وجوب نماز شب بر حضرت محمد (ص)

وجوب نماز شب بر رسول گرامی اسلام حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) یکی از وظایفی است که در قرآن به آن حضرت اختصاص داده شده است. البته در این باره دو نظر دیگر نیز مطرح شده است، یکی اینکه وجوب نماز شب در ابتدا اختصاص به پیامبر (ص) نداشته و شامل اصحاب آن حضرت نیز بوده است؛ ولی پس از چند ماه این حکم نسخ شده و به استحباب تبدیل شده است. نظر سوم نیز مبتنی بر این فرض است که نماز شب از ابتدا برای پیامبر (ص) و سائر مسلمانان مستحب بوده است.

نماز شب پیامبر اکرم (ص) در قرآن

خداوند در سوره مزمل می فرماید: «یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ، قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا، إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلاً، إِنَّ نَاشِئَهَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئًا وَ أَقْوَمُ قِیلًا، إِنَّ لَکَ فِی النَّهَارِ سَبْحًا طَوِیلًا»[۱] «نماز شب را بر پا دار و قرآن بخوان، … چراکه ما به زودی سخنی سنگین به تو القا خواهیم کرد. بی تردید نماز و عبادت شبانه پابرجاتر و با استقامت تر است و تو در روز تلاش مستمر و طولانی خواهی داشت.»

هدف از شب زنده داری را قرآن چنین بیان می کند که ما به زودی سخن سنگینی را به تو القا خواهیم کرد. منظور از «قول ثقیل» به گفته مفسران، قرآن مجید است.[۲]

در سوره اسراء نیز می فرماید: «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَهً لَکَ عَسَی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا مَحْمُوداً»[۳]؛ «قسمتی از شب را از خواب برخیز و قرآن (و نماز) بخوان این یک وظیفه اضافی برای توست. امید است پروردگارت تو را به مقامی در خور ستایش بر انگیزد.»

مقام محمود چنانکه از لفظش پیداست معنای وسیعی دارد که شامل هر مقام در خور ستایش می شود ولی مسلماً در این جا اشاره به مقام ممتاز و فوق العاده ای است. مفسران بر این باورند که این مقام همان شفاعت کبرای پیامبر است.[۴] با توجه به مطالب فوق اهمیت نماز شب برای پیامبر (ص) روشن می شود و این اهمیت تا به آنجا زیاد است که برای آن حضرت به عنوان تکلیف در نظر گرفته شده است.

سه دیدگاه: استحباب، نسخ یا وجوب نماز شب

با مطالعه و بررسی آیات قرآن و احادیث وارده به این نتیجه می رسیم که در مورد نماز شب پیامبر اکرم (ص) سه برداشت وجود دارد.

۱- استحباب نماز شب برای پیامبر (ص) و مسلمانان

عده ای معتقدند نماز شب بر آن حضرت مستحب بوده است. به دلیل آن که آیه قرآن می فرماید: «یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ، قم اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا، نصفه أو انقص مِنْهُ قلیلا، أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآن ترتیلا»[۵] «ای جامه به خود پیچیده، شب را جز کمی بپا خیز یا نیمی از شب را یا کمی از آن کم کن، یا بر نصف آن بیافزا و قرآن را با دقت و تأمل بخوان».

کسانی که از این آیه استحباب نماز شب را برداشت می کنند، چنین استدلال می کنند که اگر نماز شب واجب بود، آن حضرت در مقدار آن مخیر نمی شد.[۶] همچنین اگر نماز شب بر آن حضرت واجب بوده، باید بر امت هم واجب باشد به دلیل آیه «وَ اتَّبِعُوهُ».[۷] البته این دو استدلال تمام نیست و وجوب نماز شب می تواند از تکالیف اختصاصی پیامبر (ص) باشد و همچنین آن حضرت در زمان انجام آن تخییر داشته باشد.

۲- منسوخ شدن وجوب نماز شب برای پیامبر (ص) و مسلمانان

برخی می گویند وجوب نماز شب بر پیامبر (ص) با نزول آیه بیستم از سوره مزمل نسخ شده است و پس از آن، وجوب نماز شب برای آن حضرت و سائر اصحاب به استحباب بدل شده است.

آن گونه که از برخی روایات استفاده می شود جمعی از مسلمانان در نصف و دو سوم شب جهت اقامه نماز شب دچار مشکل و درد سر می شدند، چرا که وسیله سنجش زمان در آن زمان وجود نداشت. به همین جهت احتیاط می کردند و این امر سبب شد که تمام شب را بیدار بمانند و مشغول عبادت باشند تا آن جا که پاهای آنان به خاطر نماز و عبادت ورم کرد. از این جهت آیه بیستم سوره مزمل نازل شد:

«إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنَی مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ وَ طَائِفَهٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَکَ  وَ اللَّهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَیْکُمْ فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَنْ سَیَکُونُ مِنْکُمْ مَرْضَی وَ آخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ آخَرُونَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنْهُ»

«[اى پیامبر،] بى گمان، پروردگارت مى‌ داند که تو و گروهى از کسانى که همراهت هستند، نزدیک به دو سوم از شب یا نصف آن، یا یک سوم آن را به نماز برمى ‌خیزید، و خدا که خود اندازه شب و روز را مقدر مى‌ گرداند، دانسته است که شما هرگز نمى‌ توانید [مقدارِ دقیقِ دوسوم و نصف و یک سوم] شب را محاسبه کنید، خدا بر شما لطف نمود [به همین خاطر بر شما آسان گرفت]. بنابراین آنچه که از قرآن برایتان میسر است بخوانید [و او از پیش] دانسته است که در میان شما بیمارانى خواهند بود و نیز گروهى [از شما] در طلب روزىِ خدا مسافرت مى ‌کنند و گروهى دیگر در راه خدا به جهاد مى ‌پردازند، پس [در چنین حالاتى] آنچه از قرآن میسر شد بخوانید.»

۳- وجوب نماز شب برای پیامبر (ص) و استحباب آن برای مسلمانان

علامه طباطبایی در توضیح آیات سوره مزمل می گوید: روایت شده که آیه تخفیف بعد از یک سال و در بعضی روایات بعد از هشت ماه نازل شد، و قیام در شب برای غیر رسول خدا (ص) واجب نبوده است.[۸]

از نظر علامه سید محمد حسین طباطبایی آیه بیستم سوره مزمل، آیات اول سوره را نسخ نمی کنند، بلکه تخفیف می دهد و همچنین بیانگر وجوب نماز شب بر پیامبر (ص) می باشد. و بر فرض آن که بگوییم آیه بیستم ناسخ آیات اول سوره است، این نسخ در مورد وجوب نماز شب نسبت به سایر مؤمنان است نه نسبت به پیامبر (ص).[۹]

آیت الله مکارم می گوید: ….. و نتیجه این می شود که در آغاز اسلام به خاطر وجود شرایطی این تلاوت و عبادت شبانه واجب بوده و بعد هم از نظر مقدار و هم از نظر حکم تخفیف داده شد و به صورت یک حکم استحبابی، آن هم به مقدار میسور درآمده است، ولی به هر حال وجوب نماز شب بر پیامبر اسلام (ص) تا آخر عمر ثابت ماند (به قرینه سایر آیات و روایات).[۱۰]

ملا فتح الله کاشانی پس از آن که اقوال مختلف را در مورد نماز شب پیامبر (ص) بیان می کند می نویسد: صحیح ترین گفته آن است که نماز شب بر پیامبر (ص) واجب بود و هرگز حکم آن نسخ نگردید و کلمه «نافله» در آیه ۷۹ سوره اسراء به معنای واجب است که زیاده بر سایر واجبات یومیه است و اما در حق امتش واجب بودن آن نسخ شد و استحباب آن باقی ماند».[۱۱]

محمد صادق صدر در تفسیر آیه ۷۹ از سوره اسراء می نویسد: ممکن است گفته شود آیه شریفه «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ» اختصاصی به پیامبر اکرم (ص) ندارد بلکه شامل همه مسلمانان می شود؛ و این که آیه خطاب به آن حضرت است دلالت نمی کند بر اختصاص داشتن آیه به آن حضرت، چنان که بسیاری از آیات اینچنین است، مانند آیه حجاب که خطاب به زنان پیامبر (ص) صادر شده است، ولی فقها فتوا به عمومیت آن داده اند. بنابراین آنچه به دلیل خارجی ثابت نشده باشد که اختصاص به پیامبر اکرم (ص) دارد عام است و شامل همه افراد می شود و قرینه خطاب آن را به پیامبر اکرم (ص) اختصاص نمی دهد. و برای آن که امر در «فَتَهَجَّدْ» شامل همه مسلمانان شود باید حمل بر استحباب نماز شب شود. زیرا ما یقین داریم که نماز شب بر سایر مسلمانان واجب نیست. بنابراین نماز شب هم بر آن حضرت و هم بر سایر مسلمانان مستحب است.

صدر در پاسخ به این استدلال می گوید: اگر ما در آیه فوق بیشتر دقت کنیم، می بینیم اگر امر «فَتَهَجَّدْ» را حمل بر وجوب کنیم باید بگوییم نماز شب مختص پیامبر اکرم (ص) است و اگر اختصاص آیه را به پیامبر (ص) لغو کنیم باید بگوییم امر مذکور دلالت بر استحباب دارد نه وجوب. در نتیجه بین این دو قرینه تعارض به وجود می آید. یکی وجوب و یکی عموم در این صورت باید از عموم دست برداریم و حمل بر وجوب کنیم، زیرا برای حمل بر وجوب دو قرینه هست، یکی ظهور صیغه امر، و یکی ظهور در اختصاص خطاب به پیامبر (ص) و برای حمل بر استحباب و استفاده عموم فقط یک قرینه هست و آن لغو اختصاص و خصوصیت است و این زمانی است که قرینه ای بر عدم آن نباشد.[۱۲]

دلیل روایی وجوب نماز شب برای پیامبر(ص)

در متون روایی، روایاتی وارد شده است که بیانگر وجوب نماز شب بر آن حضرت است. از جمله عمار ساباطی می گوید: نزد امام صادق (ع) در منا نشسته بودیم، مردی به آن حضرت گفت: در مورد نوافل چه می گویی؟ امام (ع) فرمود: واجب است. پس ما ترسیدیم و آن مرد هم ترسید. امام صادق (ع) فرمود: منظورم آن است که بر پیامبر (ص) واجب شده است. خداوند عز وجل می فرماید : «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَهً لَکَ».[۱۳]

همچنین از طریق اهل سنت از عایشه روایت شده که رسول خدا (ص) فرمود: «سه چیز است که بر من واجب است و بر شما مستحب: نماز وتر ، مسواک زدن و نماز شب».[۱۴]

وجوب نماز شب پیامبر (ص) از نظر فقها

بسیاری از فقهای شیعه نیز قائل به وجوب نماز شب بر رسول خدا (ص) می باشند که بعضی از آنها عبارتند از[۱۵]: علامه حلى، محقق حلی، علامه مجلسی، فاضل هندی، محقق کرکی، شیخ بهائی، محقق بحرانی، آیت الله خوبی، سید عبدالاعلی سبزواری، شیخ محمد علی انصاری، سید محمد صادق صدر. عده ای از فقهای اهل سنت نیز قائل به وجوب نماز شب بر رسول خدا (ص) می باشند. بعضی از آنها عبارتند از[۱۶]: محیی الدین نووی، آمدی، رعینی، بهوتی.

نتیجه گیری

وجوب نماز شب یکی از وظایفی است که قرآن برای خصوص پیامبر اکرم (ص) مطرح کرده و آن را موجب آمادگی آن حضرت (ص) برای دریافت وحی و نائل گشتن به مقامی در خور ستایش دانسته است. عده ای با این برداشت از قرآن مخالفت کرده و قائل به استحباب نماز شب برای پیامبر (ص) شده اند، و عده ای وجوب نماز شب را در ابتدا پذیرفته ولی قائل به نسخ آن شده اند. محقق حلی، شیخ بهایی و علامه طباطبایی از جمله کسانی هستند که قائل به وجوب نماز شب برای خصوص پیامبر اسلام (ص) بوده اند.

پی نوشت ها

[۱] . مزمل، ۱، ۲، ۵-۱۰

[۲] . طباطبائی، المیزان، ج۲۰، ص۶۲

[۳] . اسراء/۷۹

[۴] . طوسی، التبیان، ج۶، ص۵۱۲؛ کاشانی، زبده التفاسیر، ج۴۰، ص۶۳

[۵] . مزمل/۱-۴

[۶] . طوسی، التبیان، ج۱۰، ص۱۶۱

[۷] . اعراف/۱۵۸؛ رازی، مفاتیح الغیب، ج۱۰، ص۶۸۲

[۸] . طباطبایی، المیزان، ج۲۰، ص۷۱

[۹] . طباطبایی، المیزان، ج۲۰، ص۷۶

[۱۰] . مکارم، نمونه، ج۲۵، ص۱۹۶

[۱۱] . کاشانی، زبده التفاسیر، ج۷، ص۲۲۲

[۱۲] . صدر، ما وراء الفقه، ج۶، ص۸۳

[۱۳] . طوسی، التبیان، ج۲، ص۲۴۳

[۱۴] . مقریزی، امتاع الاسماع، ج۱۳، ص۲۵

[۱۵] . خاتمی، کاووشی در نماز شب پیامبر اکرم، ص۵۵

[۱۶] . خاتمی، کاووشی در نماز شب پیامبر اکرم، ص۵۵

منابع

۱. رازی، فخر الدین، مفتاح الغیب (التفسیر الکبیر)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق

۲. صدر، محمد صادق، ماوراء الفقه، بیروت، دار الاضواء، چاپ اول، ۱۴۲۰ق

۳. طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، موسسه اسماعیلیان، چاپ سوم، ۱۳۹۳ق

۴. طوسی، محمد، التبیان فی تفسیر القرآن، قم، آل البیت، چاپ اول، ۱۳۸۹ش

۵. کاشانی، فتح الله، زبده التفاسیر، قم، مؤسسه المعارف الإسلامیه، چاپ اول، ۱۴۲۳ق

۶. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۳۶۳ق

۷. مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۲۰ق

منبع مقاله | اقتباس از:

خاتمی، سیدجواد، موسوی، سید رضا، کاووشی در نماز شب پیامبر اکرم، مطالعات اسلامی: فقه و اصول، سال چهل و دوم، ش۸۵، پاییز و زمستان ۱۳۸۹ش، ص۴۹-۶۶