ابوالقاسم فردوسی

شاعران

زمان مطالعه : 5 دقیقه

توسط : حمید الله رفیعی

0 نظر

اشاره:

ابوالقاسم حسن منصور معروف به ابوالقاسم فردوسی، شاعر و حماسه سرای ایرانی در قرن چهارم در یکی از روستا های خراسان به نام باژ در سال ۳۲۹ق به دنیا آمد و در سال ۴۱۱ق در هشتاد سالگی از دنیا رفت. درباره مذهب فردوسی، سخنان مختلفی بیان شده است. عبدالجلیل قزوینی اولین کسی است که در کتاب النقض، فردوسی را شیعه دوازده امامی معرفی می کند. یکی از آثار معروف او شاهنامه است که در آن، تاریخ زندگی شاهان ایران به شعر آمده است.

زندگینامه

ابوالقاسم حسن منصور ملقب به فردوسی، شاعر و حماسه سرای ایرانی است. او در قرن چهارم می زیسته است. تاریخ تولدش را حدود ۳۲۹ق و ۳۳۰ق دانسته اند.[۱]

فردوسی حاصل ازدواج دوم ابو منصور شرف شاه بوده است. تاریخ نقل می کند که روزی شرف شاه خواب می بیند، پسری از خانه او به سمت آسمان رفت. در تعبیر این خواب به او می گویند، صاحب پسری خواهد شد، که در تاریخ ماندگار می شود.[۲]

تصویر سنگ قبر فردوسی

فردوسی، دهقان زاده ای بود که در روستای باژ از روستاهای طوس به دنیا آمد. او سفرهایی به بغداد و مازندران نیز داشته است.[۳] به نقل نظامی عروضی، فردوسی زندگی مرفهی داشته، ولی به مرور زمان و صرف سرمایه خویش در راه نظم شاهنامه، اواخر عمر را با تنگدستی به سر برد.[۴] و سرانجام در هشتاد سالگی در سال ۴۱۱ق در محل تولدش درگذشت.[۵]

مذهب فردوسی

سید حسن امین معتقد است که در عصر فردوسی، تشیع در بخش هایی از خراسان به ویژه طوس، بیهق، باژ و طابران رواج داشته و با وجود این زمینه ها، تعلق فردوسی به جامعۀ شیعه آن روز را بعید ندانسته و حتی نویسنده، به نسبت هایی مانند رافضی به فردوسی اشاره کرده است.[۶] امین، برای شیعه بودن فردوسی به شواهدی مانند منطقه و فضای شیعی محل زندگی او، استقبال مردم آن منطقه از قیام های شیعی و مسائلی از این قبیل اشاره کرده است.[۷]

بنابر نقل منابع تاریخی، دفن فردوسی در قبرستان مسلمانان، با ممانعت شخصی به نام ابوالقاسم گرگانی روبرو شد که معتقد بوده فردوسی در شعرهایش کفار و زرتشتیان را ستایش کرده است.[۸]

عبدالجلیل قزوینی اولین کسی بود که به شیعه دوازده امامی بودن فردوسی در کتاب النقض اشاره کرده است. بعدها قاضی نورالله شوشتری نیز او را شیعه معرفی کرده است.[۹] اما برخی مانند ابراهیم پورداود و شاگردش محمد معین، او را زرتشتی می دانستند و ملک الشعرای بهار نیز او را احیاگر زرتشت دانسته است.[۱۰]

مهدوی دامغانی معتقد است، از تعداد شعرهای یک شاعر نمی توان به مذهب او رسید، مگر اینکه تصریحی در اشعار آن شاعر وجود داشته باشد.[۱۱] نویسنده در ادامه به شیعی بودن فردوسی اشاره می کند و می گوید در مذهب او شکی نیست. [۱۲]

شاهنامه

یکی از آثار مورد توجه فردوسی، شاهنامه است. امین ادعا می کند، اسلوب و روش به شعر در آوردن شاهنامه از قرآن گرفته شده است هر چند که بلاغت قرآن بالاتر از آن است.[۱۳] فردوسی در شاهنامه بارها سخن از فرهنگ آورده و به دنبال پیوند فرهنگ ایران پیش و پس از اسلام با یکدیگر بوده است.[۱۴]

برخی سرودن داستان های حماسه ملی ایران را ابتکار فردوسی ندانسته اند و کسانی همچون مسعودی مروزی و دقیقی طوسی را قبل از او دانسته اند.[۱۵] تاریخ می گوید، وقتی فردوسی چهل ساله بود، دقیقی، شاعر ایرانی، سال ها قبلش به شعر در آوردن تاریخ ملی ایران را شروع کرده بود و پیش از اتمام این کار، به دست غلامش کشته می شود.[۱۶]

فردوسی تصمیم به تکمیل کار او می گیرد و تاریخی که به دست ابومنصور، حاکم طوس فراهم و شامل تاریخ شاهان قدیم ایران و سرگذشت قوم ایرانی بود را به شعر در می آورد. بنابراین، تاریخ ابومنصور معروف به شاهنامه منصوری، عمده ترین منبع سرودن شاهنامه فردوسی شد. او در سال ۳۷۰ این کار را شروع و در سال ۴۰۰ به پایان رساند.[۱۷]

فردوسی در شاهنامه اشعاری را درباره اهل بیت خصوصا علی(علیه‌السلام) آورده است، از جمله:

که من شهر علمم، علیم در است درست این سخن قول پیغمبر است[۱۸]

سر انجمن بد ز یاران علی که خواندش پیمبر علی ولی[۱۹]سلطان

از جمله شاعران پارسی گوی که از سخنان امام علی(علیه‌السلام) الهام گرفته اند، به فردوسی اشاره شده است.[۲۰] پس از فردوسی از جمله کسانی که تحت تاثیر فردوسی قرار گرفتند ابن حسامِ خوسْفی صاحب خاوران نامه بوده، او مثنوی خاوران نامه را تحت تاثیر شاهنامه سروده است.[۲۱]

رویکرد سلطان محمود به شاهنامه

فردوسی در اواخر عمر وقتی مشوقانش را برای ادامه شاهنامه از دست داد، به گزارش تاریخ، برای حفظ شاهنامه تصمیم می گیرد آن را به نام شاه محمود غزنوی کند.[۲۲] اما گفته شده به دلایلی مختلفی شاهنامه مورد قبول محمود قرار نگرفت از جمله:

اختلاف مذهبی میان فردوسی که شیعه بود و اشعاری درباره اهل بیت(علیهم‌السلام) سروده با محمود که سنی مذهب بوده است.[۲۳]

اختلاف عقیده محمود و فردوسی بر سر مسائل نژادی، اخلاقی و ملی. فردوسی در شاهنامه از تازیان و ترکان که از اجداد محمود بودند بد گفته است.[۲۴]

برخی بر این عقیده اند، شاهنامه مشتمل بر ۶۰ هزار بیت است که در زمان سلطان محمود غزنوی سروده و به او تقدیم شده است.[۲۵] و محمود را مشوق او برای سرودن شاهنامه دانسته اند.[۲۶] در حالی که دیگرانی، خصوصیات نژادی، و گزارش تاریخ از سلطان محمود را مغایر با این رویکرد می دانند.[۲۷]

هزاره فردوسی

برخی محققان، تولد فردوسی را در سال ۳۱۳ش دانسته و کنگره ای با عنوان هزاره فردوسی را در سال ۱۳۱۳ش برگزار کردند. در این کنگره که در دارالفنون تهران برگزار شد، گروهی از ایران شناسان و محققان کشور های مختلف حضور یافتند. آرامگاه بازسازی شده فردوسی، پس از برگزاری این کنگره، با حضور رضاشاه و شرکت کنندگان در آن، در خراسان افتتاح شد.[۲۸]

طراحی و بازسازی جدید آرامگاه فردوسی در توس، توسط حسین لر زاده طراحی شده و اشعار مقبره با خطاطی عماد الکتاب انجام شده است.

آثار هنری

آثار هنری مختلفی در حوزه نقاشی، مینیاتور و آثار دیگری از جمله فیلم سینمایی فردوسی که در سال ۱۳۱۳ به تهیه کنندگی عبدالحسین سپنتا،[۲۹] نمایش نامه ای به نام دیباچۀ نوین شاهنامه، نوشته بهرام بیضایی از سروده های فردوسی ریشه گرفته اند.[۳۰]

پی نوشت:

آقابابایی، «فردوسی»، ج۱۲، ص۲۶۱.
بهار، تاریخ سیستان، ۱۳۶۶ش، ص۲۷؛ مستوفی، تاریخ گزیده، نشر امیرکبیر، ص۶۶۱.
فاضلی، قادر، عرفان سیاسی یا سیاست عرفانی، ص۱۳۰
آقابابایی، «فردوسی»، ج۱۲، ص۲۶۱.
آقابابایی، «فردوسی»، ج۱۲، ص۲۶۳.
امین، «مذهب فردوسی و ادیان در شاهنامه»، ص۱۲.
امین، «مذهب فردوسی و ادیان در شاهنامه»، ص۱۴.
مستوفی، تاریخ گزیده، ۱۳۶۴ش، ص۶۳۰.
امین، «مذهب فردوسی و ادیان در شاهنامه»، ص۱۴.
امین، «مذهب فردوسی و ادیان در شاهنامه»، ص۱۶.
مهدوی دامغانی، «مذهب فردوسی»، ص۲۱.
مهدوی دامغانی، «مذهب فردوسی»، ص۲۳.
امین، «مذهب فردوسی و ادیان در شاهنامه»، ص۱۴.
فرهنگ در آیینه زبان و ادبیات فارسی، ۱۳۹۳ش، ص۳۶.
آقابابایی، «فردوسی»، ج۱۲، ص۲۶۲.
آقابابایی، «فردوسی»، ج۱۲، ص۲۶۲.
آقابابایی، «فردوسی»، ج۱۲، ص۲۶۲؛ بهار، تاریخ سیستان، ۱۳۶۶ش، ص۲۷.
فردوسی، شاهنامه، باب هفتم
فردوسی، شاهنامه، پادشاهی اردشیر بخش چهاردهم
شهیدی، بهره ادبیات از سخنان علی علیه السلام، ۱۳۸۰ش، ص۳۰.
ابن حسام، خاوران نامه، ۱۳۸۱ش، ص۱۹۹-۲۰۰.
آقابابایی، «فردوسی»، ج۱۲، ص۲۶۲.
آقابابایی، «فردوسی»، ج۱۲، ص۲۶۳.
آقابابایی، «فردوسی»، ج۱۲، ص۲۶۳.
فاضلی، عرفان سیاسی یا سیاست عرفانی، ۱۳۸۷ش، ص۱۳۰.
آقابابایی، «فردوسی»، ج۱۲، ص۲۶۲.
آقابابایی، «فردوسی»، ج۱۲، ص۲۶۲.
آقابابایی، «فردوسی»، ج۱۲، ص۲۶۴.
سایت چلچراغ
بیضایی، دیباچه نوین شاهنامه، ۱۳۸۰ش، مقدمه کتاب.

منابع

ابن حسام، خاوران نامه، نگاره ها و تذهیب ها فرهاد نقاش، تهران، بی نا، ۱۳۸۱ش.
امین، سید حسن، «مذهب فردوسی و ادیان در شاهنامه»، در مجله حافظ، شماره ۲۷، فروردین ۱۳۸۵ش.
بهار، محمد تقی، تاریخ سیستان، تهران، نشر کلاله خاور، ۱۳۶۶ش.
بیضایی، بهرام، دیباچه نوین شاهنامه، تهران ، نشر روشنگران و مطالعات زنان ، ۱۳۸۰ش.
شهیدی، سیدجعفر، «بهره ادبیات از سخنان علی علیه السلام»، در پژوهشهای نهج البلاغه، بنیاد نهج البلاغه، شماره ۱، پاییز ۱۳۸۰ش.
جمعی از نویسندگان، فرهنگ در آیینه زبان و ادبیات فارسی، تهران، نشر مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، ۱۳۹۳ش.
فاضلی، قادر، عرفان سیاسی یا سیاست عرفانی، تهران، نشر فضیلت علم، ۱۳۸۷ش.
مستوفی قزوینی، حمد الله بن ابی بکر بن احمد، تاریخ گزیده، تحقیق عبد الحسین نوایی، تهران، امیر کبیر، چاپ سوم، ۱۳۶۴ش.
معتضد، خسرو، زندگی سخن سرای طوس حکیم ابوالقاسم فردوسی، تهران، نشر شرکت توسعه ای کتابخانه های ایران، چاپ نهم، ۱۳۸۵ش.
مهدوی دامغانی، احمد، «مذهب فردوسی»، در مجله ایران شناسی، نشر بنیاد مطالعات ایران، شماره ۱۷، بهار ۱۳۷۲ش.