت. (۹)
گر چه در سال ۱۹۷۴ این اختلافات با توافق نامه ای که بین سه کشور منعقد گردیده، به ظاهر فیصله پیدا کرد، اما همواره به عنوان یک منبع بالقوه ی تنش و درگیری بین سه کشور باقی ماند.
از سوی دیگر عمان و امارات متحده عربی علاوه بر واحه بوریمی که شرح آن گذشت، در منطقه «العین» در امارات شارجه و مناطق مرزی «ربع، روضه و دبا» در امارات الخیمه اختلافات دیرینه دارد. (۱۰)

جغرافیای سیاسی و عوامل جمعیتیبر اساس آخرین سرشماری در سال ۱۹۹۹، میزان جمیعت این کشور حدود ۲۳۴۴۴۰۲ نفر برآورده شده است که از این میزان، حدود ۳۱ زیر ۱۴ سال، ۶۷ درصد جمعیت فعال (بین ۱۵ تا ۶۴ سال) و ۲ درصد جمعیت پیر و بالای ۶۵ سال هستند.
جمعیت: (۲۳۴۴۴۰۲)
سن ۰ تا ۱۴ سال: (% ۳۱ «۳۶۸۸۴۴ مرد، ۳۵۵۱۸۳ نفر زن»)
سن ۱۵ تا ۶۴ سال: (% ۶۷ «۱۰۱۵۶۹۰ مرد، ۵۵۸۹۰۲ زن»)
سن ۶۵ سال به بالا: (% ۲ «۳۲۹۳۵ مرد، ۱۴۸۴۸ زن»)
درصد رشد جمعیت: (% ۱/۷۸)
میزان تولد: (در هر ۱۰۰۰ نفر): (۱۸/۸۶)
گروه های قومی: (% ۱۹ اماراتی، % ۲۳ ایرانی ها و عرب های دیگر)
مذهب: (% ۹۶ مسلمان «% ۱۶ شیعه، و بقیه سنی» % ۴ بقیه مذاهب) (۱۱)
جدول شماره ۵: جدول جمعیتی امارات متحده
بافت اجتماعی این کشور نیز به صورت قبیله ای است. در واقع، نظام اجتماعی این کشور و جهت گیری آن، تحت تأثیر فرهنگ عربی، ارزش های اسلامی و آداب و رسوم قبیله ای قرار دارد.

ابوظبی

این امیرنشین که پایتخت امارات نیز می باشد، بیش از سایر شیخ نشین ها قبایل پراکنده دارد که مهم ترین آن ها عبارت اند از: بنی یاس که از پانزده قبیله تشکیل شده، قبیله مناصر و قبیله ظواهر که آن هم از پانزده قبیله دیگر تشکیل شده است.

دبی

یکی از شاخه های قبیله بنی یاس، آل بوفله نام دارد که در دوبی زندگی می کنند و خانواده ی شیخ راشد، حاکم دبی نیز از این قبیله است. بحارینه، قبیله دیگری است که در دبی ساکن اند و مذهب تشیع را پذیرفته اند. همچنین قبایل سوران و شاوی هین نیز در این شهر مسکن گزیده اند.

شارجه

خاندان قاسمی، خاندان حاکم این شیخ نشین هستند و پس از آنان، دو خاندان آل مدفع و طریم با در اختیار گرفتن برخی مشاغل دولتی، در این حکومت سهیم شده اند. افزون بر این ها، خاندان های عبادالله، العلی، حواله، مارا، شادی هین، سودان و طنیج نیز در این شهر زندگی می کنند.

رأس الخیمه

خاندان حکومتی، خاندان بنی محمد هستند که پر نفوذترین خاندان این امیر نشین به شمار می آیند. پس از آنان، بنی سلطان، رقیب سیاسی خاندان حکومتی است که البته این دو قبیله، در اصل متعلق به قبیله قاسمی هستند. افرادی از قبایل دیگری چون طنیج، غفاله و بنی شمیل نیز در این شیخ نشین زندگی می کنند.

عجمان وام القوین و فجیره

جوامع عجمان، ام القوین و فجیره، مانند شیخ نشین های دیگر و حتی کمی بیش از آن ها حالت و خصوصیت قبیله ای دارند. حتی آن ها را می توان از جهاتی، سنتی ترین جوامع قبیله ای دانست. (۱۲)
قبایل مسلط این امیرنشین ها، به ترتیب عبارت اند از: قبیله نعیم در عجمان، قبیله نعیم در ام القوین و قبیله الشرقی در فجیره.
نکته قابل توجه آن است که:
همه ی این قبایل، از لحاظ جغرافیایی در شیخ نشین متبوع خود زندگی نمی کنند و در سراسر امارات متحده عربی پراکنده اند. (۱۳)
که این پراکندگی، مشکلات بسیاری را برای این شیخ نشین ها به وجود آورده است.
وجود چنین تنوع قومی . قبیله ای در امارات متحده عربی، چه به لحاظ مذهبی چه فرهنگی، تبعات سیاسی گوناگونی به همراه دارد که اتحاد کنفدراسیون را قدری با مشکل مواجه می سازد. آن چه این گسستگی را مانع می شود، وجود دشمن خارجی مشترک است. به ویژه آن که در برخی مرزهای شیخ نشین ها، قبیله های مختلفی که با کشورهای همسایه سنخیت قومی . مذهبی دارند، تعارضات و گرایش های گریز از مرکزی به بار آورده اند.
از سوی دیگر، با وجود آن که حدود ۹۶ درصد از ساکنین این کشور مسلمان هستند، ولی شاهد مذاهب مختلفی چون حنبلی ها، شافعی ها، مالکی ها، شیعیان و گروه اقلیت وهابی ها می باشیم که این تنوع مذهبی، می تواند تأثیر فراوانی بر بافت اجتماعی و سیاسی آن داشته باشد.

شبکه های ارتباطی

حمل و نقل کالا برای بنادر آزاد و نیز سایر بنادر عمده امارات متحده عربی در خلیج فارس، از طریق تنگه هرمز انجام می پذیرد. امارات متحده در ساحل خلیج فارس، بنادر مهمی را چون بندر زاید در ابوظبی، بندر راشد و جبل علی در دبی، بندر خالد در شارجه، عجمان و بندر سقر در رأس الخیمه در اختیار دارد. ناگفته نماند که امارات، در ساحل دریای عمان نیز دو بندر عمده ی فجیره و خورفکان را جهت تخلیه و بارگیری کالا در اختیار دارد که در دوران جنگ عراق علیه ایران و به خصوص جنگ نفتکش ها در خلیج فارس، فعالیت گسترده ای داشت. دو بندر خورفکان و فجیره، به وسیله ی شبکه راه زمینی اتوبان به ساحل غربی . یعنی شارجه و دبی . متصل می شود و از کشش و ظرفیت خوبی برخوردار است. هر چند حمل و نقل هوایی و زمینی در بیلان حمل و نقل کالا و مواد نقش دارد، ولی نسبت به حمل و نقل دریایی سهم ناچیزی را به خود اختصاص می دهد. (۱۴)
در این کشور هشت روزنامه فعالیت می کنند که مهم ترین آن ها «الاتحاد» است.

جغرافیای سیاسی نظام اجرایی

این کشور به لحاظ شکل سازمان دهی داخلی، به صورت کنفدراسیونی و متشکل از هفت شیخ نشین است که در رأس هر کدام از آن ها امیری حکومت می کند.
نظام حکومتی در این شیخ نشین ها آمرانه و پدر سالاری است در واقع حکومت پادشاهی به شمار می آید و همان گونه که یک کنفدرال اداره می شود، امیرنشین های امارات نیز به رغم این که به لحاظ سیاسی، اقتصادی، اداری و… مستقل هستند، توسط اتحادی که در سال ۱۹۷۱ بین آن ها بسته شد، یک کنفدراسیون را تشکیل می دهند.
البته از آنجا این کشور از هفت امیرنشین جداگانه تشکیل شده که در هر یک از آن ها، ساختارهای اجتماعی و سیاسی مجزایی حکم فرماست و هم چنین به دلیل وجود بافت اجتماعی متنوع، کنترل سیاسی تمام سرزمین ها، برای پایتخت، به یک میزان و هم سطح امکان پذیر نیست.

شیعیان امارات متحده عربی

در خصوص شیعیان امارات متحده، اطلاعات چندانی در اختیار نیست و متأسفانه تلاش نگارنده برای کسب اطلاعاتی در این زمینه، بی نتیجه ماند. آمار ارائه شده در مورد جمعیت شیعیان این کشور نیز متفاوت است. به گفته اطلس جهانی، حدود ۱۶ درصد از کل جمعیت این کشور شیعه هستند؛ در حالی که در برخی منابع، جمعیت آنان بین ۶ تا ۲۰ درصد تخمین زده شده است. به هر حال، بیش تر این شیعیان در امارت دبی ساکن اند که از مهم ترین و در عین حال، یکی از پر جمعیت ترین امیرنشین های امارات متحده به شمار می آید.
دبی، شهر بندری و پر رونق امارات متحده عربی، منطقه آزاد تجاری می باشد که اکثریت شیعیان این کشور در این شهر ساکن می باشند. (۱۵)
در برخی مقالات، مطرح شده که بیش از ۲۳ درصد جمعیت دبی را شیعیان تشکیل می دهند.
این تمرکز در مهم ترین امیر نشین امارات متحده عربی، مسائلی از همان نوع را ایجاد می کند که در دیگر امیرنشین ها به وجود آورده است، ضمن آن که در دبی نیز مانند بحرین، نفوذ شدید ایران وجود دارد. (۱۶)
اصولاً کشور امارات متحده عربی، کشوری مهاجر پذیر است، به گونه ای که می گویند حدود چهار پنجم جمعیت آن را مهاجرین تشکیل داده اند و بنابراین، این که گفته می شود بیشتر شیعیان این کشور ایرانی اند، دور از انتظار نیست. بعضی ها هم می گویند شیعیان این کشور، متعلق به قبیله ی بحارینه می باشند که:
ممکن است این قبیله در حدود سیصد سال پیش، با قبول مذهب تشیع از قبایل نعین . از قبیله ی عرب . به وجود آمده باشد؛ گر چه بعضی ها معتقدند این مردمان، از ساکنان اصلی و بومیان ناحیه هستند که به دست اعراب شکست یافته اند. تمام مردم قبیله شیعه مذهب اند و به تجارت و کشاورزی اشتغال دارند. (۷)
شیعیان این کشور نیز نفوذ چندانی در ساختار سیاسی کشور نداشته و عموماً به تجارت و بازرگانی مشغول اند.

پی نوشت:

۱ . جهان اسلام، ذیل امارات متحده عربی؛ «امارات متحده ی عربی»، روزنامه جام جم، شماره ۹۴۶؛ روزنامه اطلاعات، شماره ی ۲۲۹۳۷؛ گلبانگ مسجد، شماه ۱۹، ص ۱۲.
۲ . فرامرز پاوری، گیتاشناسی جغرافیایی طبیعی، سیاسی و اقتصادی و تاریخی محجوب، ص ۳۷.
۳ . دونالد هاولی، دریای پارس و سرزمین های متصالح، ترجمه: حسن زنگنه، ص ۳۲۴.
۴ . نه شیخ نشین: بحرین و قطر را نیز جزء آن ها حساب کرده است.
۵ . مهدی مظفری، امارات خلیج فارس، پژوهش اقتصادی، سیاسی و اجتماعی، ترجمه: مهدی مظفری، ص ۸۶.
۶ . «اقتصاد دبی از کاهش شمار گردشگران روس آسیب دیده است» نشریه ی بررسی های بازرگانی، ش ۱۴۲، ص ۱.
۷ . امارات متحده، از سری انتشارات نظری اجمالی به کشورها، شماره ۷ دی ماه ۱۳۶۴، مؤسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی، ص ۶۹.
۸ . غلامرضا محمدی، «امارات با بحران زنده است»، رسالت، ۲۹ فروردین ماه ۱۳۷۸.
۹ . سید محسن توکلی، «نگاهی به اختلافات عمان و امارات متحده عربی» نشریه ی دیدگاه ها و تحلیل ها، ش ۱۲۸.
۱۰ . همان، ص ۲.
۱۱ . world atlas.cd 2003
۱۲ . مهدی مظفری، پیشین، ص ۱۱۵.
۱۳ . همان، ص ۱۵۷.
۱۴ . محمدرضا حافظ نیا، خلیج فارس و نقش استراتژیک تنگه هرمز، ص ۲۴۷.
۱۵ . همان، ص ۲۲۴.
۱۶ . رسول جعفریان، جغرافیای تاریخی و انسانی شیعه در جهان اسلام، ص ۱۰۱.
۱۷ . دونالد هاولی، پیشین، ص ۳۲۵.

فهرست منابع:

گلی زواره، غلامرضا: جغرافیای جهان اسلام، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۵، صفحات ۲۲۶ – ۲۲۷.
متقی زاده، زینب: جغرافیای سیاسی شیعیان منطقه خلیج فارس، انتشارات مؤسسه شیعه شناسی، چاپ اول ۱۳۸۴، صفحات ۸۹ – ۹۶ و ۱۵۴ – ۱۵۵.