قرض الحسنه، یکی از سنت های حسنه و ارزشمند اسلامی است که در قرآن و روایات به آن تأکید شده است. این عمل نیکوکارانه، علاوه بر تأثیر مثبت بر وضعیت اقتصادی افراد نیازمند، از جایگاه والایی در اخلاق اسلامی برخوردار بوده و آثار روحی و معنوی بسیاری برای فرد قرض دهنده و گیرنده به همراه دارد. قرض الحسنه، نماد همدلی، نوع دوستی و تعاون اجتماعی در جامعه اسلامی است.
۱. مفهوم شناسی
قرض در لغت به معنای اعطای مال به دیگری همراه با تعهد گیرنده به بازپرداخت است. در آیاتی از قرآن، تعبیر قرض الحسنه، به معنای قرض حسن و خوب به کار رفته است. بر این اساس، قرض حَسَن، قرضی است که از مال حلال باشد و با منت گذاری و آزار، ضایع نشود. در قرآن کریم، واژه «حسن» صفت قرض الحسنه قرار گرفته است؛ حسن یعنی زیبا و نیکو[۱] و قرض نیکو آن است که از مال حلال باشد و آن را با منّت گذاردن و اذیّت، ضایع نکند.[۲] اما قرض الحسنه در اصطلاح عبارتست از:
الف) قرض الحسنه به طور عام در میان مردم به معنای وام گرفتن بدون پرداخت کارمزد شناخته می شود و از آن به عنوان یکی از مصادیق تعالیم دینی یاد می کنند. از دیدگاه فقها، قرض به این معناست که مالی به دیگری تملیک شود، به طوری که دریافت کننده ضامن بازپرداخت عین، مثل، یا قیمت آن گردد.[۳]
ب) قرض الحسنه در فرهنگ و اصطلاح قرآنی، معنای وسیع تری دارد که قرض الحسنه فقهی را نیز شامل می شود. از دیدگاه قرآن کریم، هر کار خیری که انسان به قصد رضای خداوند انجام دهد، قرض الحسنه به حساب می آید؛ چه این کار، عبادات اصطلاحی مانند نماز و روزه باشد، چه انفاقات مالی و یا اقدامات عام المنفعه‌ای نظیر ساخت مسجد و مدرسه، یا شرکت در جهاد و مبارزه در راه خدا.[۴]
ج) قرض در اصطلاح حقوقی و طبق قانون مدنی ایران در ماده ۶۴۸ چنین تعریف شده است: «قرض عقدی است که به موجب آن یکی از طرفین مقدار معینی از مال خود را به طرف دیگر تملیک می کند، به نحوی که طرف مقابل ملزم به بازگرداندن مثل آن از حیث مقدار، جنس و وصف باشد، و در صورت تعذر رد مثل، قیمت یوم الرد را پرداخت نماید».[۵]
۲. جایگاه قرض الحسنه در قرآن و روایات
۲-۱. قرض الحسنه در قرآن کریم
در قرآن کریم به موضوع قرض الحسنه و اهمیت آن به عنوان یک عمل نیکوکارانه تأکید شده است. خداوند متعال در آیه ۲۴۵ سوره بقره می فرماید: «مَن ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا کَثِیرَهً وَ اللَّهُ یَقْبِضُ وَ یَبْسُطُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ؛ چه کسی است که به خداوند قرضی نیکو دهد تا خداوند آن را چندین برابر افزایش دهد؟ و خداوند تنگی و فراخی می بخشد و به سوی او بازمی گردید».
همچنین در آیه ۲۸۲ سوره بقره، به ثبت و ضبط دقیق معاملات و بدهی ها توصیه شده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا تَدَایَنتُم بِدَیْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى فَاکْتُبُوهُ وَ لْیَکْتُب بَّیْنَکُمْ کَاتِبٌ بِالْعَدْلِ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! هرگاه بدهی مدّت داری (به خاطر وام یا معامله) میان خود داشته باشید، آن را بنویسید! و باید نویسنده ای از روی عدالت (سند را) در میان شما بنویسد».
در قرآن کریم، قرض الحسنه در کنار مفاهیمی همچون صدقه، انفاق، زکات و نماز مطرح شده است که نشان از اهمیت بالای آن دارد. همان گونه که نماز با تعالی روح و تقویت عبودیت، وسیله ای برای ارتباط با مبدأ هستی است و به جا آوردن آن فرد را از فسادهای اخلاقی و اجتماعی دور می کند، قرض، صدقه، انفاق و زکات نیز موجب نزدیکی به خداوند می شوند.
خداوند در آیه ۱۰۳ سوره توبه می فرماید: «ای پیامبر! از مؤمنان زکات بستان تا مال و جانشان پاک گردد». زکات، صدقه و انفاق، چه واجب و چه مستحب، نه تنها به تزکیه روح انسان و تقویت رابطه او با خداوند کمک می کنند، بلکه در جامعه نیز به تعدیل ثروت و ایجاد توازن اجتماعی منجر می شوند. حتی اگر بشر روزی به رفاه اقتصادی کامل برسد، قرض، صدقه و زکات همچنان ضروری خواهد بود.
موضوع قرض الحسنه در قرآن در پنج سوره: بقره، مائده، تغابن، مزمل و حدید آمده است و مجموعاً در دوازده آیه به آن پرداخته شده که در همه موارد از عبارت «قرضاً حسناً» استفاده شده است. این آیات با لحنی زیبا و تأثیرگذار، مردم را به کمک به یکدیگر دعوت می کنند و به آن ها یادآور می شوند که کسی که از مال خود انفاق می کند، گویا به خدا قرض داده است.
واضح است که خداوند بی نیاز مطلق است و به قرض احتیاجی ندارد، اما این تعبیر برای تشویق بندگان به کمک به یکدیگر به کار رفته است تا بدانند این عمل بدون پاداش نخواهد ماند. همان گونه که وقتی فردی قرض می دهد، انتظار دارد که بدهکار در موعد مقرر بدهی خود را بازپرداخت کند، در اینجا نیز خداوند وعده داده است که این قرض را چندین برابر بازخواهد گرداند.
در پایان آیه به موضوعی مهم اشاره شده است: خداوند است که روزی بندگان را می بندد یا می گشاید. البته این بر اساس معیارها و ضوابطی است که برخی از آن ها را می دانیم؛ از جمله تلاش و کار که معمولاً منجر به افزایش روزی می شود، و تنبلی و کم کاری که به فقر می انجامد. با این حال، عوامل دیگری نیز وجود دارد که بر ما پوشیده است، اما در نهایت، گشایش و تنگی روزی در دست خداوند است و همه چیز به سوی او بازمی گردد.[۶]
۲-۲. روایات قرض الحسنه
روایات متعددی از پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) درباره قرض الحسنه نقل شده است که بر اهمیت و فضیلت این عمل نیکو تأکید دارند. قرض دادن از جلوه های سخاوت و بزرگواری است و پاداش آن بی نهایت است.
امام محمد باقر (ع) فرمودند: «هر کس به فردی قرض دهد تا زمانی که توان بازپرداخت آن را داشته باشد، مال او در حکم زکات است و خود او با ملائکه در حال نماز است تا زمانی که قرضش بازپس گرفته شود». در این روایت، پاداش قرض الحسنه مانند زکات شمرده شده است و قرض دهنده در عالم معنا در کنار ملائکه به عبادت مشغول است که این موضوع به روشنی جایگاه والای قرض را بیان می کند.
در حدیث دیگری از امام صادق (ع) آمده است: «بر درِ بهشت چنین نوشته شده است: ثواب صدقه ده برابر است و ثواب قرض هجده برابر».[۷] این روایت برتری پاداش قرض الحسنه نسبت به صدقه را نشان می دهد.
با این حال، روایات دیگری نیز وجود دارد که دریافت قرض، به ویژه بدون نیاز، مورد نکوهش قرار گرفته است. از رسول خدا (ص) نقل شده است: «از قرض گرفتن بپرهیزید؛ زیرا که آن مایه خواری دین است».[۸] همچنین، امیرالمؤمنین علی (ع) فرمودند: «از قرض گرفتن بپرهیزید؛ چرا که موجب ذلت در روز و اندوه در شب است».[۹]
بنابراین، نتیجه طبیعی قرض گرفتن این است که فرد دچار مشکلات و نگرانی هایی می شود و تا زمانی که انسان مجبور نباشد، بهتر است از قرض گرفتن خودداری کند.
۳. آثار و برکات قرض الحسنه
۳-۱. آثار مادی و دنیوی قرض الحسنه
آباتی از قرآن کریم به تشویق در مورد قرض الحسنه و آثار دنیوی آن اشاره دارند:
«مَّن ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا کَثِیرَهً ۚ وَ اللَّهُ یَقْبِضُ وَ یَبْسُطُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ» در این آیه، تشویق به قرض الحسنه به منظور افزایش رزق و برکت در زندگی آمده است.[۱۰]
«إِنَّ الْمُصَّدِقِینَ وَ الْمُصَّدِّقَاتِ وَ أَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا یُضَاعَفُ لَهُمْ وَ لَهُمْ أَجْرٌ کَرِیمٌ» این آیه وعده افزایش پاداش و برکت دنیوی برای قرض دهندگان را مطرح می کند.[۱۱]
طبق آیات قرآن و روایات نقل شده از پیامبر و اهل بیت (ع)، قرض دادن، از مستحبات است و قرض دهنده پاداش زیادی در روز قیامت خواهد داشت.[۱۲]
جابر از امام صادق (ع) روایت کرده است که رسول خدا (ص) فرمود: «کسى که به مؤمنى قرض بدهد و صبر کند تا وضع مالیش خوب شود، آن مال پاک خواهد ماند، و فرشتگان بر قرض دهنده درود مى فرستند تا زمانى که قرض گیرنده قرض خود را ادا کند».[۱۳]
فضیل از امام صادق (ع) روایت کرده است که: هیچ مسلمانى نیست که براى رضاى خدا به مسلمان دیگرى قرض بدهد مگر آنکه تا زمانى که آن مال به او باز گردد خداوند هر روز پاداش صدقه دادن مال را به نام او ثبت مى کند».[۱۴]
۳-۲. آثار اجتماعی قرض الحسنه
آثار اجتماعی قرض الحسنه روحیه همبستگی، مسئولیت پذیری، انصاف و مهرورزی را در جامعه تقویت می کند. برخی از این آثار در عرصه اجتماع به شرح زیر است:
الف) گسترش رفتارهای الهی در جامعه
قرض الحسنه به عنوان رفتاری همراه با رحمت و رأفت، نمادی الهی در فرهنگ بشر محسوب می شود و صفات الهی را در روابط بین انسان ها جاری می سازد. این عمل نه تنها توان مالی را به عنوان ابزار اقتصادی مطرح می کند، بلکه از آن به عنوان وسیله ای برای بروز رفتارهای الهی یاد می شود و امکان کمال معنوی را از طریق ابزار مادی فراهم می آورد.[۱۵]
ب) ایجاد محبت با قرض الحسنه
انفاق هرگونه دارایی، اعم از مالی و معنوی، راهی برای انتقال محبت و تقویت پیوندهای جمعی است. این امر موجب می شود که کینه ها و بداندیشی ها به محبت و رحمت عمومی تبدیل شوند. قرض الحسنه نیز به نوبه خود باعث دوستی میان اعضای جامعه و احیای روح عطوفت اجتماعی می شود. در مقابل، ترک آن می تواند موجب ناراحتی های روحی و روانی و افزایش افسردگی در میان مردم شود.
ج) پرداخت حقوق متقابل اجتماعی
افراد جامعه، در سایه پیوستگی عمیق، حقوق و وظایفی در قبال یکدیگر دارند. این حقوق در روابط نزدیک، مانند رابطه پدر و فرزند، به راحتی پذیرفته می شود، اما پذیرش آن در روابط اجتماعی وسیع تر، مانند حقوق فقرا و محرومان، ممکن است دشوار به نظر برسد. با این حال، جستجوی دقیق تر در لایه های پنهان روابط اجتماعی نشان می دهد که روابط و حقوق متقابل عمیقی بین افراد جامعه وجود دارد.
به همین دلیل قرآن کریم از «حق سائل و محروم» یاد می کند و امام زین العابدین (ع) در رساله حقوق خود، به حقوق سائل، فقیر، همسایه و دیگر افراد اشاره کرده است. قرض الحسنه می تواند نقشی مهم در کمک به جامعه و کاهش نیازمندی ها ایفا کند و افراد را از وامداری نیازمندان رها سازد.
د) کاهش روحیه تکاثر و کنز
خداوند به طرق مختلف تلاش می کند که انسان ها دل به دنیا نبندند و به سرای آخرت نیز توجه داشته باشند. از این رو، ابزارهایی مانند خمس، زکات، صدقه، انفاق، هبه و قرض الحسنه را مقرر کرده است تا تعادل بین دنیای مادی و آخرت حفظ شود. در سوره تکاثر نیز به عذاب ناشی از تکاثر و کنز اشاره شده است.
۳-۳. آثار اقتصادی قرض الحسنه
قرض الحسنه آثار اقتصادی متعددی دارد که از جمله آن ها می توان به کاهش فقر در جامعه و کاهش هزینه های دولت اسلامی اشاره کرد. این امر در بخش نقاط قوت نیز مطرح شده است.[۱۶] در اینجا به مهم ترین آثار آن پرداخته می شود:
الف) تقویت نظام اسلامی
قرض الحسنه می تواند به تقویت نظام اسلامی کمک کند. اگر بپذیریم که کمک های مردمی به اقشار ضعیف و ایجاد زمینه های مناسب برای رشد و سلامت آن ها از یک سو، و جلوگیری از بروز بسیاری از آسیب های اجتماعی به دنبال برنامه های زیربنایی از سوی دیگر، موجب موفقیت حکومت در اداره بهتر جامعه می شود، می توان گفت که یکی از آثار ترویج قرض الحسنه در جامعه، کمک به تقویت حکومت اسلامی است. وقتی مشارکت مردم در اقتصاد جامعه افزایش یابد، مشکلات دولت و نظام نیز کمتر می شود، که این به معنای حمایت مردم از نظام خود است.
ب) فعال سازی پول های راکد
قرض الحسنه باعث به کار افتادن پول های ذخیره و بلااستفاده مردم می شود. معمولاً مصرف کنندگان قرض الحسنه از پول هایی استفاده می کنند که در حالت عادی بدون استفاده هستند. با رواج فرهنگ قرض الحسنه، این وجوه به جریان می افتد و به تقاضای بخشی از مصرف کنندگان و تولیدکنندگان در اقتصاد پاسخ داده می شود و تولید افزایش می یابد.
ج) حل مشکل رباخواری
رواج قرض الحسنه یکی از دلایل حرمت ربا است. به گفته امام رضا (ع)، سرّ تحریم ربا آن است که کار خیر از میان می رود، اموال تلف می شود، و مردم تمایل به سودجویی پیدا می کنند و از قرض الحسنه که یکی از نیکوکاریهاست، دست می کشند.[۱۷]
۴. شرایط و آداب قرض الحسنه
الف) شرایط قرض الحسنه
در آموزه های دینی ما، قرض الحسنه و پول دادن به برادران مؤمن دارای آداب و شرایطی است که برخی از آن ها به شرح زیر است:
اخلاص: قرض باید با نیت خالص و برای رضای خداوند باشد.
رضایت قلبی: قرض دهنده باید با دل خوش و رضایت کامل، اقدام به این کار کند.
حلال بودن مال: مال قرض داده شده باید از درآمد حلال و پاک باشد.[۱۸]
ثبت قرض: قرض باید مکتوب شود تا هر دو طرف از بروز اختلافات در آینده در امان باشند.[۱۹]
ب) آداب قرض الحسنه
امام صادق (ع) فرمودند: «کسی که مالی را به شخصی قرض دهد و برای بازپرداخت آن مدت معینی تعیین کند، و اگر قرض در مدت معین وصول نشود، به ازای هر روز تأخیر، پاداش یک دینار صدقه برای او ثبت خواهد شد».[۲۰]
عبدالله بن سنان از امام صادق (ع) روایت کرده است که رسول خدا (ص) فرمودند:
«اگر هزار درهم را دو بار به کسی قرض دهم، برای من خوشایندتر است از آنکه آن را یک بار صدقه دهم. همچنین، همان طور که برای قرض‌گیرنده جایز نیست در صورت توانایی بر بازپرداخت، تعلل کند و آن را به تأخیر بیندازد، برای قرض دهنده نیز جایز نیست که اگر بداند شخص قرض گیرنده در مضیقه و تنگدستی است، او را تحت فشار قرار دهد و طلب خود را مطالبه کند».[۲۱]
مهلت دادن به بدهکار تنگدست در قرض الحسنه
رسول خدا (ص) همواره بر رعایت حال بدهکاران تنگدست تأکید می کرد و مسلمانان را از دچار شدن به نفرین آنان برحذر می داشت. ایشان می فرمود: «هر که به تنگدستی مهلت دهد، خداوند در روزی که هیچ سایه ای جز سایه او نیست، وی را در سایه خود درآورد». همچنین فرمودند: «هر کس به مؤمنی قرض دهد و برای پس گرفتن آن صبر کند تا دستش باز شود، مال او زکات محسوب می شود و در نماز با فرشتگان است تا زمانی که قرضش به او برگردانده شود».
سرّ تعبیر از هر عمل خیرخواهانه به «قرض الحسنه» در قرآن، محفوظ بودن عین و اصل مال نزد خداوند است؛ به این معنا که همان طور که در قرض و وام، مال از بین نمی رود و باز می گردد، در این گونه امور نیز هر آنچه در راه خدا هزینه شود، بازمی گردد و بلکه چندین برابر آن به عنوان پاداش دریافت می شود. خداوند متعال انفاق ها و هزینه هایی را که مؤمنان در راه او صرف می کنند، «قرض الحسنه» نامیده است و این به خاطر سه دلیل است:
۱. می خواهد مؤمنان را به این کار تشویق کند.
۲. چنین انفاقی برای کسب رضایت خداوند است.
۳. خداوند سبحان به زودی عوض آن را چند برابر به صاحبانش بازمی گرداند و علاوه بر آن، اجر کریم نیز عطا می کند. اجر کریم، اجری است که در نوع خود پسندیده ترین باشد و اجر اخروی نیز همین طور است، چرا که فراتر از تصوّر انسان است.
نتیجه گیری
قرض الحسنه در اسلام نه تنها یک عمل نیکوکارانه است، بلکه ابزاری برای تقویت همبستگی اجتماعی و اخلاقی در جامعه محسوب می شود. این سنت حسنه به کاهش فقر، افزایش برکت مالی و بهبود وضعیت اقتصادی نیازمندان کمک می کند و از سوی دیگر، قرض الحسنه آثار روحی و معنوی عمیقی بر قرض دهنده و گیرنده دارد. آموزه های قرآنی و روایات اسلامی به وضوح به اهمیت و فضیلت قرض الحسنه اشاره دارند و آن را معادل زکات و صدقه می دانند.
همچنین، رعایت آداب و شرایط قرض الحسنه، به ویژه در برخورد با بدهکاران تنگدست، از ارزش های اخلاقی است که باید در جوامع اسلامی مورد توجه قرار گیرد. در نهایت، قرض الحسنه، نماد نوع دوستی و تعاون اجتماعی است که می تواند به بهبود روابط انسانی و کاهش مشکلات اقتصادی کمک کند.
پی نوشت ها
[۱] . قرشی، قاموس قرآن، ص ۱۳۵؛ مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ج۶ ، ص ۵۴۹؛ نگاه کنید به: سوره بقره، آیه ۲۴۵؛ سوره مزمل، آیه ۲۰؛ سوره تغابن، آیه ۱۷؛ سوره حدید، آیه ۱۱ و ۱۸.
[۲] . طبرسی، مجمع البیان، ج ۲، ص ۶۰۸.
[۳] . موسوی خمینی، تحریر الوسیله، ص ۱۴۹.
[۴] . جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ص ۵۸۹.
[۵] . طاهری، حقوق مدنی، ج ۴، ص ۳۳.
[۶] . جعفری، تفسیر کوثر، ج ۱، ص ۵۶۵.
[۷] . فیض کاشانی، المحجه البیضاء، ص ۵۹.
[۸] . حرعاملی، وسایل الشیعه، ج ۱۳، ص ۷۷.
[۹] . حرعاملی، وسایل الشیعه، ج ۱۳، ص ۷۷.
[۱۰] . بقره، آیه ۲۴۵.
[۱۱] . حدید، آیه ۱۸.
[۱۲] . فلاح‌زاده، احکام دین، ص۱۸۶؛
[۱۳] . ابن بابویه، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص ۱۳۸.
[۱۴] . ابن بابویه، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص ۱۳۸.
[۱۵] . گل محمدی، قرض الحسنه، ضرورت، ماهیت و آثار، ص ۱۴۳.
[۱۶] . هادوی نیا، قرض الحسنه وآثار اقتصادی آن، ص ۷۸.
[۱۷] . ابن‌بابویه، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص ۱۸۵.
[۱۸] . کلینی، اصول کافى، ج ۳، ص ۸۴۳.
[۱۹] . بقره، آیه ۲۸۲.
[۲۰] . ابن بابویه، ثواب الاعمال و عقاب الأعمال، ص ۱۳۸.
[۲۱] . ابن بابویه، ثواب الاعمال و عقاب الأعمال، ص ۱۳۸.
منابع
- ابن بابویه، محمد بن علی، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم، رضی، ۱۳۶۸ش.
- جعفری، یعقوب، تفسیر کوثر، قم، مؤسسه انتشارات هجرت، ۱۳۷۶ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، اسراء، ۱۳۹۳ش.
- حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۱۶ق.
- طاهری، حبیب الله، حقوق مدنی، قم، دفتر وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیّه قم، ۱۴۱۸ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، تهران، فراهانی، ۱۳۷۵ش.
- فلاح زاده، محمدحسین، احکام دین: مطابق با فتاوای مراجع بزرگ تقلید، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۶ش.
- فیض کاشانی، محمد محسن، المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء، چ۴، جماعه المدرسین بقم، قم، موسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
- قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
- گل محمدی، جعفر، قرض الحسنه، ضرورت، ماهیت و آثار، تهران، بنیاد خیریه الزهراء، ۱۳۸۶ش.
- هادوی نیا، علی اصغر، قرض الحسنه وآثار اقتصادی آن، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۷۸ش.
با اقتباس قسمتی از مقاله:
محمدنیا، اشرف، فقر و مشکل دریافت قرض الحسنه، بانک و اقتصاد، ش ۲۳، ۱۳۸۱ش.
پایگاه اطلاع رسانی حوزه، جایگاه قرض الحسنه و آثار فردی و اجتماعی تاریخ درج مطلب ۲۱/۰۵/۱۳۹۷.
